دنیا روی ناخوش هم دارد. کودکان کم‌کم این موضوع را می‌فهمند. اکثر پدران، مادران و اطرافیان آنقدر با بچه‌ها مهربانی می‌کنند که آب توی دل‌شان تکان نخورد. اما با همه این تمهیدات، باز هم ناملایمات زیادی سر راه کودک قرار دارد! گرسنگی موقتی، بی‌خوابی، شکم‌درد، سرما یا گرما و درد دندان‌درآوردن نقطه آغاز این ناخوشی‌ها در نوزادی هستند. اگر دنیا روی زشت و پلید هم دارد، چرا نباید توقع کمی نامهربانی و پرخاشگری کودکان را داشته باشیم؟ آیا همیشه و با همه مهربان‌بودن کار خوبی است؟ آیا باید کاملا از نامهربانی کودکان جلوگیری کنیم؟ اصلا بیایید از ابتدا شروع کنیم.
نامهربانی کودکان
همه کودکان تاحدودی بدجنس هستند. در ابتدا که کلا از تقسیم‌کردن اسباب‌بازی‌های‌شان با دیگر همسالان متنفرند و مدام باید شاهد گیس‌وگیس‌کشی آن‌ها باشیم. بعدها هم کم‌کم از ابزارهای پرخاشگری کلامی و فیزیکی برای آزردن دیگران بهره می‌برند. اگرچه برخی‌‌ها زودرنج‌تر و حساس‌تر هستند، اما همه کودکان تاحدودی نامهربانند.
حالا مسئله این است که دلیل این نامهربانی‌ها در دوران کودکی چیست؟ آیا باید همه آن‌ها را نشانه‌ای از رفتارهای منفی مانند قلدری در مدرسه بدانیم؟ آیا یا این رفتارها صرفا یک‌سری واکنش‌های دفاعی هستند که به کودک در سازگاری با محیط و نشان‌دادن خودمختاری کمک می‌کنند؟ و از همه مهم‌تر، چگونه تفاوت بین نامهربانی به‌عنوان نیاز رشدی و بدجنسی فرزند را تشخیص دهیم؟
دلایل نامهربانی کودکان | چالش های رشدی یا مشکل رفتاری؟
نامهربانی کودکان تاحدودی ناشی از عوامل رشدی و نیازهای طبیعی سنین مختلف کودکی است. نباید این عوامل را با قلدری یا دیگر مشکلات رفتاری و روانی شایع در دوران کودکی اشتباه گرفت. شناسایی این عوامل همچنین کمک‌مان می‌کند تا بفهمیم چرا کودک ما نامهربان میشود؟
ابراز تکانشی افکار و احساسات منفی
کودکان هرچه به ذهن‌شان برسد را بدون فکر به معنا یا تبعات آن بیان می‌کنند. اصلا چیزی به‌نام سانسور افکار و احساسات در آن‌ها وجود ندارد. مثلا اگر کمی از دست دوست‌شان یا شما ناراحت شوند، سریع با چنین جملاتی واکنش نشان می‌دهند:
- «مگه نگفتم به اون دست نزن، بیشعور…»
- «گفتم گوشی رو بده به من، دیوونه!»
پشت این حاضر جوابی کودک معمولا نیت بدی نیست و صرفا ناشی از بدتنظیمی هیجانی در دوران کودکی است.
تجربه تعارض و اختلاف نظر
دعوای بچه ها در مدرسه و دیگر موقعیت‌ها کاملا طبیعی است. آن‌ها از این تجربیات درس‌های زیادی می‌گیرند و بزرگ‌تر میشوند. دعوا یا اختلاف با دوستی صمیمی تا زمانی که به عادت تبدیل نشود، نشانه بدی نیست. دلیل این چالش‌ها معمولا ناآگاهی از شیوه‌های موثر برقراری ارتباط و مدیریت تعارضات است.
توجه طلبی
کودکان به هر نحوی جلب‌توجه می‌خواهند؛ چه مثبت، چه منفی! وقتی آن‌ها با رفتارهای معمول موفق به جلب‌توجه اطرافیان نشوند، از روش‌های نامعمول مانند نامهربانی و خبرچینی کودکان کمک می‌گیرند. بی‌توجهی به توجه‌طلبی کودکان باعث افزایش رفتارهای ناسازگارانه در آن‌ها میشود.
استقلال طلبی و گرفتن امتیاز
کودکان با هر کسی و هر چیزی که قصد محدودکردن اختیارات‌شان را داشته باشد، سر جنگ دارند. بنابراین، هر وقت به فرآیند مستقل‌شدن آن‌ها خدشه وارد شود، به نامهربانی، بی‌احترامی و تکانشگری کودکان متوسل میشوند. اگر نیاز به استقلالطلبی کودک بیش‌ازحد سرکوب شود، احتمال بروز مشکلات جدی‌تری مانند اختلال نافرمانی مقابله‌ای وجود دارد.
خودخواهی و خودمحوری
برای کودکان، دنیا حول محور افکار و احساسات خودشان می‌چرخد. بازی‌ها و تعاملات باید باب میل آن‌ها برگزار شوند، وگرنه قشرق به راه می‌اندازند و همه‌چیز را خراب می‌کنند. یکی از دلایل اصلی علاقه کودکان پیش‌دبستانی به تنها بازی کردن نیز همین است. این موضوع کاملا طبیعی است و تحت‌تاثیر صفاتی مانند نیاز به حس مالکیت و خودمحوری کودکان قرار دارد. این ویژگی‌ها بهمرور برطرف میشوند و در غیر این‌صورت، نشان‌دهنده وجود مشکل دیگری هستند.
بازیگوشی و کنجکاوی
برای ما هم گاهی پیش می‌آید که وقتی وارد جمعی تازه می‌شویم، سعی می‌کنیم با کمی شوخی خودی نشان دهیم و طرف مقابل را محک بزنیم. شوخی‌ها همیشه تاحدودی غیرمحترمانه هستند و شاید سوءبرداشت شوند. کودکان هم گاهی از روی بازیگوشی و کنجکاوی چیزهایی می‌گویند تا واکنش اطرافیان را بسنجند. این تعاملات نباید سرکوب شوند، بلکه باید آن‌ها را در مسیر درست هدایت کرد.
راهکار هایی برای مقابله با نامهربان شدن کودکان
اگرچه علل بالا ناشی از نامهربانی طبیعی کودکان هستند، اما نباید به حال خود رها شوند. به‌هرحال نامهربانی و بی‌احترامی پذیرفته نیست. بنابراین شما باید به فرزندتان کمک کنید تا راهکارهای موثرتری برای غلبه بر چالش‌ها و مشکلاتش پیدا کند:
آموزش کنترل هیجانات و ابراز احساسات به کودکان
کودکان از هیجانات خودشان آگاهی کمی دارند و از درک احساسات اطرافیان نیز عاجزند. بنابراین، در گام اول شما باید با آموزش هیجانات مختلف مانند غم، شادی، ناراحتی، نفرت و خشم، کنترل هیجانی کودک را تقویت کنید. با این راهکار، فرزندتان از احساسات خود و دیگران آگاه‌تر میشود و در نتیجه، به شیوه‌ای محترمانه‌تر خواسته‌هایش را مطرح می‌کند.
احترام به خواسته های کودک
نامهربانی‌کردن از نامهربانی‌دیدن سرچشمه می‌گیرد. شاید با خودتان بگویید:
- «من که همه‌چیز واسه‌ش گرفتم، دیگه باید چیکار کنم که دلشو به دست بیارم؟»
البته که هدیه‌گرفتن، اسبا‌ب‌بازی خریدن و مراقبت از کودک همه لازم و پسندیده هستند؛ اما تنها زمانی به کودک احترام گذاشته‌اید که به خواستههای او توجه کرده باشید. کودکان در قیدوبند فلان یا بهمان کادو نیستند، شنیده‌شدن و احترام‌دیدن است که برای آن‌ها اهمیت دارد.
آموزش مهارت حل مسئله و مدیریت تعارضات
کودکان سیاست ندارند. آن‌ها هنوز نمی‌دانند در طول بازی چگونه باید با هم‌سن‌وسالان‌شان کنار بیایند و اوضاع را مدیریت کنند. بنابراین، خیلی زود کارشان به دعوا و زدوخورد می‌کشد. در این مواقع، ابتدا اجازه دهید خودشان مشکل را حل کنند و زمانی که کار به جاهای باریک کشید، وارد شوید و پیشنهادی زیرکانه بدهید. بهمرور و با همین آموزشهای مهارت حل مسئله به کودکان، آن‌ها کم‌کم بر مدیریت تعارضات مسلط میشوند.
آموزش رفتار مهربانانه در موقعیت های مناسب
از اتفاقات روزمره، داستان‌ها و برنامه‌کودک‌ها برای آموزش مصادیق رفتارهای درست و نادرست استفاده کنید. به‌عنوان مثال، اگر یک شخصیت کارتونی دیگری را اذیت کرد، درباره پیامدهای نامطلوب آن به فرزندتان توضیح دهید.
علاوه بر این، رفتار مهربانانه به‌شدت تحت‌تاثیر ارزش‌ها و آداب‌ورسوم خانوادگی قرار دارد. بنابراین، نباید چیزی بگویید و طور دیگری رفتار کنید، زیرا ملاک تصمیم‌گیری فرزندتان در نهایت عمل شماست.
بازخورد به‌موقع و مناسب درباره رفتار نامهربانانه
بسته به موقعیت و شرایط، درباره رفتار مناسب به فرزندتان بازخورد بدهید. اگر شرایط مساعد است، در حین ارتکاب بدرفتاری این کار را انجام دهید تا رفتارش را اصلاح کند. اگر هم خیلی همه‌چیز درهم است و کنترل اوضاع مقدم بر بازخورد و اصلاح آن است، ابتدا اوضاع را مدیریت کنید و بعد از کاهش عصبانیت فرزندتان، از جملاتی مانند مثال زیر استفاده کنید:
- «تو فقط موهای دوستت رو کشیدی و حتی بهش نگفتی دقیقا چی می‌خوای!!! به‌نظرت اون الان چه حسی داره؟ اگه تو جای اون می‌بودی، چه حسی بهت دست می‌داد؟!»
تشویق رفتار مهربانانه
در کنار منع رفتارهای نامهربانانه، شما حتما باید رفتارهای نوع‌دوستانه فرزندتان را نیز تشویق کنید. وقتی رفتارهای مثبتی مانند به‌اشتراک‌گذاری اسباب‌بازی‌ها با دیگر دوستانش از او دیدید یا جمله محبت‌آمیزی از او شنیدید، حتما تشویقش کنید. همچنین از آموزش مهارت های زندگی به کودکان هم غافل نشوید، زیرا در بهبود تعاملات آن‌ها بی‌نهایت موثر است.
سخن پایانی
نامهربانی و تندخویی بخشی از روند طبیعی رشد کودکان است و کم‌وبیش در همه آن‌ها مشاهده میشود. دلایل معقولی هم دارد: بدتنظیمی هیجانی، خودمحوری، توجه‌طلبی و ناتوانی در مدیریت تعارضات از جمله این دلایل هستند. البته طبیعی‌بودن نامهربانی کودکان به‌معنای مطلوب‌بودن آن نیست. بنابراین شما باید در غلبه بر چالش‌های رشدی موثر بر این مشکل به فرزندتان کمک کنید. راهکارهایی مانند آموزش کنترل هیجانات و ابراز احساسات به کودکان، تشویق رفتار مهربانانه، تقویت مهارت حل مسئله و مدیریت تعارضات در این مسیر به شما کمک می‌کنند.
سوالات متداول
- چرا کودک ما نامهربان میشود؟
آگاهی هیجانی پایین، ناتوانی در حل تعارضات، جلب توجه اطرافیان، استقلالطلبی، خودخواهی و بازیگوشی از مهمترین علل نامهربانی کودکان هستند. - با کودک نامهربان چه کنیم؟
آموزش ابراز احساسات و کنترل هیجانات، تشویق رفتارهای مهربانانه، منع رفتارهای غیرمحترمانه، آموزش درباره رفتارهای درست و نادرست، احترام به خواستههای کودک، تقویت مهارت حل مسئله و مدیریت تعارضات از مهمترین راهکارها هستند. - آیا نامهربانی کودک مشکلی جدی محسوب میشود؟
تا وقتی تبدیل به عادت نشود و مشکلی جدی در تعاملات با همسالان و اطرافیان ایجاد نکند، جای نگرانی نیست. بهمرور و با آموزشهای شما، این رفتارها متوقف میشوند و کودک در برقراری ارتباط موثر و تعامل با دیگران به مهارت میرسد.
