صبر و شکیبایی در برنامه ژنتیکی کودکان تعریف نشده‌است. آن‌ها حتی از لحاظ رشد جسمانی هم جهشی عمل می‌کنند؛ مثلا شب می‌خوابند و صبح 2 سانت بلندتر شده‌اند! اصلا انگار شش‌ماهه یا در موارد ایدئال هفت‌ماهه به دنیا آمده‌اند و خیلی زود طاقت‌شان طاق می‌شود. البته استعداد یادگیری صبر و خودکنترلی در کودکان بالا است، اما این یادگیری آهسته و پیوسته اتفاق می‌افتد. عجله یا تأخیر در آموزش صبر به کودک، هر دو مضر است، پس باید اصول برخورد با کودک عجول را بدانیم. در این مقاله به سوالات مهم این حوزه مانند چه سنی برای آموزش دادن صبر به کودکان مناسب است؟ و چگونه صبر کردن را به کودک آموزش دهیم؟، به‌صورت تخصصی و کاربردی پاسخ می‌دهیم.
اصل اولیه آموزش صبر به کودکان
زندگی شبیه کوه‌نوردی است: با کندروی جا می‌مانیم و با تندروی خسته و فرسوده می‌شویم. مشابه با مهارت کوه‌نوردی، صبرداشتن هم به معنای توقف و سکون نیست بلکه به معنای آهسته‌وپیوسته حرکت‌کردن است. در آموزش بردباری به کودکان نیز باید این نکته را به خاطر داشته باشید. اگر همیشه از کودک انتظار شکیبایی داشته باشیم، بی‌انگیزه و بی‌هدف می‌شود و اگر همه خواسته‌هایش را فورا برآورده کنیم، کم‌طاقت و زودرنج بار می‌آید. پشت هر صبری هدفی نهفته است؛ پس آموزش صبر به کودک هم باید با تقویت هدفمندی همراه باشد. برای درک بهتر مطلب به مثال زیر دقت کنید:
ترجیح‌تان کدام گزینه است؟ الان یک وعده حاضری بخورید یا 1 ساعت صبر کنید تا غذای خوشمزه همسرتان آماده شود؟ آیا 1 ساعت منتظر می‌مانید تا غذا آماده شود یا حوصله ندارید و به فکر سیری آنی هستید؟ احتمالا انتظار را ترجیح می‌دهید، زیرا هدف بزرگ‌تری در سر دارید. آموزش شکیبایی به کودکان نیز باید بر پایه آموزش هدفمندی بنا شود؛ یعنی باید به خواسته‌های کودک احترام بگذاریم و مکان و زمان درست برآورده‌شدن‌شان را به او نشان دهیم.
اهمیت اموزش صبر به کودکان
اما چرا باید صبر را به کودک آموزش دهیم؟ اگر تاب‌آوری آن‌ها افزایش پیدا نکند، با چه مشکلی مواجه می‌شوند؟ ما در جهان زندگی می‌کنیم و جهان طبق اصول خاصی عمل می‌کند. غذا برای آماده‌شدن به زمان نیاز دارد، پس از طی‌کردن مسافتی معین به مکانی مشخص می‌رسیم و گل‌وگیاه در شرایط خاصی رشد می‌کند. کودکان باید یاد بگیرند که راه صدساله را نمی‌توان یک‌شبه رفت. تاب‌آوری به آن‌ها کمک می‌کند تا برای رسیدن به هدف تلاش کنند و از پیچ‌وخم راه مأیوس نشوند.
چه سنی برای آموزش دادن صبر مناسب است؟
افزایش تاب‌آوری کودک، به رشد ساختارهای مغزی، بهبود توان جسمانی و فراهم‌سازی تجربیات غنی برای او وابسته است و این موارد همواره در حال رشد هستند. از طرف دیگر، نهایت تاب‌وتوان هر کودکی متفاوت است و نباید بیش از توان فشار بیاوریم. پس قاعده ثابتی وجود ندارد و باید اینگونه عمل کرد: «در دوران نوزادی همه نیازهای کودکان بی‌کم‌و‌کاست برآورده شوند و پس از دوران نوزادی و شروع نوپایی، به‌تدریج باید آن‌ها را با انتظارکشیدن واقع‌بینانه مواجه کنیم.»
افزایش شکیبایی کودکان باید کاملا هماهنگ با مهارت‌های عصبی-رشدی آن‌ها باشد، زیرا بدون این مهارت‌ها، کودک معنای صبر را درک نمی‌کند. به‌عنوان مثال، رشد ساختارهای مغزی، به‌واسطه بهبود مهارت‌های شناختی باعث درک بهتر مفهوم زمان و معنای صبر در بچه‌ها می‌شود. بنابراین، قبل از تعیین انتظارات‌مان از صبوری کودک، باید به بررسی درک او از معنای صبوری در زمینه موردنظر بپردازیم؛ مثلا قبل از توقع بردباری از کودک برای تحمل رنج مسافرت، باید درک او از مکان کنونی و مقصد را بررسی کنیم.
راهکارهای آموزش صبر به کودکان
راهکارهای بسیار زیاد و متنوعی برای آموزش شکیبایی به کودکان وجود دارد. در حین اجرای این راهکارها، حتما دلیل آن را برای کودک توضیح دهید تا فرزندی صبور و در عین حال هدفمند داشته باشید.
از خودتان شروع کنید
کودکان مشابه افراد مهم زندگی‌شان رفتار می‌کنند. وقتی شما در انجام کارها عجله نکنید، آن‌ها هم از شما الگوبرداری می‌کنند. هنگام انتظارکشیدن، خودنسردی‌تان را از طریق زبان بدن و کلمات به کودک نشان دهید. مثلا به‌جای واکنش‌های پرخاشگرانه و استرس‌‌زا در زمان گیرافتادن در ترافیک، یک موسیقی آرامش‌بخش پخش کنید یا حتی گزینه‌های بهتری مانند بازی با کودک را امتحان کنید.
با خواسته های کودک همدل باشید
برای رفتن در دل بچه‌ها، ابتدا باید نیازهای آن‌ها را به‌رسمیت بشناسید. اگر خواسته‌های او را نادیده بگیرید، دلیلی برای بردباری و تحمل سختی‌ها ندارند که هیچ، به یک کودک لجباز هم تبدیل می‌شوند. از طرف دیگر، با تصدیق چالش‌ها و خواسته‌های کودک، او سخت‌تر تلاش می‌کند. بنابراین، تحکمی و مستبدانه با کودک برخورد نکنید و برای تقویت صبوری او، به شیوه زیر عمل کنید:
- ابتدا همدلی‌تان با خواسته‌ها و نیازهای کودک را ابراز کنید.
- در ادامه دلیل برتری صبر را بگویید.
- در نهایت انتظارتان از تحمل‌کردن تا رسیدن به نتیجه را بیان کنید.
انتظارات معقول داشته باشید
انتظار از کودک 3 ساله برای یک ساعت تحمل تا آماده‌شدن غذا غیرمنطقی است. با داشتن چنین توقعاتی از فرزند، او را کلافه و ناامید می‌کنید تا جایی که از فرط خودخوری سیر می‌شود!
مهارت انتظارکشیدن را به کودک یاد بدهید
ما بزرگ‌ترها وقتی در صف انتظار بیمارستان، بانک و نانوا هستیم، به‌نحوی خودمان را سرگرم می‌کنیم. مثلا با گوشی‌مان ورمی‌رویم، یک هم‌صحبت گیر می‌آوریم، آهنگ گوش می‌دهیم یا کتاب می‌خوانیم. این روش‌های خودسرگرمی را به کودک هم آموزش دهید. مثلا به کودک بگویید: «حالا که باید منتظر بمونیم تا پدرت بیاد و بریم پارک، بیا این پازل رو با همدیگه کامل کنیم.»
پیشنهاد مطالعه: ایمن سازی خانه برای کودکان
رعایت نوبت را آموزش بدهید
رعایت نوبت یکی از شیوه‌های کاملا عملی آموزش اهمیت صبر به کودکان است. این موضوع یک مهارت اجتماعی خیلی مهم محسوب می‌شود و کودک را برای قضاوت‌های اجتماعی و واکنش‌های درست و به‌موقع آماده می‌کند. در رعایت نوبت، یک قانون کلیدی هم برای کل زندگی وجود دارد: «در عین حال که باید به حق‌وحقوق دیگران احترام بگذارم، نباید اجازه دهم که دیگری به حق‌وحقوقم دست‌درازی کند.»
به کودک حق انتخاب بدهید
صبرکردن عملی فعالانه است؛ یعنی خواسته‌های آنی را برای رسیدن به هدفی بزرگ‌تر نادیده می‌گیریم. پس در حین آموزش صبوری، به کودک حق انتخاب بدهید. لزوما نباید این انتخاب‌ها با نیاز کودک هم‌راستا باشد؛ مثلا حتما نباید بین غذای حاضری الان و غذای پختنی نیم‌ساعت دیگر حق انتخاب بدهیم. قصد ما از دادن حق انتخاب، افزایش احساس خودکنترلی است و گزینه‌های دیگر نیز چنین احساسی را ایجاد می‌کنند. مثلا بگویید: «نیم‌ساعت دیگه مونده تا برسیم خونه، به‌نظرت آهنگ گوش بدیم یا کتاب بخونیم؟» دادن حق انتخاب، به افزایش عزت نفس در کودکان و نوجوانان نیز کمک می‌کند.
مقداری از انرژی کودک را تخلیه کنید
با افزایش انرژی، شکیبایی کاهش پیدا می‌کند. این موضوع چه در کودکی و چه در بزرگسالی صادق است! پس هنگام انتظارکشیدن، با کودک بازی‌ها و فعالیتهای جسمانی انجام دهید. مثلا «بپر بپر» کنید یا با کودک مسابقه دو بگذارید. با انجام همین فعالیتهای جسمانی ساده، هم حواس فرزند را پرت می‌کنید و هم انرژی اضافه او را کاهش می‌دهید. از این روش به‌خصوص برای کاهش بیش فعالی کودکان و آموزش شکیبایی به آن‌ها استفاده کنید.
از بازی های نوبتی و فکری کمک بگیرید
کودکان در حین بازی بهتر و سریع‌تر یاد می‌گیرند. بازی‌های صفحه‌ای متداول، مانند منچ و ماروپله، باعث افزایش صبر و حوصله کودک می‌شوند. همچنین بازی‌های فکری و معماگونه، مانند تکمیل پازل و کار با اشکال خانه‌سازی هم به‌واسطه افزایش مهارت حل‌مسئله در افزایش تاب‌وتوان کودک در مواجهه با مشکلات موثر هستند.
از زمانسنج و دیگر نشانه های عینی زمان استفاده کنید
کودکان، به‌خصوص در سنین پیش‌دبستانی، موضوعات را به‌صورت عینی و نمادین بهتر یاد می‌گیرند. مثلا به‌جای گفتن «10 دیقه دیگه غذا حاضره.»، بگویید: «تا میز شامو بچینیم، غذا هم آماده‌س.» کودکان جمله دوم را بهتر و سریع‌تر درک می‌کنند، زیرا عینی و ملموس است. از زمان سنج هم استفاده کنید. زمانسنج یکی از مفیدترین ابزارها برای عینیت‌بخشی به زمان و آموزش مفهوم زمان به کودکان است، پس حتما از آن استفاده کنید. مثلا به کودک بگویید: «هر وقت صدای دینگ‌دینگ ساعت اومد، غذا آماده‌س.»
از طبیعت کمک بگیرید
طبیعت بهترین آموزگار صبر و بردباری است. همه موجودات طبیعی برای شکوفا‌شدن به زمان نیاز دارند و همواره در حال تغییر و تحول هستند. با کودک به طبیعت بروید، یک نهال بکارید و هر از گاهی به آن سر بزنید و از رشدش سراغی بگیرید. با انجام این کار و موارد دیگری مانند پرکردن سطل آب با نم‌نم باران، نتایج انتظارکشیدن را به آن‌ها نشان می‌دهد.
مزایای آموزش صبوری به کودکان
تاب‌آوری و بردباری مزایای بسیار زیادی دارد. موارد زیر جزو مهم‌ترین مزایای آن هستند:
- به‌واسطه افزایش تمرکز و تلاش، باعث بهبود مهارت‌های توسعه فردی، عملکرد بهتر در مدرسه و افزایش خودکارآمدی در کودکان می‌شود.
- بهتر رفتار می‌کنند، زیرا توانایی به تاخیرانداختن نیازها و رعایت نوبت را دارند.
- دیرتر ناامید می‌شوند و بهتر با مشکلات و چالش‌های زندگی کنار می‌آیند.
- به دلیل تحمل بهتر ناکامی‌ها، هیجانات و احساسات مثبت بیشتری را تجربه می‌کنند.
- به دلیل مدیریت بهتر هیجاناتی مانند پرخاشگری و ناراحتی، در روابط‌شان با دیگران بهتر و موفق‌تر عمل می‌کنند.
سخن پایانی
صبرکردن برای کودکان بی‌معناست و هر چیزی را میل‌شان بکشد باید در لحظه به‌دست بیاورند وگرنه قشقرق برپا می‌کنند. این مهارت برای زندگی بزرگسالی حیاتی است و باید آن را به کودک آموزش دهیم. البته آموزش باید متناسب با سن و تاب‌وتوان او و به‌دوراز سخت‌گیری‌های بی‌مورد انجام شود. از روش‌هایی مانند عینیت‌بخشی با زمانسنج و رعایت نوبت برای رسیدن به این هدف کمک بگیرید و در حین اجرای راهکارهای افزایش صبر در کودکان، حتما دلیل صبوری را برای‌شان توضیح دهید تا شکیبایی زیاد، منجر به بی‌هدفی نشود.
سوالات متداول
- با کودک عجول چگونه برخورد کنیم؟
استفاده از زمانسنج و دیگر نشانهای عینی زمان، همدلی با نیازهای فرزند، داشتن انتظارات معقول، تمرین رعایت نوبت، انجام فعالیتهای جسمانی و دادن حق انتخاب، از بهترین راهکارهای برخورد با کودک عجول است. - از چه سنی آموزش صبر به کودک را شروع کنیم؟
دستورالعمل ثابت و مشخصی وجود ندارد، اما اینگونه عمل کنید: «قبل از یکسالگی تمام نیازهای کودک را بدون کموکاست برطرف کنید و با شروع دوران نوپایی، آهسته و پیوسته صبرکردن را به او آموزش دهید.»
