بارها و بارها این جمله را شنیده‌ایم و گفته‌ایم که «سلامتی نعمت بزرگی است». اکسیر سلامتی آن‌قدر شیرین و گواراست که حتی تصور درد و مشکل دیگران مو به تن‌مان راست می‌کند. سلامتی از دو بعد جسمانی و روانی تشکیل می‌شود و هر دو نقش مهمی در شادابی و کیفیت زندگی ایفا می‌کنند. شاید قدیم‌ترها مشکلات روانی را نادیده می‌گرفتیم اما حالا دیگر همه به اهمیت سلامت روان کودک آگاهیم. بچه‌ها چه از نظر جسمی و چه روانی مانند یک نهال نورسیده هستند و به مراقبت نیاز دارند، اما چگونه از سلامت روانی کودکان مراقبت کنیم؟ در این مقاله به‌صورت کامل مباحث مربوط به سلامت روان کودکان را بررسی می‌کنیم.
سلامت روان کودک چیست
سلامت روان تا حدود زیادی به شرایط خانوادگی، اجتماعی و اقتصادی کودک و نوجوان بستگی دارد و تعریف سلامت روان کودکان این‌گونه است: «حالتی از آرامش روانی برای کمک به فهم و ارتقای استعدادها، سازگاری با استرس‌های روزمره، خودکارآمدی و مشارکت در جامعه». در ابتدا سلامت روان صرفا به‌صورت فقدان رنج و ناراحتی ناشی از بیماری‌های روانی تعریف می‌شد، اما در حال حاضر، ارتقای کیفیت رشدی ناشی از آن و مواردی مانند مستقل شدن کودک نیز اهمیت زیادی یافته است. به عبارت دیگر، اکنون از اهمیت بهداشت روان برای توسعه فردی و اجتماعی کاملا آگاهیم و در تلاش برای تقویت آن در تمام سنین، به‌خصوص سال‌های کودکی، هستیم.
ضرورت توجه به سلامت روان کودکان
طبق برآوردهای صورت گرفته، از هر 7 کودکِ 10 تا 19 ساله یک نفر از سلامت روان نامطلوبی برخوردار است. شیوع افسردگی در دوران نوجوانی افزایش چشمگیری پیدا کرده و خودکشی چهارمین علت رایج مرگ‌ومیر نوجوانان است. علاوه بر این، حدود 50 درصد از مشکلات مربوط به بهداشت روان بزرگسالان، قبل از 14 سالگی شروع شده‌اند. کافی است تأثیرات مربوط به مسائلی مانند کرونا، فضای مجازی و توجه افراطی به موفقیت شخصیتی را نیز به آن اضافه کنید. بنابراین، درک وسعت و ماهیت مشکلات سلامت روانی کودکان و نوجوانان و مداخلات موثر برای ارتقای بهداشت روان، در این گروه‌های سنی ضروری است.
عوامل و علائم مشکلات روانی کودکان
بعضی از والدین نگران سلامت روان فرزندشان هستند اما در مورد نحوه بررسی این موضوع اطلاعات کافی ندارند. اگر شما هم در این زمینه با مشکل مواجه هستید، بهتر است مسیر زیر را دنبال کنید:
- با معلم او یا افراد آگاه دیگر در مورد نگرانی‌های‌تان صحبت کنید و نظر آنها را نیز جویا شوید.
- با یک متخصص سلامت روان حوزه کودک و نوجوان مشورت کنید.
- علائم هشداردهنده و عوامل خطرساز و حمایتی مطرح شده در زیر را مطالعه کنید و اگر به موضوع مشکوکی برخوردید، حتما آن را پیگیری کنید.
علائم هشدار دهنده سلامت روانی کودک
به علائمی که نشانه‌ای از مشکلات سلامت روانی هستند اما به‌تنهایی برای تشخیص اختلالات روانی کاربرد ندارد، علائم هشداردهنده سلامت روانی کودک می‌گویند. این علائم در بافت محیطی کودک قابل معناست و از فردی به فرد دیگر متغیر است. به عبارت دیگر، آنها ذهن ما را نسبت به شروع اختلال حساس می‌کنند، اما چیستی و چرایی آن را به ما نمی‌گویند. به‌عنوان مثال، عدم تمرکز یکی از علائم هشداردهنده سلامت روانی است که عوامل متعددی مانند اختلال بیش فعالی کودکان، سوءتغذیه یا کم‌خوابی بر آن تأثیرگذار است. موارد زیر جزو مهمترین علائم هشداردهنده هستند:
- مشکلات رفتاری و هیجانی مکرر در خانه یا مدرسه، مانند ترس و اضطراب جدایی کلاس اولی ها
- حساسیت و زودرنجی کودک
- ترسها و نگرانیهای غیرمعمول
- فعالیت بیش از حد (بیش از بازیگوشی‌های روزمره بچه‌ها)
- عدم علاقه به مشارکت در فعالیتهای مرتبط با سن
- مشکل در توجه، تمرکز یا خودکنترلی در کودک
- کناره‌گیری از فعالیتهای مورد علاقه
- کاهش انرژی طولانیمدت (به‌عنوان مثال، بعضی از افراد افسرده مدام احساس خستگی و کسلی می‌کنند)
- مشکل در شروع و تداوم خواب
- تکانشگری کودکان و بروز علائم اختلالات رفتاری تخریبی
- دیدن و شنیدن چیزهای غیرواقعی (توهم)
- نگرش و خلق منفی طولانیمدت
- شکایت‌های فیزیکی مکرر بدون علت مشخص که ناشی از مشکلاتی مانند سندروم خستگی مزمن در کودکان و نوجوانان است.
- کاهش مداوم عملکرد تحصیلی و در نهایت ترک تحصیل دانش آموزان
- انزواطلبی، علاقه به‌تنهایی و فقدان روابط دوستانه
- ریسک‌پذیری و هیجان‌طلبی افراطی مانند پریدن از ارتفاع، آتش زدن و رانندگی پرخطر
- احساس درماندگی و عزت نفس پایین کودک
- سوءمصرف مواد
- خودزنی یا آسیب رساندن به دیگران
- فکر یا اقدام به خودکشی (اگر فرزندتان افکار یا رفتار خودکشی دارد، حتما از مشاوران مدرسه و متخصصان بهداشت روان کودکان کمک بگیرید و اجازه تنها ماندن در خانه را به آنها ندهید)
عوامل خطرساز سلامت روانی کودک
عواملی مانند ژنتیک، انتقال‌دهنده‌های عصبی و شرایط محیطی که احتمال ابتلا به اختلال روانی را افزایش می‌دهند، جزو عوامل خطرساز سلامت روانی کودک هستند. این عوامل به دو دسته کلی تقسیم می‌شوند: ویژگی‌های درونی و شرایط بیرونی. فهم این عوامل در درک علت مشکلات بهداشت روانی فرزندان موثر است. چک لیست عوامل خطرساز را در زیر ارائه می‌کنیم:
- فقدان سلامت جسمی
- دلبستگی ناایمن کودک به دلیل مسائلی مانند پیامدهای بدقولی والدین
- مهارت‌های اجتماعی ضعیف
- خلق‌وخوی دشوار (ویژگی‌هایی مانند گریه زیاد، بهانه گیری و لجبازی کودک، جزو نشانه‌های خلق‌وخوی دشوار در کودکان هستند)
- کنترل‌گری والدین (سبک فرزندپروی مستبدانه)
- تنبیه کودک
- تجربه کودک آزاری جسمی و جنسی
- وجود اختلال روانی در والدین
- از دست دادن فردی عزیز و ابتلا به ترس از دست دادن والدین
- طلاق یا جدایی والدین
- وضعیت اجتماعی-اقتصادی نابسامان
- تجربه تبعیض در جامعه
عوامل حمایت کننده سلامت روانی کودک
به عواملی که احتمال ابتلا به اختلال روانی را کاهش می‌دهند، عوامل حمایت‌کننده گفته می‌شود. اولین قدم برای تقویت سلامت روان کودکان، رشد و بهبود این عوامل است. عوامل حمایت‌کننده به دو دسته ویژگی‌های درونی و شرایط محیطی تقسیم می‌شوند:
- تقویت عزت نفس کودکان
- مهارت سازگاری با استرس‌ها و چالش‌های زندگی روزمره
- مهارت حل مسئله کارآمد
- شرایط جسمانی مطلوب و برخورداری از فعالیت بدنی مناسب برای کودکان
- امنیت و نظم در خانه
- وجود روابط حمایت‌گرانه در بین اعضای خانواده
- محدودیت‌ها، قوانین و ارزش‌های خانگی متناسب با سن کودک
- مشارکت در فعالیتهای گروهی مدرسه و جامعه
- امنیت فیزیکی و روان‌شناختی در محیط اجتماعی
- هنجارها و ارزش‌های مثبت اجتماعی
- دریافت راهنمایی و مشاوره سازنده از مدرسه و نهادهای اجتماعی
چگونه از سلامت روانی کودکان مراقبت کنیم
مراقبت از سلامت روانی کودکان به موضوعات زیادی بستگی دارد. تحقیقات روان‌شناختی بسیار زیادی به بررسی این موضوع پرداخته و هر کدام به عامل یا عوامل مختلفی اشاره کرده‌اند. ما در اینجا تمام سعی خود را برای ذکر و بررسی مهمترین و تأثیرگذارترین آنها خواهیم کرد. در این بین توصیه می‌کنیم سری هم به مطلب نقش پدر در تربیت کودک بزنید. روان‌شناسان علاوه بر پیشگیری و درمان اختلالات روانی، به شیوه‌های افزایش سلامت روان کودکان نیز توجه زیادی دارند. آنها معتقدند که سلامت روان از خیلی عالی تا خیلی بد متغیر است و کمتر کسی کاملا سالم یا کاملا بیمار است. ما نیز در اینجا مراقبت از بهداشت روان کودکان را به‌صورت کلی به دو دسته تقسیم می‌کنیم:
- عوامل تأثیرگذار بر ارتقای سلامت روانی بچه‌ها
- نکات تأثیرگذار بر درمان یا اصلاح اختلالات روانی کودکان
روش های تقویت سلامت روان کودک
حفظ و ارتقای سلامت روانی کودکان باعث بهبود عملکرد فردی، اجتماعی و تحصیلی آنها می‌شود. از موارد زیر، برای افزایش بهداشت روانی کودکان و نوجوانان استفاده کنید:
- تعاملات آرامش‌بخشی مانند فیلم دیدن، قدم زدن و کتاب‌خوانی را با کمک و همراهی فرزندان شناسایی و اجرا کنید.
- در فعالیت‌ها و بازی‌های جذاب و سرگرم‌کننده فرزندان شرکت کنید.
- استعدادهای کودک و فعالیت جسمانی او را با استفاده از تشویق و پاداش تقویت کنید. علاوه بر این، مراقب موضوعاتی مانند استفاده بیش از حد از اینترنت و شبکه‌های اجتماعی باشید.
- انگیزه و امید به زندگی، یکی از مهمترین عوامل تأثیرگذار در بهداشت روانی است. با استفاده از تمریناتی مانند هدف‌گذاری برای دستیابی به اهداف کوچک و آسان، نحوه هدف‌گذاری و برنامه‌ریزی برای آینده را به فرزندان آموزش دهید.
- در حفظ و انجام برنامه روزانه به آنها کمک کنید.
- و از همه مهم‌تر، الگوی فرزندان باشید. تمرکز شخصی خودتان بر سلامت روان را با انجام فعالیت‌هایی مانند ورزش، تمرینات ذهن‌آگاهی و پیاده‌روی را به آنها نشان دهید. علاوه بر این، از مشاجرات خانوادگی در مورد موضوعاتی مانند مسائل مالی و زناشویی خودداری کنید.
کمک به درمان مشکلات سلامت روانی کودکان
والدین نقش بسیار زیادی در حمایت از فرزندان مبتلا به اختلال روانی دارند. اگر فرزندتان به اختلالاتی مانند بیش‌فعالی، اختلالات یادگیری، اضطراب و افسردگی در کودکان مبتلا شده است، برای حمایت از آنها نکات زیر را رعایت کنید:
- درباره اختلال روانی فرزندتان مطالعه کنید.
- در دوره‌های آشنایی با اختلال روانی موردنظر و نیازهای روانی مبتلایان به آن، شرکت کنید.
- درباره نیازهای روانی فرزندان مبتلا به مشکلات سلامت روانی مانند کودکان دیرآموز با مدرسه در تعامل باشید و از حمایت مناسب از نیازهای او در مدرسه مطمئن شوید.
- مراقبت از افراد دارای مشکلات روانی دشوار است. بنابراین، از روش‌های تمرین خودمراقبتی و خودیاری برای حفظ بهداشت روان خودتان استفاده کنید.
- همدل و حمایت‌کننده باشید. هیچ چیزی به‌اندازه عشق ورزیدن به فرزندان و پذیرش شرایط آنها حال‌شان را خوب نمی‌کند.
- در مورد اختلال روانی با فرزندتان صحبت کنید و اطلاعات لازم را به او بدهید.
- فضای مثبت و پویا در خانه ایجاد کنید.
- اگر فرزندتان از صحبت با شما احساس خوبی ندارد، از درمانگران، روان‌شناسان مدرسه و رویکردهایی مانند درمان شناختی رفتاری برای اختلالات کودکان و نوجوانان کمک بگیرید.
- برای درمان اختلالات یادگیری و دیگر مشکلات شدید، تبعیت از دستورالعمل‌های جلسات درمانی را تشویق کنید.
- شیوه‌های خودمراقبتی و خودیاری را به آنها آموزش دهید.
- فرزندان و به‌خصوص کودکان خجالتی را به حفظ و بهبود روابط دوستی و خویشاوندی تشویق کنید.
سخن پایانی
سلامت روان کودکان باعث رشد و ارتقای شخصی، اجتماعی و تحصیلی آنها می‌شود. از طرف دیگر، وجود مشکلات سلامت روانی، بازدهی آنها را به‌شدت کاهش می‌دهد. والدین نقش زیادی در پیشگیری و درمان مشکلات سلامت روانی کودکان دارند. آنها با شناسایی زودهنگام علائم هشداردهنده و خطرساز و تقویت عوامل حمایت‌کننده، بر بهداشت روان فرزندان تأثیرگذار هستند. علاوه بر این، والدین باید با رعایت نکاتی مانند ایجاد فضای امن در خانه، تعاملات سازنده با کودک، تنظیم برنامه منظم روزانه و حمایت و همدلی از فرزندان، برای ارتقای سلامت روان آنها تلاش کنند.
سوالات متداول
- سلامت روان کودک به چه معناست؟
بهداشت روان تا حدود زیادی به شرایط خانوادگی، اجتماعی و اقتصادی کودک و نوجوان بستگی دارد و تعریف سلامت روان کودکان این‌گونه است: «حالتی از آرامش روانی برای کمک به فهم و ارتقای استعدادها، سازگاری با استرس‌های روزمره، خودکارآمدی و مشارکت در جامعه». - علائم مشکلات سلامت روانی کودک چیست؟
بهانهگیری و کجخلقی، مشکلات رفتاری مکرر، فعالیت بیش از حد، ترسها و نگرانیهای غیرمعمول، اشکال در تمرکز، عدم علاقه به مشارکت در فعالیتهای مرتبط با سن، کاهش انرژی طولانیمدت، مشکل در شروع و تداوم خواب و احساس بیارزشی، از مهمترین علائم هستند. - چگونه از سلامت روانی کودکان مراقبت کنیم؟
تعاملات مثبت و سازنده، ایجاد فضای ایمن در خانه، حمایت و همدلی از نیازهای سلامت روانی، تشویق به حفظ و بهبود روابط دوستی و خویشاوندی، آموزش شیوه‌های خودیاری و تنظیم برنامه روزانه، از مهمترین نکات برای کمک به سلامت روانی کودکان است.
