بچه‌ها در سنین مختلف ویژگی‌ها و رفتارهای متفاوتی را از خود بروز می‌دهند چون در حال شناخت خود و دنیای اطرافشان هستند و خیلی شرایط برای اولین بار برایشان اتفاق می‌افتد. خجالتی یا کمرو بودن یکی از مشکلات رایج بین کودکان است که باعث نگرانی والدین می‌شود. اما چه زمانی میتوان گفت کودک دچار کمرویی یا خجالتی بودن غیر طبیعی است؟ چگونه میتوان به کودکان خجالتی و کمرو کمک کرد؟ در این مطلب می‌خواهیم ببینیم تعریف کمرویی و خجالتی بودن چیست و چه چیزهایی را نباید خیلی جدی بگیریم. چگونه باید به عنوان پدر و مادر یا مربی کودک، با کودکان خجالتی برخورد کنیم و چگونه میتوان در بهبود و رفع کمرویی به آن‌ها کمک کرد.
ویژگی و مشخصه کلی کودکان خجالتی
همیشه خجالتی بودن فقط ساکت بودن یا کم حرف زدن نیست بلکه ممکن است علائم و نشانه‌های کودک خجالتی در بخش‌های دیگر زندگی هم به چشم بخورد. از جمله رفتارهایی که کودکان خجالتی بروز می‌دهند میتوان موارد زیر را نام برد که معمولا به صورت مداوم و در اکثر شرایط دیده می‌شوند:
- چسبیدن به پدر یا مادر هنگام برخورد با غریبه‌ها
- قایم شدن پشت وسایل یا داخل اتاق در حضور مهمان
- علاقه به پنهان شدن و رفتن به جایی که کسی او را نبیند.
- جواب ندادن به سوالات
- ناتوانی در شروع مکالمه و سلام نکردن
- نداشتن دوست
- بازی نکردن با کودکان هم سن و سال
- انزوا طلبی
- ناراحتی دائمی و افسردگی کودک
- انجام حرکاتی مثل جویدن ناخن‌ها یا بازی کردن با موها
- با خود صحبت کردن
- ترس و اضطراب جدا شدن از والدین یا وابستگی کودک به مادر و پدر
- افت تحصیلی دانش آموز
- بی‌علاقگی به درس و مدرسه
- نپرسیدن سوال از دیگران
- با صدای خیلی آرام صحبت کردن و کم حرفی کودک
- لرزش صدا، عرق کردن یا سرخ شدن صورت در جمع یا دیدن افراد غریبه
فرزندتان سلام نمی‌کند؟ برایتان تکنیک‌های موثری در مطلب آموزش سلام کردن به کودکان را توضیح داده‌ایم.
علت خجالتی شدن کودکان
علت خجالتی بودن کودک به نبود الگوهای اجتماعی، شیوه‌های تربیتی نادرست و عقاید و باورهای فرهنگی و سنتی مربوط می‌شود. در گذشته خجالتی بودن کودکان یک ویژگی مثبت اخلاقی خصوصا برای دختران محسوب می‌شد. بنابراین کمرویی از راه خانواده، فرهنگ و جامعه به کودک انتقال می‌یابد. در ادامه برخی از عوامل ایجادکننده و تشدید کننده خجالت در کودکان را توضیح داده‌ایم.
کمرویی پدر و مادر
پدر و مادر اولین و مهمترین الگوهایی هستند که نوزاد می‌بیند. وقتی والدین جرئت‌ورزی کافی ندارند، در موقعیت‌های مختلف دچار شرم و کمرویی هستند، اگر نگوییم اثر صد در صدی، اما این الگو تأثیر بسیار زیادی بر رفتار و شخصیت کودک می‌گذارد. کمرویی و خجالتی بودن کودکان ارثی نیست و جنبه ژنتیکی ندارد، اما میتواند به صورت اکتسابی یاد گرفته شود.
روش تربیتی غلط
از بین تمام روشهای تربیتی یا شیوه‌های فرزندپروری، سه مدل منفعلانه، پرخاشگرانه و مستبدانه می‌توانند منجر به کمرویی کودکان شوند. والدین منفعل کودک را به حال خود می‌گذارند و با بی توجهی نسبت به نیازهای اساسی فرزند باعث کاهش عزت نفس کودک می‌شوند که کمرویی را هم به دنبال دارد. والدینی با روش تربیتی پرخاشگرانه و مستبدانه، هریک به نوعی با سرزنش و فشار زیاد روی فرزند و ایجاد استرس، اضطراب و کاهش اعتماد به نفس کودک باعث می‌شوند نتواند با دیگران به خوبی ارتباط برقرار کند. هرگونه عدم تعادل در محبت و رفع نیاز کودک چه محبت زیاد و چه کمبود محبت، میتواند با آسیب به انگاره مثبت کودک، او را به سمت خجالتی شدن سوق دهد.
استرس و اضطراب
استرس و اضطراب نیز مانند بسیاری دیگر از ویژگی‌های شخصیتی، می‌توانند به صورت اکتسابی از والدین آموخته شوند. بر اساس جدیدترین تحقیقات در سال‌های گذشته، استرس تا حدودی میتواند ژنتیکی هم باشد. رفتارهای اشتباه بسیاری می‌توانند با افزایش استرس و اضطراب در کودک، منجر به خجالتی شدن او شوند. انتظار زیاد از فرزند، سختگیری بیش از اندازه، مشکلات بین والدین، تنبیه کودک، سرکوب کردن نیازها و هیجانات فرزند، کودک آزاری، تجربه حوادث، از دست دادن والدین یا تجربه اتفاقات ناگوار در زندگی همه از عوامل استرس و اضطراب شدید کودک هستند که ممکن است منجر به افسردگی و انزواطلبی و در نهایت خجالت و کمرویی شوند.
اختلال اضطراب اجتماعی
گاهی نشانه های خجالتی بودن کودکان صرفا به دلایل ساده کمرویی نیست و علت اساسی‌تری مانند اختلال اضطراب اجتماعی دارد. این اختلال روانپزشکی باعث می‌شود فرد از حضور در جمع و کنار افرادی که نمی‌شناسد، علائم جسمی مانند تپش قلب، حالت تهوع، مشکلات گوارشی، سرخ شدن صورت، لرزیدن بدن، تعریق و احساس ناراحتی شدید نشان دهد. این اختلال گاهی در کنار سایر مشکلات روانپزشکی مانند اختلال وسواس کودک و اختلال استرس پس از سانحه مشاهده می‌شود. علل اختلال اضطراب اجتماعی که گاهی با خجالتی بودن مشابه به نظر می‌رسد، ارثی است و در بستگان درجه یک دو تا شش برابر بیشتر دیده می‌شود. کودکان مبتلا به این مشکل از گفتگو یا حتی برخورد با غریبه‌ها، صدای بلند خواندن، حضور در کلاس، جواب دادن به سوالات شفاهی، بازی با همکلاسی‌ها و هر نوع فعالیت در جمع گریزان هستند.
سرزنش و تحقیر
برخی از والدین، مربیان یا اطرافیان کودک به دلیل نقص‌هایی که ممکن است در جسم یا رفتار کودک باشد، او را تحقیر و سرزنش می‌کنند. برخی نیز با داشتن انتظار و توقع زیاد از کودک باعث حس خود کم بینی می‌شوند. مقایسه فرزند با دیگران، افکار و احساسات او را درباره خودش و زندگی دستخوش تغییر می‌کنند. تبعیض بین کودکان بر اساس توانایی‌هی متفاوت، زیبایی یا جنسیت نیز یکی دیگر از عواملی است که به پرورش کودکان خجالتی منجر می‌شود. توجه داشته باشید که بیان ایرادهای کودک و برچسب کمرو و خجالتی زدن به او، میتواند کودک را بیشتر در چاه کمرویی فرو ببرد.
پیشنهاد مطالعه: چگونه به کودک طردشده از جمع همسالان کمک کنیم
جلوگیری از خجالتی شدن کودکان
برای پیشگیری از رفتارهای یک کودک خجالتی بهتر است قبل از هرچیز به دنبال اصلاح خودتان به عنوان اولین الگوی فرزندتان باشید. در مرحله بعد اطلاعات خود را از روشهای درست تربیتی بالا ببرید و با تبعات رفتارها و برخوردهای مختلف با کودک آشنا شوید. مطالعه مقالات تربیتی فرزند، کتاب‌های فرزندپروری و مراجعه به مشاور در این مسیر به شما کمک خواهند کرد. توصیه می‌کنیم در همین رابطه مطلب پرورش فرزندی قدرتمند را هم مطالعه کنید.
بیشتر بخوانید: ۷ روش بازی درمانی کودکان خجالتی
روش برخورد با کودکان خجالتی
کودکانی که به دلایل مختلف دچار کمرویی هستند، یعنی به هر نحو دچار آسیب‌های روحی بوده‌اند که زمینه‌ساز خجالتی بودن شده است. بنابراین اگر کودک خجالتی در مدرسه خود به عنوان کادر مدرسه یا معلم دارید، یا اگر والد هستید، تمام تلاش خود را به کار بگیرید تا نوع صحبت، کلمات و رفتار شما آسیب مجدد ایجاد نکند. در برخورد کودکان خجالتی نکاتی که در ادامه می‌گوییم را به یاد داشته باشید.
پذیرش کودک خجالتی
به یاد داشته باشید که خیلی از ویژگی‌های کودک حداقل درصدی به صورت ژنتیکی و اکتسابی از زمان تولد ایجاد شده‌اند. کودک در خجالتی بودن مقصر نیست و این یکی از ده‌ها ویژگی شخصیتی است که افراد را با یکدیگر متفاوت می‌کند. بنابراین قبل از هرچیز شما باید بتوانید کودک را با همین ویژگی دوست داشته باشید. نه به این معنا که برای بهبود مهارت‌های او کاری نکنید، بلکه به این معنا که دوست داشتن شما باید بدون قید و شرط باشد.
در جمع به خجالتی بودن اشاره نکنید
حساسیت و زودرنجی کودک معمولا از ویژگی‌های بچه‌های خجالتی است و آن‌ها اغلب از مشکل کمرویی خودشان مطلع هستند. بنابراین وقتی مستقیما به خجالتی یا کمرویی او اشاره می‌کنید، فرقی نمی‌کند ۲ نفر باشید یا یک جمع، کودک احساس تحقیر شدن پیدا می‌کند. کودک ممکن است با راهکارهای غلطی مانند پرخاشگری بخواهد این احساس بد را از خود دور یا برچسب کمرویی را پاک کند. بنابراین هرگز صفت کمرویی یا خجالتی بودن را حتی با لبخند یا به عنوان یک ویژگی مثبت، به او نسبت ندهید.
سرزنش و تنبیه ممنوع
یکی از ریشه‌های کمرویی در کودکان خجالتی ترس و اضطراب شدید از شکست یا مورد پذیرش نبودن است. ممکن است آن‌ها این الگو را در والدین دیده باشند یا به دلیل سرزنش و تنبیه‌هایی که خارج از ظرفیت سنی و نامتناسب با پذیرش آن‌ها بوده، دچار ترس از شکست شده باشند. در هر صورت به یاد داشته باشید که اگر کودک بدترین کار دنیا را هم انجام بدهد، تنبیه اصولی دارد. به طور مثال تنبیه باید با ظرفیت روانی فرزند شما، سن کودک و نوع کار اشتباه او همخوانی و تناسب داشته باشد. از طرفی تنبیه نباید اثر معکوس بر کودک بگذارد. برخی از والدین وقتی می‌بینند یک تنبیه به اندازه کافی موثر نیست، آن را به فرم شدیدتری انجام می‌دهند در حالی که این یک بیراهه است. کودکان می‌توانند دلایل منطقی و رفتار قاطعانه شما را درک کنند، قوانین را عادلانه و از قبل وضع کنید، منعطف باشید و بیش از اندازه سختگیری نکنید.
پیشنهاد مطالعه: اختلال پانیک یا وحشتزدگی در کودکان و نوجوانان
کودکان خجالتی را تحت فشار نگذارید
قابل درک است که والدین نگران فرزندشان باشند و بخواهند هرچه سریع‌تر مشکلات ناشی از کمرویی او برطرف شوند. اما این یک مسیر مستقیم نیست و ممکن است کودک بارها به قعر خجالتی بودن سقوط کند و دوباره در زمان و مکان دیگر، مهارت‌های اجتماعی مناسبی بروز بدهد. بنابراین صبور باشید و کودک را برای انجام کارهایی که برای او سخت است، تحت فشار نگذارید. در نهایت کودک نمی‌تواند کمرویی خود را به محض اینکه اراده کرد کنار بگذارد و با قرار دادن او در موقعیت‌های دشوار، احساس نا امنی، بدبینی نسبت به شما و کاهش اعتماد به نفس بیشتری خواهد کرد.
تشویق و پاداش به موقع
کودکان خجالتی در کمبود اعتماد به نفس اشتراک دارند و یکی از روشهای بهبود اعتماد به نفس و تقویت عزت نفس کودکان، این است که شما به عنوان والدین یا مربی، در مقابل کارهای صحیح و به جای کودک، بازخورد مثبت کلامی و یا پاداش متناسب با عملکرد و سن او ارائه دهید. در این صورت کودک می‌فهمد که توانایی انجام خیلی از کارها را دارد و مورد اعتماد و باور اطرافیان خود است. فراموش نکنید که از هر طرف بام بیفتید به اعتماد به نفس نرمال کودک آسیب زده‌اید؛ نه تشویق و پاداش برای هر کار کوچکی و نه بی توجهی و بی ارزش کردن توانایی‌های کودک، راز ایجاد عزت نفس است.
به کودک محبت کنید
کودکان خجالتی و حساس، نیاز به توجه و محبت بیشتری دارند. مهر و دوست داشتن بدون قید و شرط او را از طریق بیان مستقیم، رفتار مانند در آغوش گرفتن و نوازش کردن، پرداختن به کارهایی که دوست دارد و خریدن هدیه بروز بدهید. محبت به کودک این باور را منتقل خواهد کرد که ارزشمند و دوست داشتنی است.
پذیرش احساسات و هیجانات کودک
قبل از هرچیز شما به عنوان والد باید واقف باشید که کودک خجالتی در موقعیت‌های اجتماعی احساس ترس، اضطراب، اضطرار و عدم امنیت دارد و همه این‌ها احساسات واقعی و هیجانات طبیعی هستند. بنابراین این موارد را به رسمیت بشناسید و وقتی کودک در جمع واکنشی از خود نشان می‌دهد، با کلام یا رفتار او را پس نزنید و احساسات او را سرکوب نکنید. کودک نه تنها در موقعیت‌های اجتماعی، بلکه در سایر شرایط نیز باید بتواند احساسات خود را تجربه کند تا در نهایت قدرت مدیریت و کنترل آن‌ها را به دست بیاورد. این مسیر از شما آغاز می‌شود.
پیشنهاد مطالعه: آشنایی با علت و نحوه درمان ترس کودک از بچه های دیگر
کودک خجالتی را چطور اجتماعی کنیم؟
هرچیزی که بتواند کودکان را برای دقایقی از استرس و اضطراب ارتباط جدا کند، برای اجتماعی شدن آن‌ها مفید است. در این صورت کودک میتواند ارتباط گرفتن با دیگران را تجربه کند و بعد از اینکه بارها این تجربه با خاطره خوب تکرار شد، ترس‌ها و نگرانی‌های کودک از بودن در جمع یا حرف زدن با دیگران کاهش پیدا می‌کند. از جمله روش‌هایی که می‌توانند تا حدودی به کاهش کمرویی دیگران کمک کنند میتوان موارد زیر را نام برد:
- اصلاح روش تربیتی
- بهبود ارتباط عاطفی بین اعضای خانواده
- گذراندن وقت با فرزندان
- مراجعه به مشاور کودک و مشاور فردی برای والدین
- بازی درمانی برای کودکان خجالتی
- قصه درمانی و استفاده از نقش داستان در یادگیری و رشد کودکان
- گفتار درمانی
سخن پایانی
برای کودکان خجالتی خروج از لاک کمرویی و احساس راحتی و امنیت در اجتماع و بین افراد دیگر، روندی کند و آزار دهنده است. بنابراین هرچندخجالتی یا کمرو بودن نباید به عنوان نقطه ضعف کودکان یا عامل مقایسه و تحقیر آن‌ها باشد، اما بهتر است با راهکارهای موجود، تا حد امکان اجتماعی شدن را به آن‌ها ببخشیم. در این مطلب روش‌هایی برای کنار آمدن با کودکان خجالتی و تقویت مهارت‌های ارتباطی آن‌ها پیشنهاد کردیم که به عنوان والدین یا مربی می‌توانید استفاده کنید تا کودک از چرخه معیوب کمرویی خارج شود.
سوالات متداول
- با دانش آموز خجالتي خود چگونه رفتار كنم؟
هیچگاه به صورت مستقیم به خجالتی یا کمرو بودن دانشآموز اشاره نکنید، او را مجبور به انجام کارهایی که میدانید برایش دشوار است نکنید و تشویق و مهربانی متعارف را از یاد نبرید. - آیا خجالتی بودن ارثی است؟
کمرویی و خجالتی بودن با ریشه درونگرایی یا ناشی از تفاوتهای روحی روانی میتواند تا حدودی منشأ ارثی نیز داشته باشد اما به طور کلی سهم کمرویی آموخته شده از والدین و اجتماع بسیار بیشتر است. - چگونه میتوان کمرویی کودکان را بهبود بخشید؟
تلاش برای بهبود شرایط روانی خودتان، اصلاح روشهای تربیتی و فرزندپروری، بهبود ارتباط اعضای خانواده، بازی درمانی، قصه درمانی، مراجعه به مشاور کودک و مصرف دارو (در صورت همزمانی کمرویی با سایر مشکلات روحی مانند اختلال اضطراب اجتماعی)، میتوان به کاهش نشانه های کمرویی در کودکان کمک بسیاری کرد.
