دلهره، ترس، اضطراب و نگرانی کودکان هنگام ورود به مدرسه تا حدی طبیعی است خصوصا اگر پیش‌دبستانی را تجربه نکرده باشند. اما بهتر است قبل از اینکه فرزندتان را به مدرسه بفرستید شرایطی فراهم کنید که اضطراب و نگرانی او تا حد ممکن هنگام ورود به مدرسه کمتر باشد. در این مقاله بررسی می‌کنیم که علل ترس از مدرسه در کودکان کلاس اولی چه چیزهایی می‌تواند باشد، برای پیشگیری یا مقابله و مدیریت آن چه کارهایی می‌توانید انجام دهید.
اضطراب جدایی چیست؟
اختلال اضطراب جدایی چیزی فراتر از استرس و اضطراب جدایی طبیعی کودک هنگام ترک شرایط آشنا یا والدین است. گاهی تشخیص بین این دو سخت می‌شود اما باید بدانید کودکی که اختلال اضطراب جدایی دارد معمولا واکنش‌های شدیدی نسبت به جدا شدن از والدین بروز می‌دهد که ممکن است به شکل لجبازی، خشم، پرخاشگری، مشکلات جسمی یا افسردگی بروز پیدا کنند.
پیشنهاد مطالعه: ترس های کودکان
نشانه های اضطراب جدایی
آشنایی با نشانههای اضراب جدایی به شما کمک میکند سریع‌تر این مشکل را شناسایی کنید و از بروز اختلال اضطراب جدایی کلاس اول پیشگیری کنید. تبدیل شدن اضطراب جدایی به یک اختلال در کودک با نشانههای زیر همراه است:
نگرانی از اتفاق بد
کودکی که اختلال اضطراب جدایی دارد، به دلیل سبک دلبستگی ناایمن کودک، دائما حس میکند ممکن است اتفاق بدی برای والدین او بیفتد. به همین دلیل نمی‌تواند والدین را ترک کند. چنین کودکانی ممکن است حتی با خوابیدن والدین نگران شوند و بخواهند با بیدار کردن یا شمردن نفس‌های او مطمئن شوند که اتفاقی برای او نیفتاده است.
امتناع از مدرسه رفتن
علی‌رغم اینکه کودک درس خواندن و لوازمش را دوست دارد، تمایلی به مدرسه نشان نمی‌دهد. صبح‌ها حاضر نیست از خواب بیدار شود و برای هر مرحله‌ای مثل صبحانه خوردن، لباس پوشیدن و سوار سرویس مدرسه شدن، با پرخاشگری یا گریه کودک مقاومت نشان می‌دهد.
ترس از محیط جدید
کودکانی که اختلال اضطراب جدایی دارند، به محض ورود به یک محیط جدید از اینکه گم شوند، دزدیده شوند یا اتفاق بدی برایشان بیفتد نگران و مضطرب می‌شوند. معمولا به پدر و مادر می‌چسبند و حاضر نیستند دست او را رها کنند. یکی دیگر از نشانه‌ها این است که کودک می‌خواهد هرچه زودتر به خانه برگردد و در محیط بیرون احساس ترس و پریشانی دارد.
مشکل در روند خواب کودک
ترس‌های جدا شدن در کودکان، منجر به اختلالات خواب نیز می‌شوند. از به خواب نرفتن، امتناع از خوابیدن، اصرار برای خواب در کنار والدین تا کابوس شبانه کودک، بیدار شدن مداوم و شب‌ادراری کودک از جمله مشکلات خواب در کودکانی با اضطراب جدایی مزمن هستند.
اطمینان از حضور والدین
ممکن است کودک درگیر اختلال اضطراب جدایی حتی در خانه نیز بخواهد همیشه در کنار او باشید. اگر در اتاقش در حال بازی کردن است بارها به شما سر بزند و از حضور شما مطمئن شود.
پیشنهاد مطالعه: کاهش وابستگی کودک به مادر
عدم تمایل به مدرسه
کودک از رفتن به مدرسه و آماده شدن برای آن امتناع میکند. برای خوابیدن به موقع، بیدار شدن، خوردن صبحانه، لباس پوشیدن و سوار ماشین شدن به شدت مقاومت دارد و به دلیل ترس شدید از عواقب جدایی، ممکن است پرخاشگری یا گریه شدید داشته باشد.
پیشنهاد مطالعه: اختلالات روانی شایع در مدارس
عدم تعامل با کودکان دیگر
اضطراب جدایی مانع برقراری ارتباط موثر با همسالان و دوست‌یابی کودک می‌شود. بنابراین اغلب این کودکان در مدرسه منزوی هستند چون برای رفتن به خانه لحظه شماری میکنند، از بروز اتفاقات بد در مدرسه نگران هستند و تمام فکر و ذکرشان بازگشت به خانه و در کنار والدین است.
پیشنهاد مطالعه: طرد کودک از جمع همسالان
علائم جسمی اضطراب جدایی
ممکن است کودک نتواند واضح احساس ترس خود از دوری والدین را ابراز کند یا اضطراب کودک به صورت خشم بروز پیدا نکند؛ بلکه به شکل ناخودآگاه بر روی جسم او اثر بگذارد و با مشکلات روان‌تنی مانند درد (شکم درد، سردرد و پادرد شایع‌تر هستند)، مشکلات گوارشی (مانند تهوع، اسهال، استفراغ)، سرگیجه، انقباض عضلانی و تپش قلب همراه باشد. گاهی‌اوقات هم این علائم نشانه‌ای از تمارض کودک برای نرفتن به مدرسه است.
علل اختلال اضطراب جدایی
یکی از اصلی‌ترین علل اضطراب کلاس اول اختلال اضطراب جداییاست که اصولا به دلیل عدم احساس امنیت رخ می‌دهد. حس ناامنی در این کودکان زمانی به دلیل شرایط بیرونی ایجاد شده اما ممکن است در شرایطی که اضطراب جدایی بروز پیدا میکند، لزوما به دلایل بیرونی نباشد بلکه عدم امنیت حالا به یک احساس درونی تبدیل شده است که کودک آن را به تمام شرایط تعمیم می‌دهد. اگر دلیل اولیه اضطراب جدایی کودک را به کمک یک متخصص تشخیص بدهید، بهتر می‌توانید برای بهبود و جلوگیری از بدتر شدن آن اقدام کنید.
ریسک فاکتورهای اضطراب جدایی کلاس اول
از دلایلی که می‌توانند در ایجاد یا تشدید اختلال اضطراب جدایی دخیل باشند، میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- بیماری شدید یکی از والدین و ترس از دست دادن والدین
- طلاق یا فوت یکی از والدین
- مشکلات خانوادگی مانند تهدید یکی از والدین به ترک خانه
- روش تربیتی سختگیرانه، تنبیه کودک و تهدید او به ترک
- محافظت بیش از حد والدین هلیکوپتری از کودک و همیشه در دسترس بودن
- عادت به ترک کردن کودک بدون توضیح دلیل، بدون خداحافظی، به مدت طولانی
- تجربه محیط ناامن یا سابقه کودک آزاری در زمان نبود والدین
- تغییر مداوم محل زندگی، مراقبین یا مهد کودک
- وجود الگوی اضطرابی در خانواده یا والدین با سطح بالای استرس
- سابقه بیماری مزمن جسمی در کودک
- وجود اختلالات روحی دیگر مانند اختلال اضطراب اجتماعی، فوبیا، وسواس فکری یا افسردگی
- کمبود شدید برخی از ویتامین‌ها
- وجود مشکل در محیط مدرسه، رفتار معلم یا کادر مدرسه، قلدری یا آزاد دانش‌آموزان
پیشگیری از اضطراب جدایی کلاس اول
بهترین روش برای اینکه از استرس‌های شدید فرزندتان در سال اول ابتدایی پیشگیری کنید، بهتر است از چند سال قبل به فکر باشید.
تمرین جدا شدن
کودک را از سن ۳ سالگی برای جدا شدن از خودتان آماده کنید. این آمادگی باید به مرور و در زمان‌های کوتاه، با پدر و افراد آشنایی که کودک با آن‌ها راحت است آغاز شود. در مدت جدا شدن کودک باید احساس آرامش داشته باشد و سرگرم شود. بهترین راهکار برای این تمرین تنها گذاشتن کودک با همسالان در مهد کودک یا پیش‌دبستانی است.
پیشنهاد مطالعه: فرآیند مستقل شدن کودک و راهکارهای افزایش استقلال
دقت در انتخاب زمان جدایی
نباید هیچگونه ترک ناگهانی یا در شرایطی که کودک آماده نیست اتفاق بیفتد. رفتن از پیش کودک وقتی خواب است، تنها گذاشتن ناگهانی و بدون اطلاع کودک، زمانی که کودک مشغول غذا خوردن است، هنگامی که مشغول بازی یا در میانه کاری هستید اصلا زمان مناسبی برای ترک کودک نیست. در این وضعیت کودک احساس طرد شدن میکند و تصور او این است که شما باز نمی‌گردید یا او را دوست ندارید.
ایجاد عادت در رفتن و بازگشتن
می‌توانید یک رسم یا آیین خاص برای خداحافظی کردن از کودک و برگشتن پیش او تدارک ببینید. این کار باعث افزایش آرامش کودک می‌شود. از طرفی وقتی اتفاقات جدید با یک رفتار خوب و لذت‌بخش یا تکراری همراه شوند، برای کودک نشانه تهدید و ترس نخواهند بود. می‌توانید هنگام خداحافظی یک روش دست دادن خاص با کودک طراحی کنید، به هم چشمک بزنید، برای او بوسه بفرستید یا یک بیت شعر بخوانید. برای بازگشت نیز می‌توانید یک آداب سلام کردن داشته باشید.
ثبات در محل نگهداری کودک
فرزندتان را دائم به افراد مختلف نسپارید. اگر ناچار به ترک کودک هستید یا شاغلید، باید همیشه او را پیش یک مراقب ثابت مثل مادربزرگ یا یا جایگزینی که کودک با او احساس آرامش دارد بگذارید. عوض کردن دائمی مراقب، پرستار یا مهدکودک احساس ناامنی یا دوست‌داشتنی نبودن به کودک می‌دهند و کودکی که احساس امنیت نداشته باشد، قطعا در لحظات جدایی احساس ترس و اضطراب دارد.
پرورش تاب آوری در کودک
کودک به تنهایی نمی‌تواند هیجانات خود را بشناسد و آن‌ها را نام‌گذاری کند. این شما هستید که به عنوان آیینه باید روی هیجانات کودک اسم بگذارید، آن‌ها را به رسمیت بشناسید و بپذیرید تا کودک نیز بتواند احساس ترس و اضطراب خود را بشناسد و تاب بیاورد. البته این مسئله به یک باره اتفاق نمی‌افتد و باید در طول دوره رشد کودک نسبت به تمام احساسات او از جمله ترس و اضطراب، پذیرش داشته باشید و این احساسات را سرکوب یا سرزنش نکنید.
مراجعه به روانشناس
اگر نشانههای ترس، اضطراب یا افسردگی کودک را در فرزندتان مشاهده می‌کنید، حتما برای تشخیص دقیق و درمان به روانشناس کودک مراجعه کنید.این موارد می‌توانند علل زمینه‌ای اضطراب جدایی در کودکان باشند.
راهکارهای بهبود اضطراب جدایی
اگر ترس از جدا شدن در کودک به حد طبیعی باشد، می‌توانید برای کاهش اضطراب جدایی راهکارهای زیر را انجام دهید و این روند را تسهیل کنید.
گفتگو با کودک درباره مدرسه
از قبل درباره روند مدرسه، چرایی ماندن کودک در مدرسه، خوبی‌ها و لذت‌های مدرسه رفتن با کودک صحبت کنید و احساس مثبت او را تقویت کنید. از کودک درباره ترس‌ها و نگرانی‌هایی که از مدرسه رفتن دارد بپرسید و به احساسات و حرف‌های او به خوبی گوش دهید. همینکه کودک احساس کند او را درک می‌کنید، به مرور احساس آرامش بیشتری میکند و حس اعتمادش به حرف‌های شما نیز بیشتر می‌شود.
سرزنش احساسات کودک ممنوع
یادتان باشد و به خودتان یادآوری کنید که کودک در هیچ‌کدام از مشکلات روحی خود مقصر نیست، پس نباید برای هیچ احساسی سرزنش شود. باید احساسات او را به رسمیت بشناسید و به صورت جمله برای او تکرار کنید. مثلا بگویید میدانم ترسیده‌ای، یا میدانم جدا شدن از من برایت سخت است. این کار کمک میکند کودک به شکل مضاعف در لوپ اضطراب و استرس به دام نیفتد. بلکه با احساس درک و همذات‌پنداری شما و پذیرشی که دارید، او نیز نسبت به احساس خود حس شفقت و پذیرش داشته باشد.
آشنا کردن کودک با معلم ها
برای آشنا شدن با مدرسه، معلم‌ها، کادر مدرسه و حتی همکلاسی‌های او وقت بگذارید. چند باری در فرصتی غیر از زمان مدرسه با او به اطراف محل مدرسه، داخل مدرسه و کلاس‌ها، پش معلم و مسئولین بروید و گفتگوی سه نفره خوشایندی با افراد شکل دهید. وقتی کودک در حضور شما با اجزای مختلف مدرسه آشنا شود، حس نزدیکی بیشتر با آن‌ها خواهد داشت. حتی می‌توانید هدیه‌های کوچک تهیه کنید و از معلم بخواهید در اولین برخورد آن را به کودک بدهد که تا حدی باعث شکل‌گیری حس خوب اولیه در کودک شود. شاید مدارس غیرانتفاعی در این زمینه همراهی بهتری داشته باشند. توصیه می‌کنیم در این زمینه مطلب مزایا و معایب مدارس غیر انتفاعی را هم مطالعه کنید.
همراهی با کودک برای مدرسه رفتن
در صورت امکان تا زمانی که کودک ترس شدید از جدا شدن دارد و هنوز مشکل او به صورت ریشه‌ای برطرف نشده، با او در مدرسه همراه شوید و در مدرسه بمانید. برای این مسئله باید با مشاور و کادر مدرسه صحبت کنید. مهم است که خاطره کودک از مدرسه با وحشت، احساس بی‌اعتمادی و خشم به شما برای ترک او و رنج از تحمل تنهایی گره نخورد.
بهبود شرایط خواب و غذا
شرایط خواب خانواده و کودک را طوری تنظیم کنید که فرندتان ۸ ساعت خواب مفید شب داشته باشد. محیط خواب باید تهویه، دمای مناسب و تا حدی خنک، نور کم یا تاریکی کامل، سکوت و محل خواب مناسب داشته باشد. تا جای ممکن از دادن غذاهای محرک استرس و اضطراب مانند انواع ادویه، دمنوش‌ها، مواد غذایی دارای کافئین مانند چای، قهوه و شکلات و دادن قند زیاد به کودک پرهیز کنید.
گفتن حرف های مثبت از مدرسه
کودک نباید از بزرگترها، در فیلم و انیمیشن درباره خاطرات بد مدرسه، دوستان و معلمان، سختی درس و مدرسه چیزی بشنود. سعی کنید بدون اینکه مستقیم با کودک حرف بزنید، از خاطرات خوب خود در مدرسه صحبت کنید و از خوبی‌های درس خواندن، دوستی، بازی در مدرسه، زنگ تفریح، اردو و معلم‌ها بگویید. فراموش نکنید برای اینکه کودک تجربه‌ای خلاف گفته‌های شما نداشته باشد و نسبت به مدرسه بی اعتماد نشود باید مدرسه او را با تحقیق کافی انتخاب کرده باشید. در هر شهری که هستید اگر هنوز به دنبال دبستان خوب می‌گردید، توصیه می‌کنیم سلسله مطالب ما درباره انتخاب مدرسه را با عناوین بهترین مدارس تهران، بهترین مدارس مشهد، بهترین مدارس تبریز و بهترین مدارس البرز مطالعه کنید.
سخت گیری ممنوع
وقتی کودک شما اضطراب شدید را تجربه میکند، داشتن برنامه روتین خواب، غذا خوردن، آماده شدن، به موقع رساندن کودک به مدرسه و انجام به موقع تکالیف، در کاهش استرس او تأثیر دارند. اما خصوصا تا زمانی که این استرس شدید است نباید برای انجام تکالیف یا گرفتن بهترین نمره به او سخت‌گیری کنید. با کاهش اضطراب، عملکرد تحصیلی و اشتیاق کودک برای درس خواندن نیز خود به خود بهتر می‌شود. بنابراین در زمینه درس خواندن تا درمان اختلال اضطراب کلاس اول متعادل رفتار کنید.
مراجعه به روانشناس کودک
در شرایط بحرانی که کودک با هیچ روشی با جدا شدن و رفتن به مدرسه کنار نمی‌آید، باید از متخصصین کمک بگیرید و البته بهتر است به محض شک یه وجود این مشکل، با یک روانشناس مشورت کنید. روانشناس کودک با توجه به ریشه مشکل، شدت مشکل و سایر مشکلات کودک، با روش‌هایی مانند گفتگو، گفتاردرمانی، بازی‌درمانی، قصه‌درمانی یا ارجاع به روانپزشک برای درمان دارویی به او کمک میکند. گاهی لازم است در کنار کودک، والدین نیز به روانشناس مراجعه کنند تا روشهای تربیتی یا مشکلات درونی خود را نیز ترمیم کنند.
پیشنهاد مطالعه: درمان شناختی رفتاری برای اختلالات کودکان و نوجوانان
سخن پایانی
کودکان به طور طبیعی و در مسیر رشدی خود، والدین و محیط آشنا و امن را شناسایی میکنند. به همین دلیل ممکن است در اولین دفعات دور شدن از والدین درجاتی از نگرانی و مقاومت را نشان بدهند. تا زمانی که این نگرانی به یک مشکل جسمی یا روحی برای کودک تبدیل نشود، میتوان آن را یک روند طبیعی تلقی کرد. اما اگر باعث اختلال در زندگی روزمره کودک شود، به صورت اختلال درآمده است. یکی از عواقب ایجاد این اختلال اضطراب جدایی، مشکل کودکان کلاس اولی در جدا شدن از والدین است که گاهی تا ماه‌ها یا سال‌ها ادامه پیدا میکند و باعث افت تحصیلی کودک یا رنج بسیار او می‌شود. در این مطلب به اختلا اضطراب جدایی پرداخیتم که یکی از دلایل اصلی ترس کودکان از رفتن به مدرسه است و درباره علل، روشهای پیشگیری و راه های مقابله با اضطراب جدایی کلاس اول صحبت کردیم که امیدواریم در مدیریت این مسئله راه‌گشا باشد.
پیشنهاد می‌کنیم سری هم به پیشنهادات مطلب آماده کردن کودک برای کلاس اول بزنید.
سوالات متداول
- چرا کودکان کلاس اولی اضطراب جدایی دارند؟
کودکان به طور طبیعی از جدایی والدین احساس نگرانی میکنند اما اگر این نگرانی مزمن باشد و منجر به فرار کودکان از مدرسه رفتن شود یا علائم جسمی و روحی ایجاد کند، با اختلال اضطراب جدایی کودک روبرو هستیم. - راه کنترل ترس و اضطراب کلاس اولی ها چیست؟
در موارد خفیف میتوان با راهکارهایی مانند تمرین جدایی، ایجاد آداب خداحافظی، عادت دادن کودک به محیط مدرسه، همراهی کودک در روزهای اول و بهبود شرایط خانواده به کودک برای امنیت و ارامش خاطر در مدرسه کمک کرد که در این مطلب توضیح دادیم. - چه زمان باید برای اضطراب جدایی کلاس اول به متخصص مراجعه کرد؟
در صورتی که روشهای کنترل و مقابله با اضطراب جدایی مفید نباشند و کودک نشانههای شدید اضطراب و استرس را بروز بدهد، یا در کودکانی که مشکلات روحی و جسمی دیگری نیز دارند که کنترل شرایط را سخت میکند، باید به دنبال درمان تخصصی باشید و زمان را هدر ندهید.
