شاید کودکانی را دیده باشید که شنیدن صدای پچ‌پچ برایشان به اندازه صدای آژیر آزار دهنده است، یا یک تکه پارچه پشت یقه، به شدت آنها را آزاد می‌دهد، کودکانی که از نور یا تحرک فراری هستند. یکی از دلایل این مشکلات می‌تواند اختلالی به نام اختلال حسی، اختلال پردازش حسی یا اختلال یکپارچی حسی باشد. این مشکل می‌تواند در نهایت منجر به اختلال یادگیری و افت عملکرد تحصیلی کودکان مبتلا شود. بنابراین ضرورت دارد در صورت دیدن واکنش‌های حسی عملکردی ضعیف در کودکان، به جای برچسب‌هایی مانند کم‌هوشی یا تنبلی، احتمال وجود اختلال حسی یا سایر مشکلات را بررسی کرده و به متخصص مراجعه کنید. برای آشنایی بیشتر شما با این اختلال، درباره تعریف، علل، علائم، انواع و روش‌های درمان اختلال یکپارچگی حسی توضیح داده‌ایم.
پیشنهاد مطالعه: تفاوت اختلال یکپارچگی حسی و اوتیسم
یکپارچگی حسی چیست؟
یکپارچگی حسی فرایندی وابسته به مغز است که شکل‌گیری آن از دوران جنینی ایجاد میشود و تا همیشه ادامه پیدا می‌کند. از آن‌جایی که یکپارچگی حسی به صورت ناخوداگاه است، خودکار و بدون نیاز به تلاش و فکر اتفاق می‌افتد. در واقع ارتباط مداوم دو سویه بین حواس و عملکرد مغزی، منجر به یکپارچگی حسی میشود. سیستم‌های حسی مختلفی در بدن وجود دارند که برای درک بهتر یکپارچگی حسی درباره آنها را توضیح مختصری می‌دهیم:
بیشتر بخوانید: درمان اختلالات یادگیری، آموزش حواس ۵ گانه به کودک
سیستم حس جنبشی
قدرت درک حرکت و تشخیص جهت‌ها به این سیستم حسی مربوط است. هرچیزی که به تعادل در حرکت بدن، حرکت سر، حرکت دست‌ها و تنظیم حرکات مربوط باشد، جزو سیستم حسی جنبشی است.
سیستم حس عمقی
گیرنده‌های خاصی در بدن وجود دارند که به صورت ناخوداگاه درباره وضعیت بدن به مغز اطلاعاتی ارسال می‌کنند. کارکرد این سیستم، درک میزان وزن، فشار، کشش یا هرگونه تغییر وضعیت مرتبط با این موارد است. در واقع مغز با درکی که از شرایط عمقی دارد، دستور چگونگی حرکت و برنامه‌ریزی برای آن را به شکلی ناخوداگاه و بدون نیاز به فکر صادر می‌کند.
سیستم حس لامسه
گیرنده‌های حس لامسه در پوست قرار دارند و در کنار گیرنده‌های درد و فشار، منجر به دریافت و درک تحریکات محیطی مانند دما (سردی و گرمی)، عمق، فشار و ارتعاش می‌شوند. سپس همین گیرنده‌ها، حس دریافتی را به مغز انتقال میدهند و مغز پاسخ ماسب حرکتی را ایجاد م‌کند. ساده‌ترین مثال این است که وقتی دست شما به جسم داغی برخورد کند، بی‌اختیار و با سرعت دست به عقب کشیده میشود که یک عمل غیرارادی در جهت محافت از جسم است.
سیستم حس شنیداری
توانایی مغز برای دریافت، پردازش و در نهایت پاسخ به اطلاعات جهتی، تعادلی و صوتی به سیستم حس شنیداری مرتبط است. اگر این اطلاعات به درستی توسط مغز درک نشوند، فرد پاسخی کمتر یا بیشتر از شدت محرک بروز می‌دهد.
سیستم حس بینایی
سیستم حس بینایی به کل مجموعه دریافت تصاویر و پردازش و معنی‌سازی از آنها مرتبط است. بنابراین نمی‌توان گفت کودکی که قدرت بینایی کامل دارد، دچار اختلال یکپارچگی حس از نوع بینایی نیست. فردی که سیستم حس بینای سالمی دارد باید دراای هماهنگی حرکات دو چشم، حافظه تصویری خوب، تشخیص شکل از زمینه، درک روابط فضایی، توانایی کپی کردن و جهت‌یابی باشد.
سیستم حس بویایی
ارتباط گیرنده‌ها سیستم بویایی در بینی با مغز، باعث ایجاد درک و حس ناشی از انواع رایحه‌ها و خاطره‌سازی از آنها میشود. در واقع وقتی شا بویی را احساس می‌کنید حتی پاسخ تصویری از ماهیت آن بود یا خاطره مرتبط با آن برایتان تداعی میشود. از طرفی سالم بودن بویایی بر حس چشایی هم تأثیر دارد.
سیستم حس چشایی
گیرنده‌های حس چشایی روی قسمت‌های مختلف زبان قرار دارند و به کمک آنها می‌توانیم مزه‌های مختلف را تشخیص بدهیم. در صورت اختلال این حس، مغز پاسخ نامتناسب با مزه ایجاد می‌کند. مثلا فرد با خوردن غذاهایی که برای دیگران عادی است حالت تهوع می‌گیرد.
سیستم حس درونی
سیستم مغزی طوری تکامل پیدا کرده است که به مشکلات درونی مانند شکم درد، گرسنگی، تشنگی، خستگی و نیاز به دفع، پاسخ مناسب بدهد تا حیات فرد تهدید نشود. این سیستم حسی غیرارادری است اما واکنش‌های ارادی مانند به دنبال غذا و آب رفتن یا واکنش به درد را به دنبال دارد.
اختلال یکپارچگی حسی چیست؟
اختلال یکپارچگی حسی (SID) یا اختلال پردازش حسی (SPD)، عدم توانایی مغز برای پردازش اطلاعات حسی مختلفی است که شخص دریافت می‌کند. برای کودکانی که زندگی را با این اختلال حسی تجربه می‌کنند، دنیا می‌تواند جایی پر از ترس و استرس باشد. اختلال یکپارچگی حسی هیچ ارتباطی با ضریب هوشی ندارد و فقط به دلیل مشکل در درک و پردازش اطلاعات حسی دریافتی است.
یکپارچه سازی حسی، در واقع یکی از عملکردهای سیستم عصبی است که اطلاعات دریافتی که از طریق حواس (بینایی، چشایی، بویایی، شنوایی، لامسه) را پردازش و معنادار می‌کند و سپس پاسخ مناسب به آنها در جسم و روان داده میشود. اما در کودکانی که این سیستم دچار اختلال باشد، تناسبی بین محرکهای حسی دریافتی و پاسخ بدن وجود ندارد. یکسان‌دست بودن نیز در جابجایی حسی (بدنی شدن احساسات) موثر است، در این مورد مطلب راست دست یا چپ دست بودن را مطالعه کنید.
از آن‌جایی که این حواس هستند که به ما می‌گویند در دنیا چه می‌گذرد و باید چه واکنش یا عملکردی از خود نشان بدهیم، نقص در یکپارچگی حسی، رشد حسی حرکتی، روانی و استدلالی را تحت تأثیر قرار می‌دهد.
علل اختلالات یکپارچگی حسی
عوامل اصلی ایجاد اختلال در یکپارچگی حسی هنوز به طور کامل شناخته نشده‌اند، اما برخی علل محیطی، ژنتیکی یا مشکلات دوران جنینی می‌توانند در ایجاد این مشکل نقش داشته باشند.
علائم اختلال یکپارچگی حسی
گاهی علائم یکپارچگی حسی همزمان با اختلال دیگری مانند طیف اوتیسم دیده می‌شوند. این علائم می‌توانند به شکل عدم دریافت حسی، دریافت حسی بیشتر از حد نرمال یا عدم دریافت اطلاعات محیطی مانند فاصله‌ها باشند، بنابراین ممکن است در کودکان مبتلا، یک یا چند مورد از علائم زیر را مشاهده کنید:
- کودک مرتبا دور خودش می‌چرخد.
- ترس از بالا و پایین رفتن از پله یا ارتفاعات خیلی کم دارد.
- مرتبا برای راه رفتن، بالا و پایین رفتن از پله یا سایر حرکات به حمایت سایرین نیاز دارد.
- در تشخیص راست و چپ مشکل دارد.
- مشکل در حفظ کردن و به خاطر سپردن مطالب دارد.
- نسبت به جنس برخی از لباس‌ها و پارچه‌ها حساسیت زیادی نشان می‌دهد.
- به اشیا و افراد با دقت زیاد خیره میشود.
- حروف را جابجا می‌بیند یا کلمات را برعکس می‌خواند.
- در بازی کارهای پر خطر انجام می‌دهد و متوجه خطرات احتمالی یا هشدار اطرافیان نمی‌شود.
- نمی‌تواند بازی‌های ساختنی مانند لگو یا پازل را انجام بدهد.
- در کشیدن خط صاف، خوش‌خط نوشتن یا روی یک خط صاف نوشتن مشکل دارد و به‌احتمال بیشتری دچار مشکلاتی مانند کندنویسی دانش آموزان میشود.
- از اسباب‌بازی‌های ساده پارک مانند تاب، سسره یا الاکلنگ وحشت می‌کند.
- هنگام آسیب دیدن، درد احساس نمی‌کند.
- اشتیاق لمس دارد یعنی باید به طور مداوم اشیا و وسایل را لمس کند.
- موقع شنیدن برخی از صداهای هرچند آرام بیقرار میشود، جیغ می‌کشد یا گوش‌هایش را می‌گیرد.
- موقع راه رفتن مرتبا به موانع و در و دیوار برخورد می‌کند.
- اسباب‌بازی یا وسایل خود را لیس می‌زند.
- در مورد مصرف برخی طعم‌ها مانند شوری یا تندی زیاده‌روی می‌کند.
- نسبت به غذاهای گرم یا سرد واکنش شدید نشان می‌دهد.
- نسبت به لمس شدن حساسیت زیادی دارد یا هیچ واکنشی ندارد.
- نسبت به حرکت‌ها حتی حرکت در ماشین حساس است.
- نسبت به محرکهای بینایی مانند نور واکنش شدید نشان می‌دهد یا هیچ واکنشی به نور شدید ندارد.
- از افراد یا محیط‌های عادی می‌ترسد و دچار استرس یا واکنش‌های تکانشی میشود.
- در مقابل بروز احساسات و هیجانات دیگران، هیچ واکنشی نشان نمی‌دهد.
- نسبت به بو یا مزه غذاها بی‌توجه است یا به طعم‌ها و بوهای ملایم واکنش شدید مانند عصبانیت یا تنفر نشان می‌دهد.
عوارض اختلالات یکپارچگی حسی
بالا یا پایین بودن آستانه دریافت و واکنش به حس‌های مختلف، در هر سنی می‌تواند موجب بروز مشکلاتی در زندگی فرد شود:
- رفتارهای تکانشی و عدم خودکنترلی
- ناتوانی در تطبیق دادن خود با شرایط مختلف
- مشکلات احساسی و هیجانی
- فعالیت بسیار بالا یا بدعکس، کاهش شدید فعالیت
- بی دقتی و عدم توجه به جزییات
- متوجه نشدن آسیب‌های فیزیکی و در خطر افتادن سلامتی
- عدم شناخت کافی از بدن خود و دیگران و حساسیت‌های آنها
- تأخیر در فرایندهای رشدی مانند دیر حرف زدن و دیر راه رفتن
- کندی مهارت‌های حرکتی
- ضعف در عملکرد درسی و افت تحصیلی
- انزوا و گوشه‌گیری
- استرس و اضطراب بالا
- اختلالات گفتاری یا سایر مشکلات طیف اختلالات یادگیری
- عدم توانایی تعامل با دیگران
- تأخیر در خواندن و نوشتن تأخیر
انواع عدم عملکرد یکپارچگی حسی کودکان
اختلالات پردازش حسی به ۳ دسته کلی طبقه‌بندی می‌شوند، اما اغلب کودکان مبتلا به اختلال یکپارچگی حسی، در بیش از یک دسته قرار دارند.
اختلال ادراک حسی
در این گروه، افراد حس‌های مختلف را با شدت متفاوت از واقعیت تجربه می‌کنند و علاوه بر آن در تنظیم پاسخ و واکنش به این حس‌ها دچار مشکل هستند. مثلا نسبت به لمس، صدا یا هر نوع ورودی حسی دیگری واکنش شدید نشان میدهند و از قرار گرفتن در محیط یا کنار افرادی که این محرک‌‌ها را ایجاد می‌کنند ترس دارند. اختلال ادراک حسی در بروز مشکلاتی مانند ترس کودک از آب در حین حمام کردن و شستن سر تاثیر زیادی دارد.
اختلالات حرکتی مبتنی بر حس
دریافت حسی و سپس بروز واکنش حرکتی مناسب، با یکدیگر ارتباط تنگاتنگی دارند. بنابراین کودکانی که در این دسته قرار دارند، در فرایندهای حرکتی مانند تعادل بدنی، انجام حرکت منظم، راه رفتن، استقامت و هماهنگی حرکتی اعضای بدن دچار مشکل هستند. متاسفانه گاهی برچسب دست و پاچلفتی بودن به چنین کودکانی اطلاق میشود که آنها را منزوی می‌کند و باعث آسیب به اعتماد به نفسشان میشود.
اختلال تشخیص حسی
کودکانی که در تشخیص حسی دچار مشکل هستند، نمی‌توانند زمان ورود یا ایجاد پیام حسی را به خوبی درک کنند. مثلا اگر زخم یا آسیبی به آنها برسد هیچی درکی از آن ندارند یا نسبت به آسیب سطح پایینی از واکنش را بروز میدهند.
اختلال یکپارچگی حسی در چه مواردی دیده می شود؟
این اختلال در واقع شامل یک سری نشانگان است و ممکن است در بسیاری از بیماری‌ها یا اختلالات دیگر مشاهده شود که برخی از آنها عبارتند از:
- اوتیسم
- اختلال نقص توجه و بیش فعالی
- اختلالات یادگیری
- اختلال رفتار مقابله‌ای
- سندروم تورت
- اختلال وسواسی جبری
- اضطراب فراگیر
- اختلال سلوک
- اختلال هماهنگی رشدی
- افسردگی
ارزیابی و تشخیص اختلالات یکپارچگی حسی
همانطور که خواندید، بسیاری از علائم عدم یکپارچگی حسی، بسیار کلی هستند و ممکن است نشانه‌ای از سایر مشکلات روحی، رشدی یا عصبی باشند و یا حتی در اثر محیط نامناسب به وجود بیایند. گاهی ممکن است اختلال پردازش حسی با سایر مشکلات مانند اوتیسم یا اختلالات یادگیری اشتباه گرفته شود یا حتی با آنها همپوشانی داشته باشد. بنابراین تشخیص و ارزیابی تخصصی و دقیق، اهمیت زیادی دارد تا مسیر اشتباه و هزینه زیادی را برای درمان متحمل نشوید. ارزیابی این اختلال می‌تواند توط کاردرمانگر، گفتاردرمانگر یا یک روانشناس متبحر انجام شود که با استفاده از تست‌های مختلف، رد ابتلا به سایر اختلالات مشابه، تشخیص قطعی می‌دهد.
درمان اختلال یکپارچگی حسی در کودکان
واقعیت این است که هیچ راهی برای پیشگیری از یکپارچگی حسی وجود ندارد. همچنین درمان این مشکل صددرصدی نیست بلکه صرفا می‌توان به کودک کمک کرد که علائم و عوارض ناشی از اختلالات حسی او کاهش پیدا کند. در واقع درمان اختلال یکپارچگی حسی در کودکان با تغییرات سبک زندگی تا حدی باعث افزایش سطح رضایت از زندگی فرد و اطرافیان او شد. از آن‌جایی که واکنش‌های حسی در افراد مختلف گاهی کاملا عکس هم هستند، شدت و ضعف علائم و تعداد آنها با یکدیگر تفاوت دارد، کاردرمانگ حرفه‌ای باید با توجه به مجموعه نشانههای فرد، سن و سایر شرایط سلامتی و ذهنی او، مسیر درمانی را مشخص کند. بنابراین روش‌هایی که در اینجا نام برده می‌شوند صرفا برای آشنایی شما با فضای کار با کودکان مبتلا به اختلالات یکپارچگی حسی است؛ درمان تخصصی باید زیر نظر درمانگران و در مراکز درمانی خاص انجام شوند. از جمله مداخلات درمانی که می‌توانند به کاهش علائم و بهبود شرایط زندگی و تحصیل کودک کمک کنند می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- گفتار درمانی
- کار درمانی
- رژیم حسی
- کنترل حریکات محیطی
- تغییر سبک زندگی
- ماساژ تراپی
- دارودرمانی در مواردی که با یک بیماری دیگر مانند وسوساس جبری همراه است.
سخن پایانی
اختلال یکپارچگی حسی به عنوان یک از مشکلات نسبتا رایج عصبی – حسی، خیلی کم مورد توجه و آموزش قرار گرفته است. بنابراین گاهی با عقب‌ماندگی ذهنی، ضریب هوشی پایین یا مشکلات شخصیتی و تربیتی اشتباه گرفته میشود. در این مطلب درباره علائم و مشکلات ناشی از اختلالات یکپارچگی حسی و برخی از روش‌های کنترل و درمان آن صحبت کردیم. تشخیص به موقع و افتراقی این اختلال از سایر مشکلات، می‌تواند به کاهش عوارض اجتماعی، چالش‌های خانوادگی و جلوگیری از بروز مشکلات روحی و تحصیلی در کودک کمک‌کننده باشد.
سوالات متداول
- آیا کودکان مبتلا به اختلال یکپارچگی حسی، مشکل هوشی دارند؟
خیر، این یکی از اشتباهات شایع درباره اختلال یکپارچگی حسی است، اما ضریب هوشی یک معیار جداگانه محسوب میشود و ارتباط معناداری با این اختلال ندارد. - علائم اختلال یکپارچگی حسی چیست؟
بر اساس نوع و شدت این اختلال، کودکان نشانههای مختلفی مانند واکنش شدید یا عدم واکنش نسبت به محرکهای مختلف حسی نشان میدهند. در این مطلب درباره علائم و همچنین عوارض ناشی از اختلال پردازش حسی صحبت کردیم. - تفاوت اختلال یکپارچگی حسی و اوتسیم چیست؟
هرچند این دو مشکل از نظر بسیاری از علائم همپوشانی دارند یا حتی ممکن است کودکی هر دو مشکل را داشته باشد، اما منشأ مغزی این دو، دامنه علائم و عوارض این دو با یکدیگر متفاوت هستند. در واقع همه افرادی که اختلال یکپارچگی حس دارند مبتلا به اوتیسم نیستند، اما همه افرادی که اوتیسم دارند، درجات متفاوتی از این اختلال را بروز میدهند.
