نحوه مواجهه ما با دیگران و جهان اطراف، تحت تأثیر ویژگی‌های شخصیتی‌مان است و یکی از این ویژگی‌ها، حساسیت و زودرنجی است. شاید ما بزرگترها توان مدیریت و سازگاری با موقعیت‌های چالش‌آفرین را داشته باشیم، اما کودک حساس و زودرنج توان کمی برای مواجهه و سازگاری با محیط بیرون دارد. اگر نسبت به این موضوع بی‌تفاوت باشیم، احتمال ابتلای کودک به مشکلاتی مانند اوتیسم، بیش‌فعالی، اضطراب و افسردگی افزایش پیدا می‌کند. بنابراین، والدین باید با ویژگی های کودک حساس و زودرنج و نحوه رفتار با او آشنایی داشته باشند. ما نیز در این مقاله به بررسی ویژگی‌ها و نحوه درست برخورد والدین با کودک حساس خواهیم پرداخت.
آشنایی با کودک حساس و زودرنج
آیا تا به حال به دلیل «التهاب و مسمومیت بدنی» فکر کرده‌اید؟ آنها حساسیت بدن را نسبت به ماده یا مواد خاصی افزایش می‌دهند و موجب برهم‌زدن تعادل زیستی بدن میشوند. حساسیت و زودرنجی کودک نیز خاصیت و عملکرد تقریبا مشابهی دارد؛ یعنی کودک به هر دلیلی نسبت به موضوع یا محرک خاصی حساس شده است و به‌راحتی کنترل اعصابش را از دست می‌دهد.
مانند درونگرایی، خجالتی‌بودن، مهربانی، تجربه‌گرایی و صفات شخصیتی دیگر، حساسیت و زودرنجی هم یکی از خصوصیات شخصیتی است. بنابراین، برای درک بهتر علل رفتارها و بهانه‌گیری‌های این کودکان، ابتدا باید ویژگی‌های آنها را بشناسیم.
ویژگی های کودک حساس و زودرنج
این کودکان فقط اهل گریه‌زاری و خردکردن اعصاب اطرافیان نیستند، بلکه از ویژگی‌هایی مانند همدلی نیز برخوردارند. اگر رگِ خواب آنها را بلد باشید، برقراری ارتباط و تعامل چندان هم سخت و طاقت‌فرسا نخواهد بود. آنها حتی به دلیل برخورداری از حساسیت عاطفی، بهتر شرایط و موقعیت والدین را درک می‌کنند و در مواقع لزوم، همدمی بسیار خوب و صمیمی برای شما خواهند بود. موارد زیر از مهمترین نشانههای زودرنجی در کودکان هستند.
حساسیت نسبت به نور، سروصدا و دیگر محرک های محیطی
حساسیت و زودرنجی کودک از همان اوایل نوزادی قابل مشاهده است. به‌عنوان مثال، برخی نوزادان بیش از دیگران نسبت به صدا حساس هستند و با کوچکترین صدایی شروع به گریه می‌کنند. این کودکان، به‌اصطلاح اشک‌شان دم مشک‌شان است و با کوچکترین محرک آزاردهنده، ناراحتی خود را بروز می‌دهند.
حساسیت اضطرابی و تحریک پذیری
مهمترین و خطرناک‌ترین ویژگی این کودکان، حساسیت اضطرابی است. آنها به‌شدت گوش‌به‌زنگ و تحریک‌پذیر هستند و با کوچکترین محرک منفی، احساس اضطراب می‌کنند. به‌عنوان مثال، تغییر لحن صدای والدین یا کوچکترین افزایش تنِ صدای آنها باعث احساس اضطراب و نگرانی در کودک میشود. حساسیت اضطرابی یکی از علل اضطراب در کودکان و نوجوانان است.
لجبازی و منفی گرایی
اگر به حساسیت‌ها و موضوعات ناهم‌خوان با شخصیت و علایق‌شان احترام نگذارید، نتیجه آن به‌طور قطع لجبازی خواهد بود. کودکان لجباز از زورگویی متنفرند و به‌هیچ‌وجه زیر بار حرف زور و اجبار نمی‌روند. در عوض، معنای احترام را به‌خوبی درک می‌کنند و قدردان زحمات و تلاش‌های شما هستند.
بهانه گیری و لوس بودن
به دلیل تحمل و توان کمتر در برابر سختی‌ها و مشکلات زندگی، تا حدودی بهانه‌گیر و لوس به نظر می‌رسند. آنها اغلب شاکی هستند و مسائل کوچکی مانند آماده‌نبودن غذا و دیرتر به رختخواب‌رفتن باعث ناراحتی آنها میشود. برای افزایش تحمل و صبر فرزندان، از مقاله پرورش تاب آوری در کودکان استفاده کنید.
خودآگاهی و حساسیت هیجانی
افراد دارای حساسیت هیجانی، عواطف و احساسات‌شان را به‌صورت واضح‌تر و شفاف‌تر از دیگران درک می‌کنند. به عبارت دیگر، درک آنها از احساساتی مانند عشق، لذت، شادی، خشم و ترس، شدیدتر از دیگران است. کودکان حساس و زودرنج نیز، هیجانات‌شان (به‌خصوص هیجانات منفی) را بهتر و سریع‌تر درک می‌کنند و با کوچکترین احساس ناامیدی، غم و شکست، صبرشان لبریز میشود.
قدرت همدلی بالا
همانقدر که نسبت به درک و فهم هیجانات خودشان آگاهی دارند، عواطف و احساسات دیگران را نیز به‌خوبی درک می‌کنند. دوستی‌های عمیق و پایدار، مهربانی و صمیمیت، احترام‌گذاشتن به حرف‌ها و نظرات دیگران و اخلاقمداری از ویژگی‌های بارز کودکان حساس و زودرنج است.
پیشنهاد مطالعه: آموزش بخشندگی به کودکان
درونگرایی و خجالتی بودن
به دلیل حساسیت بالا نسبت به محرکهای محیطی، از تنهایی و جمع‌های خصوصی لذت می‌برند. از طرف دیگر، حضور در مهمانی‌ها و مکان‌های شلوغ، به‌شدت تمرکز و توجه‌شان را مختل و حالشان را بد می‌کند. همچنین، به دلیل حساسیت نسبت به نگاه و نظر دیگران، تا حدودی خجالتی هستند. برای درمان بچههای خجالتی از مقاله بازی درمانی کودکان خجالتی و با کودکان خجالتی چگونه برخورد کنیم، کمک بگیرید.
نحوه درست برخورد والدین با کودک حساس و زودرنج
تعامل با این کودکان نیاز به والدینی صبور و حساس دارد. آنها به فضا و زمان بیشتری برای سازگاری با محیط نیاز دارند و گاهی والدین را کلافه می‌کنند. بنابراین، سبک فرزند پروری شما باید تا حد امکان با نیازهای رشدی این کودکان هماهنگ باشد تا به‌مرور توان رویارویی با چالش‌های زندگی را به‌دست‌آورند. موارد زیر همه با یکدیگر مرتبط هستند و رعایت تمام آنها در نحوه رفتار با کودکان زودرنج اهمیت دارد.
پرورش سبک دلبستگی ایمن
امنیت، اولین و برجسته‌ترین نیاز کودکان حساس و زودرنج است. به دلیل حساسیت زیاد سیستم عصبی مرکزی به خطرات محیطی، نیاز به امنیت روانی در اولویت قرار دارد. برای پرورش سبک دلبستگی ایمن، باید به کمک نکات زیر، اعتماد فرزند را نسبت به خودتان جلب کنید:
- از سبک فرزندپروری مقتدرانه استفاده کنید.
- با استفاده از جملات محبتآمیز، عشق و علاقه‌تان را نسبت به کودک ابراز کنید.
- پای حرف‌ها و دردِ دل‌های کودک بنشینید و او را قضاوت و متهم نکنید.
- حامی و پشتیبان فرزند باشید تا در زمان نیاز روی شما حساب کند.
- اگر اشتباهی مرتکب شدید، از کودک عذرخواهی کنید.
- و هرگز به او دروغ نگویید.
آموزش شناسایی و بیان هیجانات
کودکان بسیار حساس، هیجانات منفی را با شدت و به‌دفعات بیشتری تجربه می‌کنند. وقتی احساسات کودک را بپذیریم و واکنش متناسبی نشان دهیم، او به‌جای پرخاشگری یا قهر، روشهای بهتری برای مدیریت هیجانات پیدا می‌کند. بنابراین، باید با استفاده از نکات زیر در شناسایی و مدیریت این هیجانات به او کمک کنید:
- با نام‌گذاری هیجانات کودک، دایره لغات او را افزایش دهید تا در مواقع لزوم، هیجاناتش را بیان کند. به‌عنوان مثال، بگویید: «به نظر خیلی ناراحت شدی» یا «انگار خیلی عصبانی هستی».
- در هنگام نام‌گذاری هیجانات، به کودک نشان دهید که احساسات او را (چه خوب، بد یا زشت) کاملا درک می‌کنید.
- و از همه مهم‌تر، هرگز عواطف کودک را نادیده نگیرید. گفتن جملاتی مانند «اینقدر حساس نباش» یا «تو خیلی لوسی»، فقط اوضاع را بدتر می‌کند.
آموزش مهارت حل مسئله
راهبردهای حل مسئله به دو دسته مشکل‌مدار و هیجان‌مدار تقسیم میشوند. به دلیل تجربه شدید هیجانات در بچههای زودرنج، آنها معمولا به‌صورت هیجانی با مسائل برخورد می‌کنند. بنابراین، باید به آنها کمک کنید تا بدانند:
- چه زمانی ابراز هیجانات، بالاوپایین‌پریدن و قهروآشتی قابل قبول است و چه زمانی باید به محدودیت‌ها احترام بگذارند.
- به‌جای کارهایی مانند پرتاب‌کردن و شکستن اسباب‌بازی‌ها، به شما بگویند که آنها را دوست ندارند و اسباب‌بازی دیگری را می‌خواهند.
- به‌جای بروز رفتارهای هیجانی، به دنبال راهی برای حل مشکل باشند. مثلا اگر قانون «روی مبل نپریدن» آنها را ناراحت کرده است، احتمالا داشتن یک ترامپولین مشکل را حل خواهد کرد.
فراهم سازی فضایی منظم و آرام در خانه
برای همه بچه‌ها نظم و ترتیب اهمیت دارد؛ برای کودکان بسیار حساس، اهمیت این موضوع بیشتر هم میشود. بنابراین،
- برنامه روزانه منظمی داشته باشید و از آن پیروی کنید.
- این برنامه‌ها را برای کودک توضیح دهید و قبل از شروع هرکدام، به او اطلاع دهید.
- تا حد امکان از تغییرات ناگهانی در برنامه روزمره خودداری کنید.
- کودک بسیار حساس، به زمان بیشتری برای سازگاری با اتفاقات و رویدادهای جدید نیاز دارد؛ پس او را درک کنید.
- او را از بحث‌ها و مشاجرات خانوادگی دور نگه‌دارید، زیرا خیلی سریع مضطرب میشود.
درک و پذیرش حساسیت و زودرنجی کودک
زودرنج بودن کودک یک ویژگی بیولوژیکی است و نمیتوان به‌راحتی آن را تغییر داد؛ پس بهترین کار، درک و پذیرش خلق‌وخوی فرزند است. با مشاهده حساسیت کودک به‌عنوان بخشی جدایی‌ناپذیر از شخصیتش، درک و تعامل بهتری بین شما برقرار خواهد شد. از تلاش برای تغییر فرزندتان دست بردارید؛ او به تلاش شما برای اصلاح زودرنجی نیازی ندارد، بلکه به درک و همدلی شما نیاز دارد.
تعیین محدودیت های واقع بینانه به جای تنبیه و اجبار
هنگام زودرنجی و تکانشگری کودکان، آنها را تنبیه نکنید، زیرا فقط احساس گناه و شرم کودک را بیشتر خواهد کرد. به‌جای تنبیه و اجبار، از روشهای زیر برای آرام‌کردن فرزند استفاده کنید:
- در مورد رفتارهای منفی و زودرنجی کودک، اما نه شخصیت او، بازخورد بدهید. به‌عنوان مثال، به‌جای گفتن «تو مرا عصبانی کردی»، بگویید «دادوبیداد تو مرا عصبانی کرد».
- کودک را به مکانی آرام منتقل کنید تا عصبانیت و ناراحتی‌اش کاهش پیدا کند. از این روش برای تنبیه استفاده نکنید و به فرزندتان توضیح دهید که این کار برای افزایش خودکنترلی به او کمک می‌کند.
- تعیین محدودیت‌های واقع‌بینانه باعث افزایش نظم، امنیت و خودکنترلی در زندگی کودک میشود. بنابراین، به‌مرور و با افزایش سن فرزندتان قوانین جدیدی برایش تعیین کنید.
تقویت و تشویق تلاش های کودک
تمرکز بر رفتارهای ناپسند باعث اصلاح رفتار بچههای زودرنج نمیشود. بنابراین، رفتارهای صبورانه کودک را تقویت کنید تا احتمال بروز این رفتارها در آینده بیشتر شود. برای تشویق فرزندان، مقاله روش صحیح جایزه دادن به کودکان را مطالعه کنید.
سخن پایانی
برخی کودکان بیشتر از بقیه حساس و زودرنج هستند و این ویژگی تا حد زیادی ناشی از عوامل بیولوژیکی است. حساسیت نسبت به محرکهای محیطی، گوش‌به‌زنگی، درونگرایی، لجبازی، قدرت همدلی بالا و بهانه‌گیری، از ویژگی‌های بارز کودکان حساس و زودرنج است. تغییر و اصلاح این ویژگی‌ها تقریبا غیرممکن است، پس اولین اصل در نحوه رفتار والدین با کودکان زود رنج، پذیرش و درک شخصیت آنها است. علاوه بر این، روش‌هایی مانند آموزش شناسایی و بیان هیجانات، سبک فرزندپروری مقتدرانه، تشویق صبر و تحمل و آموزش مهارت حل مسئله، در نحوه تعامل با این کودکان به شما کمک خواهند کرد.
سوالات متداول
- نشانه کودکان زودرنج چیست؟
حساسیت اضطرابی و تحریکپذیری، واکنش بیش از حد به محرکهای محیطی، لجبازی، لوسبودن، خودآگاهی، قدرت همدلی بالا و درونگرایی، از مهمترین نشانههای زودرنج شدن کودک است. - با کودکان زودرنج چگونه رفتار کنیم؟
پذیرش و درک شخصیت کودک، آموزش شناسایی و بیان هیجانات، پرورش سبک دلبستگی ایمن، تشویق رفتارهای صبورانه، آموزش مهارت حل مسئله، خودداری از تنبیه و استفاده از برنامه روزانه منظم، در مدیریت رفتار این کودکان موثر هستند. - روانشناسی کودک حساس و زودرنج چیست؟
بچههای حساس و زودرنج معمولا از بدو تولد با این ویژگی متولد میشوند و تغییر رفتار آنها دشوار است. اما خوشبختانه اگر رفتاری محترمانه و محبتآمیز با آنها داشته باشید، مشکلی برای سلامت روانیشان ایجاد نخواهد شد.
