کلیشه‌ای یا هرچه، ولی یکی از بهترین جملات دنیاست: «من از هیچکس نمی‌ترسم، جز خودم!» چه جوانی‌هایی که برای لذات لحظه‌ای مثل مصرف مواد، پرپر شدند! چه فرصت‌هایی که به‌دلیل تصمیم‌گیری‌های عجولانه و بی‌منطق، سوختند و خاکستر شدند! و چه استعدادهایی که بهخاطر بی‌برنامگی، تلف شدند! بله؛ بزرگ‌ترین دشمن ما فقدان خودکنترلی و بهترین دوست ما خودکنترلی است. اگر شما هم به‌دنبال تربیت فرزندی سالم و موفق هستید، آموزش کنترل هیجان و افزایش خودکنترلی در کودک از اساسی‌ترین موارد هستند.
خودکنترلی اطاعت بی‌چون و چرا نیست!
کنترل رفتارهای کودک با خودکنترلی فرق دارد و حتی از جهاتی کاملا با یکدیگر متفاوتند. هدف از آموزش قانون به کودکان، تقویت تعهدات اجتماعی و احترام به قوانین گروهی و خانوادگی است؛ اما هدف از آموزش خودکنترلی، تقویت تعهدات شخصی و پایبندی به اهداف فردی است.
وقتی خودسازماندهی را به فرزندتان بیاموزید، او برای خودش صاحب عقیده می‌شود و حرف‌های هیچکس (حتی شما) را بی‌دلیل نمی‌پذیرد! احتمالا کمی بعد از آموزش این مهارت به فرزندتان با خودتان می‌گویید: «خودم یادش دادم جلوی بقیه کم نیاره ها، حالا اول از همه داره روی خودم اجراش می‌کنه!»
پس خودکنترلی در کودکان چیست؟
وقتی خود با کنترل یکی شود، ترکیبی ناب و خالص‌تر از اکسیر می‌آفریند و مس وجودمان را به طلا تبدیل می‌کند. کودک ابتدا از وجود متمایز خود بی‌خبر است اما بهمرور از آن مطلع می‌شود؛ خودی که خودمختار است و طرز تفکر و الگوی رفتاری مستقلی برای خود دارد. در واقع خودکنترلی همگام با فرآیند مستقل شدن کودک سر بر می‌آورد. کودک بعد از شناخت خود، سراغ جزء دوم ترکیب (کنترل) می‌رود:
- او کم‌کم یاد می‌گیرد که اگر می‌خواهد خودش باشد، باید طرز نگاه و عمل خاص خودش را داشته باشد. برای رسیدن به این هدف هم باید برای خودش قوانینی داشته باشد.
- او می‌آموزد که آدم نمی‌تواند باری به هر جهت باشد، بلکه باید ارزش‌های شخصی خود را بشناسد و به آنها پایبند بماند.
حالا او می‌تواند در جهت موفقیت گام بردارد، زیرا هم از خواسته‌های خود باخبر است و هم می‌تواند برای حرکت در مسیر آنها برنامه‌ریزی کند.
چگونه کودکان به خودکنترلی می رسند؟
آنها باید ابتدا ارزش‌های شخصی و خوب‌وبد زندگی خود را پیدا کنند. این فرآیند ارزش‌گذاری نیز چند مرحله دارد:
- مواجهه با تغییرات محیط پیرامون
- شناخت تاثیر این تغییرات بر زندگی شخصی
- ارزیابی جهان به‌صورت خوب یا بد
- میل فردی به مشارکت عملی بر اساس ادراک خود از جهان
کودکان باید فضای کافی برای کاوش و بررسی محیط پیرامون داشته باشند تا در حین ارزیابی آن، ارزش‌ها و امیال شخصی خود را بشناسند. آنها همچنین در طول این فرآیند و با کمک سبک فرزند پروری مناسب والدین، نحوه مدیریت تعارضات بین امیال شخصی و محدودیت‌های محیطی را می‌آموزند.
چرا خودکنترلی در کودکان مهم است؟
«این همه شهد و شکر کز سخنم می‌ریزد/ اجر صبریست کز آن شاخ نباتم دادند»
شاید در کوتاه‌مدت عایدی خاصی نداشته باشد، اما در بلندمدت از مهمترین عوامل موفقیت است. در مطالعه‌ای، کیکی را جلوی کودکان پیش‌دبستانی قرار دادند و به آنها گفتند اگر 20 دقیقه صبر کنند، میان‌وعده بزرگ‌تری می‌گیرند. تنها 33درصد کودکان توان کنترل خود در برابر میل آنی را داشتند. این کودکان به‌مدت 50 سال پیگیری شدند. براساس نتایج، کودکان دارای خودکنترلی بالاتر در زمینه‌های زیر بهتر عمل کردند:
- احساس خود ارزشمندی و افزایش عزت نفس کودک
- نمرات تحصیلی بالاتر
- سازگاری با هیجانات ناخوشایند و افزایش تحمل شکست در کودک
عوارض فقدان مهارت خودکنترلی در کودکان چیست؟
هرچه خودکنترلی پایین‌تر باشد، حرکت در مسیر موفقیت سخت‌تر می‌شود. پیامدهای زیر، تنها گوشه کوچکی از فقدان خودمدیریتی در کودک را به تصویر می‌کشند:
- تکانشگری و پرخاشگری کودک
- تخریب روابط با همسالان و بروز مشکلاتی مانند دعوای بچه ها در مدرسه
- بدون فکر عمل‌کردن
- برداشتن بدون اجازه وسایل دیگران
- مشکل در رعایت نوبت
- لجبازی کودک
- زیادی خطرکردن
- فقدان خودانگیختگی و بروز مشکلاتی مانند تنبلی دانش آموزان
- به‌راحتی ناامید و تسلیم‌شدن
- عدم انتقاد‌پذیری و بروز علائم کودک حرف گوش نکن
- افزایش احتمال ابتلا به افسردگی و اضطراب در کودکان و نوجوانان
- ضعف سلامت جسمانی و بروز مشکلاتی مانند سوءمصرف مواد و چاقی در کودکان
- احتمال ابتلا به اختلال سلوک در کودکان و نوجوانان
از چند سالگی می‌توان خودکنترلی را به کودک آموزش داد؟
کودکان بهمرور توان مقاومت در برابر حواسپرتی‌ها، کنترل تکانه‌ها، تحمل ناملایمات زندگی، بهتاخیرانداختن نیازها و برنامه‌ریزی برای آینده را به‌دست می‌آورند. میزان خودتنظیمی آنها در حدود 3 تا 7 سالگی و با رشد نواحی پیش‌پیشانی مغزشان رشد چشمگیری می‌کند، اما رشد تمام‌وکمال آن تا اواخر نوجوانی ادامه دارد.
همزمان با رشد ساختارهای مغزی، شما نیز باید دست‌به‌کار شوید و با استفاده از راهکارهایی مانند آموزش صبر به کودکان، در تسهیل فرآیند خودسازماندهی کمک‌شان کنید.
چگونه خودکنترلی را در کودکان تقویت کنیم؟
آموزش خودتنظیمی باید در اولویت برنامه‌های تربیتی شما قرار بگیرد. استفاده از راهکارهای زیر در مسیر افزایش خودکنترلی در کودکان کمک‌تان میکنند:
خانه را به مکانی امن و آرام برای افزایش تمرکز تبدیل کنید
اکثر تصمیمات غلط ما زیر سر اضطراب و فقدان تمرکز هستند. وقتی هیجانات افزایش می‌یابد، راه تفکر منطقی و رفتار عاقلانه بسته می‌شود. بنابراین، هر وقت هیجانات فرزندتان در حال فواره‌زدن بود، از او بخواهید به اتاقش برود و قبل از هر اقدامی، ابتدا خود را آرام کند. راهکارهای خودآرام‌سازی مانند نوشتن هیجانات، تنفس عمیق، خودگویی مثبت و نقاشی‌کشیدن را نیز به او بیاموزید.
علاوه بر این، وقتی فرزندتان بهخاطر افزایش تکالیف خانگی و درسی احساس خستگی می‌کند، او را تشویق به کمی استراحت کنید. حتما کمی استراحت حالش را جا می‌آورد و او را برای ادامه کارها و به‌نتیجه‌رساندن آنها آماده می‌کند.
ضربه گیر نباشید
گرفتن تصمیمات لحظه‌ای یکی از مهمترین ویژگی‌های کودکان دارای خودتنظیمی پایین است. اگر فرزندتان قرار است به فردی خودمختار و مستقل تبدیل شود، باید پیامد تصمیمات اشتباهش را همین‌حالا بچشد! او باید یاد بگیرد که هر عملی عکس‌العملی دارد. هرچه بیشتر مسئولیت زندگی و انتخاب‌های کودک را به خودش بسپارید، زودتر فرآیند ارزش‌گذاری اثرات مثبت و منفی تصمیماتش را می‌آموزد. این روش همچنین باعث افزایش مسئولیت‌پذیری در کودکان می‌شود.
تاحد امکان حق انتخاب بدهید
کودکان از شیوه کار جهان اطلاع کافی در دست ندارند و محدودیت‌گذاری برای آنها کاملا طبیعی و ضروری است؛ اما در برخی زمینه‌ها مانند انتخاب لباس توسط کودک می‌توان آزادی‌هایی به آنها داد. بنابراین، به‌جای پاسخ‌های محکم و سختگیرانه «بله» یا «خیر»، کمی اختیار عمل به فرزندتان بدهید. اگر او کمی احساس کنترل بر جزئیات رویدادهای دور و برش داشته باشد، انگیزه بیشتری برای مشارکت خواهد داشت.
بازیهای مربوط به خودکنترلی انجام دهید
کودکان در طول بازی و فعالیت‌های عملی بهتر یاد می‌گیرند؛ پس از بازیهای ساده‌ای مانند نمونه‌های زیر هم برای آموزش خودکنترلی به کودکان و سرگرم‌کردن آنها استفاده کنید:
بازی چراغ سبز، چراغ قرمز
این بازی برگرفته از قوانین راهنمایی‌ورانندگی است. ابتدا درباره علامت چراغ قرمز و سبز برای کودک توضیح دهید و سپس بازی را شروع کنید. علاوه بر نسخه‌های دیجیتالی این بازی، خودتان هم می‌توانید آن را در خانه راه‌اندازی کنید؛ مثلا با چسب نواری، مسیرهای عبور ماشین و عابر پیاده را روی زمین بکشید و در خانه بازی کنید.
بازی های ایفای نقش
از این بازی‌ها معمولا برای آموزش شناسایی و کنترل هیجانات استفاده می‌شود. توانایی بیان هیجانات نیز بخش مهمی از فرآیند خودتنظیمی است. بازیهای نمایشی فرصت خوبی برای ابراز احساسات در محیطی امن و سرگرم‌کننده هستند. به‌عنوان مثال:
- وقتی کودک در حین بازی با عروسک‌هایش است، از او بخواهید که عروسک‌ها را به‌جای نقش‌های مهم زندگی‌اش مثل والدین قرار دهد و سپس خواسته‌هایش را بیان کند.
بازی مانع درست‌کن‌ها و حل‌کننده‌ها
این بازی در افزایش کنترل تکانه و تحمل شکست موثر است و به‌صورت زیر اجرا می‌شود:
- مشکل یا مسئله‌ای مطرح می‌شود.
- چندنفر باید راه‌حل پیشنهاد دهند و چند نفر دیگر باید برای راه‌حل پیشنهادی مانع بتراشند.
- بازی ادامه پیدا می‌کند تا یکی از دو طرف توان مانع‌تراشی یا ارائه راه‌حل نداشته باشد.
بازی مشکل در دریا
تاکید این بازی بر اهمیت تفکر دقیق در مورد پیامدهای تصمیمات است و به‌صورت زیر اجرا می‌شود:
- تصاویری از وسایل مختلف موجود در کشتی مانند قایق نجات، آب خوردن و بی‌سیم به کودک داده می‌شود.
- به او بگویید: «کشتی در حال غرق شدن است و باید وسایل غیرضروری را دور بریزیم.»
- کودک باید عواقب احتمالی دورانداختن هر کدام از لوازم را بررسی کند و سپس تصمیم بگیرد.
بازی های گروهی و ساختارمند
اکثر بازیهای گروهی قاعده‌مند هستند و به‌همین‌دلیل به افزایش قدرت برنامه‌ریزی و تقویت مهارت حل مسئله در کودکان و نوجوانان کمک میکنند. بنابراین، بازیهای گروهی مانند هفت‌سنگ، اسم‌وفامیل و وسطی نیز روش‌های مفیدی برای آموزش مهارت خودکنترلی به کودک هستند.
نظم روزانه را حفظ کنید
داشتن برنامه روزانه منظم و آموزش ساعت به کودکان باعث می‌شود که نظم روزانه خود را حفظ کنند. آنها بهمرور یاد می‌گیرند که اگر هر چیزی در زمان خود انجام شود، لذت بیشتری خواهد داشت.
سخن پایانی
خودکنترلی شاید در نگاه اول موضوع چندان مهمی به نظر نرسد؛ اما با نگاهی دقیق‌تر، متوجه تاثیر بلندمدت و چشمگیر آن بر موفقیت می‌شوید. این مهارت همگام با رشد ساختارهای مغزی و افزایش تجربیات فرزندتان رشد می‌کند. نقش شما چه در زمینه افزایش یا کاهش خودتنظیمی فرزندتان حیاتی است: هرچه فضای بیشتری برای انتخاب آگاهانه و شناخت جهان به او بدهید، راحت‌تر راه‌وچاه زندگی و برنامه‌ریزی برای ارتقای سطح کیفی آن را می‌آموزد. در نقطه مقابل، هرچه استقلال و خودمختاری کمتری به او بدهید، انگیزه و اشتیاق کمتری برای حرکت در مسیر موفقیت و خودمدیریتی خواهد داشت.
سوالات متداول
- خودکنترلی در کودکان چیست؟
تفاوت چندانی با نوع بزرگسالانه آن ندارد. بچهها هم باید از لذات آنی برای رسیدن به اهداف بلندمدتتر صرفنظر کنند. البته آنها در ابتدا توان کمی برای بهتاخیرانداختن نیازها دارند، اما بهمرور و با کمک شما به این مهارت دست پیدا میکنند. - چگونه خودکنترلی کودک را تقویت کنیم؟
هر آنچه به کودک حس خودبودن بدهد و به علایقش احترام بگذارد، خودکنترلی او را افزایش میدهد. آرامش خانه، پذیرش مسئولیت اشتباهات، دادن فرصت انتخاب، احترام به برنامه روزانه کودک و انجام بازیهای مرتبط با خودتنظیمی، از جمله مهمترین راهکارها هستند. - آیا خودکنترلی برای کودکان مهم است؟
بله؛ زیرا فواید بیشماری دارد و فقدان آن نیز مشکلات زیادی را رقم میزند: تکانشگری، تعاملات اجتماعی دردسرساز مانند دعوا با دیگر بچهها، عملکرد تحصیلی ضعیف و ابتلا به اختلالاتی مانند اضطراب و افسردگی از مهمترین پیامدهای منفی آن هستند.
