همه می‌دانیم که استقلال و مسئولیت پذیری جزو ابعاد مهم پیشرفت شخصی و اجتماعی هستند. مسئولیت پذیری کودکان از طریق پذیرش محدودیت‌ها و افزایش خودکنترلی کودک شکل می‌گیرد. پذیرش اینکه همیشه همه چیز در دسترس ما نیست و باید برای رسیدن به آن تلاش کنیم. پذیرش اینکه ما تافته جدابافته نیستیم که دیگران کارهای شخصی ما را انجام دهند. البته که نباید از کودکان انتظارات بیجا داشته باشیم، زیرا به عزت نفس آن‌ها آسیب وارد میشود. مسئولیت پذیری و شیوه شکل گیری آن در کودکان چگونه است؟ بیایید سعی کنیم با کمک هم جواب این سوال بسیار مهم و سوالات مشابه دیگر را تا حدودی روشن کنیم.
تعریف مسئولیت پذیری در کودکان
کودکان مسئولیت پذیر را بر اساس توقعاتی که از آن‌ها داریم تعریف می‌کنیم. ما انتظار داریم که کودکان در دو زمینه خوب عمل کنند:
- انجام وظایف شخصی
- کمک به آرامش خانواده
کودکی که از خودش به‌خوبی مراقبت کند و در کارهای خانه به والدین کمک کند، کودکی مسئولیت پذیر است. نباید توقع داشته باشیم که کودکان مشکلات کاری، مالی، اجتماعی و شخصی ما را درک کنند، زیرا آن‌ها تجربه‌ای در این زمینه‌ها ندارند!
بیشتر بخوانید: روش های افزایش عزت نفس در کودکان
اهمیت آموزش نظم و مسئولیت پذیری به کودکان
مسئولیت پذیری باعث ایجاد احساس شایستگی، افزایش قدرت تصمیم گیری، بهبود اعتماد به نفس کودک، قبول پیامد اعمال درست و غلط و به‌صورت‌کلی، تقویت رشد عاطفی کودک میشود. کمک به کودکان در این مسیر بسیار مهم و حیاتی است، زیرا درک درستی از وظایفشان ندارند. اگر نیاز به پذیرش محدودیت‌ها و مسئولیت‌ها را نادیده بگیریم، منجر به مشکلاتی مثل بی‌انظباطی و غرور کاذب در کودکان میشود. حالا که متوجه اهمیت موضوع شدیم، باید نقش خانواده به‌عنوان مهمترین کانون تربیت فرزند را روشن کنیم.
تأثیر والدین در مسئولیت پذیری کودکان
لازم است کمی مقدمه چینی کنیم! طبق نظر روان شناسان، شیوه برخورد والدین با کودکان به چهار سبک مختلف تقسیم میشود:
سبک فرزند پروری مستبدانه
والدینی که با کودکان خود مثل برده‌هایی رفتار میکنند که باید قوانین را بی‌چونوچرا اجرا کنند؛ سوال در مورد چرایی قوانین بی‌معناست و اطاعت از دستورات بیکموکاست واجب است.
سبک فرزندپروری سهل گیرانه
این والدین از آن طرف بوم افتاده‌اند! شاید گهگاهی وضع قوانین وجود داشته باشد، اما اجرای آن‌ها اهمیت چندانی ندارد. والدین سهل گیر معمولا وقتی کار از کار گذشته است، قوانین را به فرزندانشان گوشزد میکنند. تصورشان این است که نباید به کودکان سخت گرفت زیرا خودشان می‌توانند کارها را مدیریت کنند.
سبک فرزندپروی مراقبت ناکافی
اسم دقیق آن سبک فرزندپروری طردگرایانه است. به‌صورت کلی اهمیتی برای کودکان قائل نیستند و قوانینی هم برای آن‌ها وضع نمی‌کنند. خدا خودش داده خودش هم بزرگ می‌کند!
سبک فرزندپروری مقتدرانه
در میانه مستبدانه و سهل گیرانه قرار دارد و سالم‌ترین روش تربیتی است. توضیح آن هم به‌اندازه اجرایش سخت است! محدودیت و آزادی در کنار هم وجود دارد. قوانین بر اساس اصول خانواده درمانی و متناسب با نیازهای کودک وضع می‌شوند. باوجود رابطه گرم و صمیمی در خانواده، اقتدار و قاطعیت در برخورد با فرزندان حفظ میشود و درخواست‌های کودکان به‌سادگی پذیرفته نمی‌شود.
با این اوصاف احتمالا می‌توانیم حدس بزنیم که کدام سبک برای افزایش مسئولیت پذیری در کودکان مناسب است. سبک فرزندپروی مقتدرانه در عین احترام به نیازها و خواسته‌های کودک، محدودیت‌ها و قوانینی برای او در نظر می‌گیرد. این قوانین به کودکان کمک میکنند تا وظایف و مسئولیت‌هایشان را به‌راحتی تشخیص دهند و مسیر مستقل شدن کودک را به خوبی طی کنند.
مسئولیت پذیری در کودکان، اهمیت آن و تأثیر والدین در این زمینه را بررسی کردیم. کودکان به کمک والدین، مسئولیت‌های شخصی و خانوادگی خود را تشخیص و آن‌ها را انجام میدهند. اما وظایف شخصی و خانوادگی دقیقا چیست؟ در ادامه مقاله، وظایف کودکان را با توجه به سن و موقعیتِ آن‌ها بررسی می‌کنیم.
وظایف و مسئولیت‌ها در کودکی
مشابه با بزرگسالان، مسئولیت‌های کودکان بسته به سن و موقعیت‌های مختلفی مثل مدرسه و خانه با هم تفاوت دارد. با توجه به این دو موضوع، وظایف کودکان را در سنین و زمینه‌های مختلف به‌صورت مختصر توضیح می‌دهیم.
مسئولیت پذیری در کودکان پیش دبستانی
سنین قبل از مدرسه، یکی از دوره‌های حیاتی رشد کودکان است. به دلیل رشد و انعطاف پذیری مغزی، کودکان خیلی سریع یاد می‌گیرند. البته مراقب باشید که بار اضافی بر دوش آن‌ها نگذارید، زیرا آن‌ها در حال شناخت دنیا و محیط اطراف هستند و به‌اندازه کافی مشغله دارند. وظایف اصلی کودکان 6 الی 7 ساله عبارتاند از:
- مراقبت از لوازم شخصی
- کمک در کارهای خاصی از خانه مثل مراقبت از فرزندان کوچک‌تر و آماده سازی محیط برای ورود خواهر و برادر تازه متولدشده؛ این روش در آماده سازی فرزند اول برای تولد فرزند دوم نیز بسیار موثر است.
- تمرینات آمادگی برای رفتن به مدرسه مثل صبح زود بیدار شدن
- لباس پوشیدن بدون کمک دیگران
- تحمل دوری از والدین
- درک احساسات و هیجانات دیگران
به این لیست موارد بیشمار دیگری می‌توان اضافه کرد. وظایف باید متناسب با سن کودک باشند و بر آگاهی کودک از موقعیتش در زندگی و افزایش مسئولیت پذیری تاثیر بگذارد.
مسئولیت پذیری کودکان در سنین دبستان
در این دوران مسئولیت کودکان دو برابر میشود. آن‌ها باید تکالیف مدرسه و خانه را به‌صورت همزمان انجام دهند. اریکسون، روان شناس رشد کودک، سنین دبستان را دوره حساس «شایستگی در برابر احساس حقارت» می‌داند. اگر کودکان بتوانند وظایفشان را به‌درستی انجام دهند، احساس شایستگی میکنند و در غیر این صورت، دچار احساس حقارت خواهند شد. کمک والدین در این دوران بسیار حیاتی است. وظایف کودکان این دوره را به‌صورت خلاصه بیان می‌کنیم:
- مرتب کردن رختخواب
- رعایت نظافت شخصی و مسواک زدن
- کمک در کارهای خانه مثل چیدن سفره
- کمک به نظافت خانه و اتاق شخصی
- انجام تکالیف و کارهای مربوط به مدرسه
- تنظیم ساعت برای بیدار شدن در صبح (با نظارت والدین)
- کمک به خواهر و بردار کوچک‌تر
از اهمیت و فواید هنر برای کودکان دبستانی غافل نشوید! آموزش هنر و بازی‌های هنری باعث یادگیری حل مسئله، افزایش عزت نفس و احساس ارزشمندی در کودکان میشود.
مسئولیت پذیری در نوجوانان
روان شناسان، دوره نوجوانی را پلی بین کودکی و بزرگسالی می‌دانند. در جوامع قدیم، ورود به جامعه بزرگسالی راحت‌تر از حال بود. کودک پس از کسب توانایی جسمانی لازم، بیدرنگ وارد حرفه پدری خود میشد و نیاز به جست وجوی هویت، شغل، علایق و دیگر مسائل اینچنینی نداشت. در عصر کنونی و پیچیدگی‌های آن، نوجوانان به زمان بیشتری برای یافتن مسیر زندگی‌شان نیاز دارند.
درباره نقش پدری، می‌توانید سری به مطلب نقش پدر در تربیت کودک بزنید.
اریکسون این دوره را «سردرگمی در برابر احساس هویت» می‌نامد. دوره‌ای که نوجوان باید توانایی‌ها و استعدادهایش را بشناسد و برای آینده خود اهدافی تعیین کند. تعیین کردن اهداف، موجب احساس هویت و مسئولیت پذیری میشود و نوجوان را از سردرگمی خارج می‌کند. وظایف اصلی یک نوجوان را در ادامه بیان می‌کنیم:
- تمیز و مرتب نگه داشتن اتاق شخصی
- مطالعه برای کسب نمرات خوب
- داشتن یک شغل پاره وقت در صورت امکان
- حفاظت از خود در دنیای واقعی و مجازی
- فکر کردن به تصمیمات، قبل از اجرایی کردن آن‌ها
- برقراری ارتباط صمیمی و دوستانه با والدین
- مشورت در مورد انتخاب‌ها و تصمیمات با والدین و دوستان
- مراقبت از بهداشت روح و جسم
سنین نوجوانی مصادف با تغییرات دوران بلوغ و افزایش دامنه احساسات و هیجانات است. تفکرات هیجانی ممکن است بر کودک غالب شوند و زندگی او را تحت تأثیر انتخاب‌های نادرست قرار دهند. والدین باید حساسیت این دوران را درک کنند. در این سن دیگر نمی‌توان به کودک امر و نهی کرد! راه درست ارتباطی از گفت و گو و مشورت می‌گذرد. برخورد محترمانه با انتخاب‌های نوجوان باعث رشد احساس مسئولیت پذیری میشود، زیرا نوجوانان احترام گذاشتن خانواده به تصمیمات شان را می‌بینند و بی‌گدار به آب نمی‌زنند.
مسئولیت پذیری کودکان در مدرسه
وظایف کودکان در مدرسه نیز از اهمیت زیادی برخوردار است. این وظایف به تمرین مسئولیت‌های بزرگسالی و تقویت توجه و تمرکز در کودکان کمک می‌کند. مهمترین مسئولیت کودکان در مدرسه عبارتاند از:
- حضور مرتب و به‌موقع در کلاس
- به همراه داشتن لوازم مورد نیاز مثل قلم و کاغذ
- انجام تکالیف درسی
- احترام به معلم و دیگر دانش آموزان
- تلاش برای توجه کامل به صحبت‌های معلم
- انجام بهترین عملکرد درسی
- پذیرش مسئولیت اشتباهات
- رعایت نظم و سکوت در طول کلاس
در این بخش با مسئولیت‌های اصلی کودکان آشنا شدیم. در قسمت بعد، شیوه‌های آموزش مسئولیت پذیری کودکان در خانواده را ارائه می‌کنیم.
آموزش مسئولیت پذیری به کودکان
ایجاد روحیه مسئولیت پذیری در کودکان کار ساده‌ای نیست. نمی‌توانیم و حق نداریم آن‌ها را مجبور به انجام وظایف کنیم، بلکه باید با استفاده از تکنیک‌های مسئولیت پذیری کودکان، به آن‌ها نشان دهیم که کارشان ارزشمند است. روش‌های زیر را در این زمینه پیشنهاد می‌کنیم:
رفتار محترمانه و حاکی از اهمیت
کودکان مسیر پر فراز و فرودی را طی میکنند تا به بزرگسالی برسند. مدام به خودمان یادآوری کنیم که آن‌ها در حال پیشرفت هستند و ممکن است اشتباهات زیادی داشته باشند. رفتار حمایت‌گرانه و محترمانه باعث احساس ارزشمندی در کودکان میشود.
تقویت رفتارهای مثبت
کودکان به رعایت نظم و ترتیب احترام میگذارند، فقط کافی است آن‌ها را تشویق کنیم. شاید آن‌ها نظم را متفاوت از ما ببینند؛ آنچه اهمیت دارد، تلاش کودکان برای رعایت قوانین است. گفتن جملاتی مثل «خیلی خوب وسایلتو مرتب کردی» یا «خیلی عالیه که بدون درخواست من سفره رو جمع کردی»، احساس مسئولیت پذیری کودکان را افزایش می‌دهد. تقویت یکی از بهترین راه‌های انگیزه بخشی و تشویق کودکان به درس خواندن محسوب میشود.
تقسیم کارهای خانه
کودکان در آینده باید وظایف زیادی را مدیریت کنند. کمک به کارهای خانه یک تمرین خوب برای کارهای بزرگسالی است. سهیم شدن در کارهای خانه باعث رابطه بهتر با والدین و احساس اعتماد به نفس در آن‌ها میشود.
آموزش مهارت‌های مدیریت پول
مدیریت سرمایه یکی از مهمترین مشکلات بزرگسالان است. کودکان باید فرصتی برای یادگیری و تمرین این موضوع داشته باشند. آموزش در مورد روش‌های پس انداز و خرج پول، باعث تقویت هوش مالی در کودکان میشود.
مواجهه با پیامدهای تصمیمات و درس گرفتن از اشتباهات
این جمله معروف را همه شنیده‌ایم: «پشت هر شکست یک پیروزی است». کودکان باید یاد بگیرند که تصمیماتشان پیامدهایی به همراه دارد و در انتخاب‌هایشان بیشتر دقت کنند. وظیفه والدین ایجاد شرایط آزمون و خطا برای کودکان است تا در عین کسب تجربه، آسیب جبران ناپذیری به خود یا دیگری وارد نکنند.
سخن پایانی
شکل گیری مسئولیت پذیری در کودکان به‌صورت گام به گام اتفاق میافتد. رفتار محترمانه و درک کردن نیازها و خواسته‌هایشان باعث میشود اعتماد به نفس بیشتری در مواجهه با مسئولیت‌ها داشته باشند. مسئولیت پذیری خود به خود ایجاد نمی‌شود، بلکه باید به کودکان کمک کنیم تا نسبت به وظایفشان آگاهی داشته باشند. نقش والدین در این زمینه بسیار حیاتی است و با توجه به نیازهای کودک باید نقش معلم، حمایت گر و مشاور را بر عهده بگیرند. امیدواریم که این مقاله اطلاعات مفیدی را در مورد افزایش احساس مسئولیت پذیری کودکان در اختیارتان قرار داده باشد.
سوالات متداول
- سن مسئولیت پذیری کودکان چند سالگی است؟
مسئولیت‌های کودک در سنین مختلف تغییر می‌کند که در طول متن به‌صورت دقیق آن‌ها را بررسی کردیم. - عواقب عدم مسئولیت پذیری کودکان چیست؟
پیامدهای زیادی برای این موضوع وجود دارد اما مهمترین آن‌ها بی‌انظباطی و غرور کاذب است. در متن مقاله می‌توانید با جزئیات بیشتری از این پیامدها آشنا شوید. - فواید مسئولیت پذیری در کودکان چیست؟
hفزایش احساس شایستگی، هدفمندی، عزت نفس و استقلال از مهمترین مزایای ایجاد مسئولیت پذیری در کودکان است. در متن مقاله، فواید مسئولیت پذیری را به صورت کاملتری توضیح دادهایم. - چه موانعی در آموزش مسئولیت پذیری به کودکان وجود دارد؟
موانعی از قبیل ناله و شکایت مداوم، مشکلات خانوادگی، خانه نامنظم، نزدیک شدن زمان امتحانات و تنبلی در این راه وجود دارد که نیاز به مدیریت دارند.
