حالا دیگر نخوردن چوب معلم را نشان از خل‌بودن کودک نمی‌دانیم و این نگرش تعدیل شده‌است؛ آنقدر تعدیل، که با شنیدن خبر کتک‌خوردن یک کودک در مدرسه، همه آن‌چنان واکنشی نشان می‌دهیم که آن سرش ناپیدا است. این تغییر نگرش موجب بروز یک مشکل جدید شده‌است: «اگر کودکان به اصلاح و تربیت نیاز دارند و تنبیه نوجوانان و کودکان اشتباه است، پس تربیت بدون تنبیه کودک چگونه ممکن است؟» این چالش از مدت‌ها پیش مطرح و پاسخ‌های زیادی برای حل آن ارائه شده‌است. ما در این مقاله، چرایی و چگونگی اثرات نامطلوب تنبیه کودکان را بررسی و سپس جایگزینهای مفید کتک زدن کودکان را معرفی می‌کنیم.
تنبیه کودک از منظر روانشناسی
روان‌شناسان رفتارگرا، از حدود یک‌قرن پیش به بررسی کنش‌ها و واکنش‌های رفتاری انسان‌ها پرداخته‌اند. حاصل نتایج آن‌ها یک قانون ساده است: «ما از طریق تقویت و پاداش و نه تنبیه و سرزنش، یاد می‌گیریم.» دقیقا براساس همین قاعده بسیار ساده، آن‌ها معتقدند: «تنبیه هیچ تاثیری بر اصلاح رفتار ندارد.» خوب دقت کنید؛ موضوع این نیست که هیچ تاثیری ندارد، بلکه تاثیری بر اصلاح رفتار ندارد. اما این جمله به چه معنا است؟
واقعیت قضیه این است که ما یاد می‌گیریم، اما فراموش نمی‌کنیم؛ یعنی با زور و اجبار، نمی‌توان کودک را وادار به انجام‌ندادن کاری اشتباه کرد. تهدید و تنبیه فقط باعث ترس و نگرانی فرزند می‌شود تا به صورت موقت و در حضور شما آن کار را تکرار نکند. بنابراین، تنبیه کودک از منظر روانشناسی اشتباه است و به شما در تربیت فرزندتان کمکی نمی‌کند. برای اصلاح رفتار از طریق تقویت و پاداش، حتما از مقاله روش صحیح جایزه دادن به کودکان استفاده کنید.
انواع تنبیه کودک از منظر روانشناسی
از نظر روان‌شناسان تنبیه دو نوع دارد:
تنبیه مثبت: ارائه محرک ناخوشایند ( مانند کتک‌زدن یا دادزدن سر کودک) بعد از رفتار نامطلوب، مانند بدون اجازه بیرون‌رفتن را تنبیه مثبت می‌گوییم.
تنبیه منفی: حذف محرک خوشایند (مانند برداشتن اسباب‌بازی‌ها) بعد از رفتار نامطلوب را تنبیه منفی می‌گوییم.
تنبیه مثبت با پیامدهای نامطلوب بیشتری ازجمله شکل‌گیری دلبستگی ناایمن در کودک همراه است و به‌هیچ‌وجه استفاده از آن توصیه نمی‌شود. تنبیه منفی هم شبیه گروگان‌گیری می‌ماند و تاحد امکان نباید از آن استفاده کرد.
روش های رایج تنبیه کودکان
والدین معمولا از 3 شیوه برای تنبیه کودکان استفاده میکنند. این روش‌ها را مطالعه کنید و تاحد امکان از آن‌ها برای تربیت و اصلاح فرزندتان استفاده نکنید. (البته به استثنای «تنبیه وسیله‌ای» که در شرایط خاصی قابل استفاده است)
تنبیه بدنی کودک
اگرچه والدین امروزی خیلی کمتر فرزندان‌شان را کتک می‌زنند، اما هرازگاهی از روی عصبانیت یا به قصد ساکت‌کردن موقتی کودک، از این روش استفاده میکنند. تنبیه کودک با قاشق داغ، آب‌جوش، کشیدن گوش، چوب، خط‌کش و سوزن، از شیوه‌های رایج گوشمالی‌دادن بچهها و همه مذموم هستند. تنبیه بدنی بیش از آن‌چه فکر کنید برای کودکان استرس‌زا است و احتمال بروز اختلال پانیک یا وحشتزدگی در کودکان بر اثر آن زیاد است.
تنبیه کلامی کودک
یکی دیگر از شیوه‌های رایج مجازات‌کردن فرزندان، تهدید، سرزنش، دادزدن و مواردی از این دست است. والدین معمولا به‌قصد آگاه‌ساختن فرزندان از این روش‌ها استفاده میکنند. شما با انجام این کارها، نه‌تنها کودک را نسبت به اشتباهش آگاه نمی‌کنید، بلکه لجبازی او را هم افزایش می‌دهید.
تنبیه عاطفی کودک
برخی از والدین، برای مجازات فرزندان روش‌های نامطلوبی مانند قهر والدین با کودکان استفاده میکنند تا رفتار بدشان را کاهش دهند! مثلا با او صحبت نمی‌کنند و یا به صورت حقارت‌آمیز با او رفتار میکنند. هیچ‌کدام از شیوه‌های تنبیهی به‌اندازه این مورد آسیب‌زننده نیست، زیرا رشد عاطفی کودکان را مختل می‌کند. ارضای نیازهای عاطفی کودکان، تحت هر شرایطی، باید به صورت تمام و کمال انجام شود.
تنبیه ابزاری (وسیله ای) کودک
والدین گاهی برای توبیخ فرزند، او را از ابزار یا وسیله خاصی محروم میکنند؛ به عنوان مثال، تلویزیون را خاموش میکنند، برنامه گردش را لغو میکنند یا دوچرخه او را برمی‌دارند. آن‌ها معمولا از این روش به حالت گروکشی استفاده میکنند و به‌قولی از درِ لجبازی وارد می‌شوند. یعنی موضوعات و مسائل را با هم قاطی میکنند؛ مثلا کودک درسش را نخوانده‌است و والدین او را از بازی با دوچرخه محروم میکنند!!! در این مورد، چون ارتباطی بین درس‌نخواندن و محرومیت از دوچرخه وجود ندارد، احتمالا تاثیر پایداری بر اصلاح رفتار نداشته باشد. محروم‌سازی به دو شرط قابل پذیرش است و اثر اصلاحی دارد:
- متناسب با جرم کودک باشد. مثلا اگر کودک به دلیل تماشای برنامه‌کودک، درس‌ها و تکالیفش را انجام نداده‌است، باید تا اتمام تکالیف تلویزیون را خاموش کنیم (به پیشنهادات مطلب کودکی که مشق نمی نویسد سر بزنید).
- کودک باید از جریمه آگاهی داشته‌باشد. در قوانین حقوقی هم «ندانستن دال بر بیگناهی است»؛ یعنی اگر بدترین جرم ممکن را بدون اطلاع از اشتباه‌بودنش انجام دهیم، بیگناه محسوب می‌شویم.
تنبیه کودک چه عوارضی دارد؟
طبق تحقیقات، سبک فرزند پروری همراه با کتک‌زدن، سیلی‌زدن و دیگر انواع تنبیه بدنی، تاثیر مثبتی بر اصلاح رفتار ندارد. این موضوع در مورد تنبیه کلامی و عاطفی نیز صادق است. علاوه بر ناکارآمدی در اصلاح رفتار، این روش‌ها باعث آسیبهای بلندمدت به سلامت جسمانی و روانی بچهها می‌شوند از مصادیق کودک آزاری هستند. در ادامه مهمترین عوارض گوشمالی‌دادن به بچهها را بررسی می‌کنیم.
لجبازی و چرخه منفی کتک‌خوردن و تکرار اشتباه
کتک‌زدن باعث افزایش لجبازی و تکانشگری کودکان می‌شود. براساس تحقیقات، با افزایش تنبیه بدنی، بدرفتاری کودک نیز افزایش پیدا می‌کند و باز هم بیشتر کتک می‌خورد و بیشتر اشتباه می‌کند… . علاوه بر این، مسئولیت‌پذیری و خودکنترلی کودکان را کاهش می‌دهد و آن‌ها را برای توسل به زور برای رسیدن به خواسته‌های‌شان در بزرگسالی آماده می‌کند.
افزایش احتمال آسیب های جسمانی و عصبی
وقتی کودکان را وقت‌وبی‌وقت و برای اشتباهات ریزودرشت‌شان تنبیه می‌کنیم، ناامنی و اضطراب آن‌ها افزایش پیدا می‌کند و هورمون‌های مرتبط با استرس شدید (کورتیزول و نورآدرنالین) در بدن بیشتر می‌شوند. همچنین احتمال آسیبهای مغزی نیز وجود دارد و براساس مطالعات، کتک‌زدن مکرر کودک موجب کاهش ضریب هوشی و ماده خاکستری موجود در مغز می‌شود.
افزایش احتمال ابتلا به اختلالات روانی
دادزدن، تحقیر و سرزنش بچهها، در بلندمدت آن‌ها را لحاظ هیجانی آسیب‌پذیر می‌کند. توهین‌های کلامی حتی اگر توسط والدینی همدل و صمیمی استفاده شوند، باعث تکرار رفتارهای غلط و مشکلات روانی می‌شود. اضطراب و افسردگی کودک، از مهمترین عوارض انضباط کلامی خشن هستند. برای آگاهی از دیگر دلایل استرس، مقاله علل اضطراب در کودکان را مطالعه کنید.
اگر نگوییم تنبیه عاطفی کودک بدتر از دیگر انواع تنبیه است، اما مسلما عوارض کمتری ندارد. این روش، موجب ایجاد احساس گناه در کودک می‌شود؛ احساسی که تا ابد همراهش خواهد ماند و «تصور بد و ناشایست‌بودن» را در او ایجاد می‌کند. این احساس، از طریق کاهش عزت نفس کودک، او را مستعد ابتلا به برخی اختلالات روانی می‌کند؛ پس لطفا و خواهشا، به‌هیچ‌وجه از تنبیه عاطفی استفاده نکنید.
افزایش اختلالات رفتاری
کتک‌زدن کودک به او می‌آموزد که استفاده از زور و اجبار برای رسیدن به خواسته‌ها مجاز است. درنتیجه‌ی این طرز نگرش، مشکلات رفتاری متعددی مانند تکانشگری و پرخاشگری کودکان افزایش می‌یابد. تکانشگری هم به‌نوبه‌ی خود منجربه بروز اختلالاتی ازجمله اختلالات رفتاری تخریبی در کودکان می‌شود.
پیشنهاد مطالعه: اختلال سلوک در کودکان و نوجوانان
چه روش هایی را جایگزین تنبیه کودک کنیم؟
روش‌های انضباطی سالم و مثبتی برای جایگزین تنبیه وجود دارد. این روش‌ها باعث افزایش خودکنترلی و مسئولیت‌پذیری بچهها می‌شوند و عوارض ناسالم تنبیه را ندارند. در ادامه موثرترین روش‌های جایگزین تنبیه را برای‌تان توضیح می‌دهیم.
پیشنهاد مطالعه: راهنمای جامع غلبه بر احساس گناه در والدین
تشخیص درست و غلط را به کودک بیاموزید
فرض کنید فرزندتان بدون اجازه از خانه خارج شده‌است و شما به نشانه تنبیه او را می‌زنید؛ آیا در چنین موقعیتی اوضاع بهتر خواهد شد؟ شاید با زور و اجبار تا حدودی بهتر شود و شاید هم نشود! مشکل اینجاست که شما رفتار فرزندتان را اصلاح نکرده‌اید و او هنوز نمی‌داند رفتار درست چیست و چگونه باید اجرا شود! او حتی نمی‌داند برای چه کتک خورده‌است: بیرون‌رفتن، دیرآمدن، اجازه‌نگرفتن یا برگشتن!؟
بچهها را شبیه یک لوحِ سفید تصور کنید که چیزی روی آن نوشته نشده‌است و هرچه روی آن بنویسید، همان را یاد می‌گیرد. بنابراین، باید رفتارهای درست و غلط را چه به‌صورت کلامی و چه عملی به آن‌ها بیاموزید.
محدودیت های واقعبینانه تعیین کنید
بچهها خودکنترلی پایینی دارند و وقتی چیزی را می‌خواهند، دست‌کشیدن از آن برای‌شان سخت است. علاوه بر این، به دلیل رشد ناکافی ساختارهای مغزی و کمبود توجه و تمرکز، پیروی از دستورالعمل‌ها و قوانین برای‌شان دشوار است. بنابراین با آموزش قانون به کودکان، محدودیت‌ها را به صورت واضح، منسجم و متناسب با سن کودک انتخاب کنید. همچنین باید دقت کنید که فرزندتان حتما متوجه چیستی و چگونگی محدودیت‌ها شده‌باشد. استفاده از محدودیتهای واقعبینانه باعث افزیش مسئولیت پذیری در کودکان می‌شود.
پیامدهای نقض محدودیت را تعیین و در صورت لزوم اجرا کنید
عواقب رعایت‌نکردن محدودیت‌ها را در کمال آرام و خونسردی برای فرزندتان توضیح دهید. به عنوان مثال، به بگویید: «اگه اسباب‌بازی‌هاتو برنداری، امروز دیگه حق بازی باهاشونو نخواهی داشت.» نهایتا و در صورت لزوم، یکبار دیگر هم آن را تکرار کنید و اگر چاره نکرد، فورا پیامد را اجرا کنید. گاهی بچهها با گریه‌وزاری سعی در پس‌گرفتن اسباب‌بازی‌ها دارند؛ در این مواقع، هرگز تسلیم نشوید و به یاد داشته باشید که تسلیم‌شدن، موجب افزایش بهانه گیری کودک برای رسیدن به خواسته‌هایش می‌شود.
دلایل زیربنایی بدرفتاری را شناسایی و حل کنید
گاهی به جای تعیین محدودیت و پیامد، باید دلیل رفتار نادرست کودک را پیدا و آن را برطرف کنیم. مراقب رفتارهای ساختارمند و دارای الگوی زمانی مشخص باشید. مثلا اگر محبت شما به فرزند کوچک‌تر، باعث ناراحتی و بدرفتاری فرزند بزرگ‌تر می‌شود، پس او دچار احساس حسادت شده‌است. در چنین شرایطی، همدلی با فرزند و شنیدن حرف‌ها و درددل‌هایش احتمالا موثر خواهد بود. همچنین می‌توانید به او بگویید که چقدر دوستش دارید و از داشتنش احساس افتخار می‌کنید.
از توجهطلبی کودکان برای حذف رفتارهای ناسالم استفاده کنید
توجه طلبی کودکان از ویژگی‌های بارز آن‌ها است. می‌توانید از این موضوع برای ایجاد نظم و انضباط موثر استفاده کنید؛ یعنی به رفتارهای درست کودک توجه و آن‌ها را تشویق و تحسین کنید و به رفتارهای ناپسند بی‌توجهی نشان دهید. به عنوان مثال، در صورت به‌موقع جمع‌کردن اسباب‌بازی‌ها توسط کودک، به او بگویید: «آفرین به تو! خیلی کار خوبی کردی که اسباب‌بازی‌هاتو مرتب کردی.»
بدانید چه زمانی هیچ کاری نکردن بهتر است
مداخله افراطی آزاردهنده است و باعث تربیت کودک لجباز می‌شود. بنابراین، تا زمانی که فرزندتان کار خطرناک و آسیب‌زایی انجام نداده است و برای رفتارهای خوبش تشویق و توجه دریافت می‌کند، نادیده‌گیری رفتارهای غلط، کم‌کم باعث حذف آن‌ها می‌شود. هیچ‌کاری نکردن یک نتیجه خوب دیگر نیز دارد: کودک را با پیامدهای طبیعی رفتارش مواجه می‌کند؛ مثلا اگر اسباب‌بازی‌هایش را پرت کند و بشکند، دیگر قادر به بازی با آن‌ها نخواهد بود و خیلی زود مراقبت از آن‌ها را یاد می‌گیرد.
برای پیشگیری از رفتارهای اشتباه برنامه ریزی کنید
برخی از رفتارهای اشتباه بچهها قابل پیش‌بینی است. به عنوان مثال، کودکان معمولا به خوردن شیرینی و بستنی علاقه دارند. برای پیشگیری از این موارد، از قبل برنامه داشته باشید و با کودک در مورد آن صحبت کنید. مثلا مقاله مصرف بستنی برای کودکان را مطالعه و برای آرام‌کردن کودک از جایگزینهای بستنی استفاده کنید.
برای رفتارهای اشتباه جایگزین مناسب پیدا کنید
یکی از مهمترین دلایل رفتارهای ناسازگارانه فرزندان، بی‌حوصلگی یا بی‌اطلاعی آن‌ها از رفتارهای سالم است. بنابراین، اگر پیشنهاد مناسبی برای‌شان داشته باشید، آن را جایگزین رفتار ناسالم میکنند. مثلا وقتی کودک مدام روی مبل‌ها بالاوپایین می‌پرد، برایش ترامپولین بخرید یا تشک‌ها را روی هم بچینید تا روی آن بپرد.
از وقفه های کوتاه یا به اصطلاح تایم اوت استفاده کنید
یکی دیگر از روش‌های موثر اصلاح رفتار، استفاده از قانون تایم اوت (چیزی شبیه به اخراج 2 دقیقه‌ای در هندبال) است. این روش برای ایجاد نظم و انضباط در کودک موثر است و به او یادآوری می‌کند که چه کار اشتباهی انجام داده است. استفاده از تایم اوت باید به صورت زیر باشد:
- اول به کودک هشدار بدهید؛ مثلا بگویید: «اگه بس نکنی، مجبورم بزارمت گوشه اتاق.»
- رفتار نادرست را نام ببرید؛ مثلا بگویید: «خواهرت رو نزن.»
- کودک را به مکانی آرام مانند گوشه اتاق بفرستید.
- زمان‌سنج را فعال کنید و به ازای هر یک سال سن، یک دقیقه آن را افزایش دهید. برای مثال:
- بچه‌های 2 ساله: 2 دقیقه
- بچه‌های 4 ساله: 4 دقیقه
سخن پایانی
تنبیه کودک نه تنها تاثیری بر اصلاح رفتارش ندارد، بلکه عوارض و پیامدهای نامطلوب زیادی برای سلامت روانی و جسمانی بچهها به همراه خواهد داشت. بنابراین، هرگز از تنبیه بدنی، کلامی و عاطفی استفاده نکنید. روان‌شناسان روش‌های سالم بسیاری را به‌عنوان جایگزین کتک‌زدن و سرزنش کودک پیشنهاد کرده‌اند؛ این روش‌ها، مانند آموزش درست و غلط به کودک و تعیین محدودیتهای واقعبینانه، کارآمدی بسیار بیشتری از تنبیه دارند و البته پیامدهای منفی آن را ندارند. پس حتما از این روش‌ها استفاده کنید و کتک‌زدن فرزندتان را به صورت کامل متوقف کنید.
سوالات متداول
- تنبیه بدنی کودک چه عوارضی دارد؟
افزایش لجبازی و پرخاشگری، احتمال ابتلا به اختلالات روانی مانند نافرمانی مقابلهای و ایجاد آسیبهای عصبی مانند افزایش ترشح هورمون استرس و کاهش ضریب هوشی و ماده خاکستری مغز، از جمله مهمترین و حساسترین اثرات نامطلوب تنبیه بدنی کودک هستند. - چرا پدر و مادر کودک خود را کتک می زنند؟
والدین معمولا از این روش برای اصلاح رفتار بچهها استفاده میکنند؛ اما تحقیقات متعدد نشان دادهاست که این روش هیچ تاثیری بر اصلاح و بهبود رفتار ندارد. - چه جایگزینهایی برای تنبیه کودک وجود دارد؟
آموزش تشخیص درست از غلط، تعیین محدودیتهای واقعبینانه، اجرای پیامدهای نقض محدودیت، استفاده از توجهطلبی برای حذف رفتارهای ناسالم و استفاده از تایم اوت، بهترین و موثرترین جایگزینهای تنبیه کودک هستند. - چگونه تنبیه کودک را جبران کنیم؟
تاحد امکان کودک را تنبیه نکنید و اگر به هر صورت او را تنبیه کردید، حتما بابت رفتارتان از او معذرتخواهی کنید و تضمین بدهید که دیگر تکرار نخواهد شد.
