نوپایی جا پای نوزادی و پیشدبستانی جا پای نوپایی می‌گذارد و این داستان ادامه دارد… تغییرات دوران کودکی آن‌چنان چشمگیر و قابل توجه‌اند که آن‌ها را به‌سرعت درک می‌کنیم و به‌خودمان و گاهی هم با ضمیر شخص سوم (نشان از بزرگی) به فرزندمان می‌گوییم: «فلانی دیگه بزرگ شده!» بعد در دل‌مان ذوق می‌کنیم! کودک هم همینطور! سنین پیشدبستانی یکی از این دوره‌های چشمگیر سن جهش رشد است و روان‌شناسان هم دراین‌باره حرف‌های زیادی برای گفتن دارند. آن‌ها در انجام درست کارهایی مانند آماده کردن کودک برای پیش دبستانی کمک‌مان میکنند. پس بیایید پای صحبت روانشناسی کودکان پیش دبستانی بنشینم و به‌دقت ویژگیهای تفکر کودک پیش از دبستان را بررسی کنیم.
اهمیت روانشناسی کودکان پیش دبستانی
در هر دوره سنی، رشد وارد مرحله جدیدی می‌شود. دوره سنی پیشدبستانی هم مرحله جدیدی از زندگی کودک است که معمولا سنین 4 تا 6 سالگی را شامل می‌شود. گذر موفق از سنین پیشدبستانی به حل موفقیتآمیز چالش‌های این دوره سنی بستگی دارد. اما بحران‌های روانی سنین پیشدبستانی چه هستند؟ محیط در رشد کودکان 4 تا 6 ساله چه نقشی دارد و برای انتخاب بهترین پیش دبستانی به چه نکاتی باید توجه کرد؟ والدین چه رفتاری باید داشته باشند؟ خصوصیات رفتاری، شناختی و هیجانی بارز کودکان قبل از ورود به مدرسه چه هستند؟ روان شناسی کودکان پیش دبستانی در پاسخگویی به این سوالات کمک‌مان می‌کند.
پیشنهاد مطالعه: تاخیر رشدی کودکان
خصوصیات روانشناسی کودکان پیش دبستانی
بچه‌های پیشدبستانی در حال گذر از یک بحران جدی و ورود به دنیای جدیدی هستند که با ویژگیهای روان‌شناختی زیر همراه است:
خودمختاری و جدایی‌طلبی
یکی از ویژگیهای بارز در 3 سالگی، لجبازی کودکان است. این دوره برای والد و فرزند دوره سختی است، زیرا با بدرفتاری و دمدمی‌‌مزاجی کودک همراه است. در این سن، فرآیند مستقل شدن کودک تسریع می‌شود و پایه‌های اولیه شخصیت، افکار و نگرش‌ها نسبت به جهان شکل میگیرند. برای حل موفقیتآمیز این چالش رشدی والدین باید:
- انتقادگری را کاهش دهند.
- با احترام و خونسردی رفتار کنند.
- اجازه برخی کارهای متناسب با سن مانند انتخاب لباس توسط کودک را به او بدهند.
- به وجودش احترام بگذارند و حرف‌هایش را بشنوند (شنیدن حرف‌های یک کودک 3 ساله سخت، اما ضروری است).
تعامل با دیگران به‌عنوان فردی مستقل
وقتی مرغ دیگر یک‌پا نداشت و لجبازی کاهش یافت، کودک به سطح بالاتری در روابط خود با بزرگسالان می‌رود:
- او دیگر خود را جزئی از جامعه می‌داند.
- کودکان در این سن توان تعامل موثر با دیگر همسالان و مربیان مهدکودک را به دست می‌آورند.
- مسئولیت‌پذیری در کودکان از حول‌وحوش 4 سالگی کلید می‌خورد و می‌توان آموزش قانون به آن‌ها را شروع کرد.
الگوبرداری در حد اعلا
خوب و بد ندارد؛ کودکان پیشدبستانی استاد الگوبرداری از رفتارهای دیگران هستند. وقتی عملی از شما ببینند، بی‌درنگ عملی‌اش میکنند. برخی کودکان از 4 سالگی به مهدکودک می‌روند و از دیگر همسالان و مربیان‌شان رفتارهای جدیدی می‌آموزند. بنابراین، بزرگ‌ترها باید مراقب رفتار و گفتارشان باشند و به شکل گیری شخصیت کودک کمک کنند.
علاوه بر این، آن‌ها از کارتون‌ها نیز الهام میگیرند؛ پس مراقب کارتون‌ها و فیلم‌هایی که می‌بینند و نمی‌بینند نیز باشید. شما میتوانید با داستان‌خوانی، گزینش برنامه کودک‌ها و دیگر راهبردهای مناسب، الهام‌بخش مفیدی برای‌شان باشید.
میل به کاوش و اکتشاف
تمایل فوق‌العاده به کشف دنیای اطراف، یکی دیگر از ویژگیهای بارز پیش‌دبستانی‌ها است. جهان برای آن‌ها پر از شگفتی است و در چشم‌به‌هم‌زدنی جلب‌شان می‌کند. شاید شما هم آن‌ها را در حال ورانداز یک مورچه، کاویدن باغ و تکه‌تکه‌کردن اسباب‌بازی‌های خراب، مشاهده کرده باشید. این‌ها همه نمونه‌هایی از روحیه جست‌وجوگری فزاینده کودکان هستند.
نیاز به تایید، توجه و محبت
گاهی صدای‌تان می‌زند و وقتی سر بر می‌گردانید، چیزی نمی‌گوید! بی‌دلیل نگاه‌تان می‌کند و می‌خندد! حالا اگر شما هم با خنده و توجه جوابش را بدهید، باز هم می‌خندد؛ اما این بار از ته دل و اعماق وجود! وقتی هم کاری انجام می‌دهد، مستقیما سراغ‌تان می‌آید تا از او تعریف و تمجید کنید. بله؛ او در حدود 5 تا 6 سالگی خودآگاهی بیشتری پیدا می‌کند و با جست‌وجوی تایید و محبت شما، به‌دنبال بهبود عزت‌نفس خودش است. بنابراین، آگاهی شما از روش‌های افزایش عزت نفس در کودکان پیشدبستانی از اهمیت زیادی برخوردار است.
مهارت‌یابی در بازی‌های گروهی
در انواع بازی های گروهی مناسب کودکان پیشرفت‌های چشمگیری میکنند، زیرا ذهن‌شان توان درک و پیروی از دستورالعمل‌ها را به دست می‌آورد. کودکان همچنین در برقراری ارتباط موثر با دیگر همسالان پیشرفت‌های خوبی میکنند. آن‌ها توان مدیریت رفتارهای خود و حتی سرپرستی گروه را دارند.
کاهش رفتارهای تکانشی، افزایش تمرکز
در اواخر دوره پیشدبستانی، آن‌ها توان تمرکز کامل روی یک موضوع خاص و توجه کامل به حرف‌های دیگران را دارند. تکانشگری و حواسپرتی کودکان به حاشیه رانده می‌شود و آن‌ها قبل از انجام هر کاری، ابتدا به عواقب آن فکر میکنند.
بهبود خودتنظیمی هیجانی
از 5 سالگی به بعد، آگاهی هیجانی و کنترل هیجانات در کودکان افزایش می‌یابد؛ در نتیجه، از تب‌وتاب انرژی نوپایی آن‌ها کاسته می‌شود و ثبات رفتاری بیشتری پیدا میکنند. معمولا هم دیگر از طغیان‌های خشم و هیجانات نامعقول مانند گریه بی‌دلیل کودک خبری نیست.
افزایش خودآگاهی
با بهبود حافظه کودکان، آن‌ها از تغییرات خود در طول زمان آگاه می‌شوند؛ مثلا
- متوجه بلندترشدن قدشان نسبت به چند ماه پیش می‌شوند و همچنین، ویژگیهای جسمانی خود را با دیگر همسالان مقایسه میکنند.
در این برهه، والدین باید تمام تلاش‌شان را برای برقراری رابطه صمیمانه با فرزند انجام دهند. همچنین به حرف‌های‌شان گوش کنند و در مواردی مانند آموزش قانون به کودکان، از آن‌ها نظرخواهی کنند. کودک باید بتواند راحت حرفش را بزند و از شما نترسد (جدی بگیرید).
ویژگیهای تفکر کودک پیش از دبستان
به‌اصطلاح پیاژه، آن‌ها در دوره پیش‌عملیاتی قرار دارند؛ یعنی تفکرشان در حال انسجام‌گرفتن و منطقی‌شدن است، اما هنوز با رسیدن به آن کمی فاصله دارد. به‌عنوان مثال، آن‌ها می‌توانند استدلال کنند، اما استدلال‌های‌شان کاملا به موقعیت خودشان بستگی دارند و با واقعیت‌های بیرون ناهمخوان‌اند. کودکان پیشدبستانی به‌لحاظ تفکری دارای خصوصیات دیگری نیز هستند که آن‌ها را از کودکان کوچک‌تر و بزرگ‌تر از خود متمایز میکنند:
خودمحوری
کودک موقعیت‌های مختلف را فقط از نگاه خود و باتوجه به احساسات خود ارزیابی می‌کند. به عبارت دیگر، او نمی‌تواند به‌درستی متوجه منظور دیگران شود و فقط آن‌چه در ذهن خودش می‌گذرد را می‌بیند. در نتیجه، هنوز در تعامل با دیگران ضعف دارد. این ویژگی به‌مرور و تا اوایل سنین دبستان از بین می‌رود.
دیگر پیروی اخلاقی
در حدود 5 تا 10 سالگی، قوانین بزرگسالان را وحی منزل تصور میکنند و از این قوانین اطاعت محض دارند. به عبارت دیگر، توان درک قراردادی‌بودن قوانین و تغییرشان باتوجه به شرایط را ندارند.
جاندار پنداری
برای کودکان پیشدبستانی همه‌چیز جاندار است؛ مثلا:
- پنکه در حال حرکت، جملات خاصی را تکرار می‌کند.
- کامیون پرسروصدا، احتمالا خیلی عصبانی است.
- تکه ابر تنها، حتما دارد غصه می‌خورد.
چنین تفکری در 4 تا 6 سالگی متداول است.
واقعی پنداشتن رویاها
برای کودکان پیشدبستانی خواب‌ها واقعی هستند و هیولای ترسناک کابوس شبانه کودک واقعا وجود دارد. آن‌ها همچنین برای رویاها وجود خارجی قائل‌اند و مانند اتفاقات روزمره، رویاها هم واقعا در حال وقوع‌اند و او در نقش تماشاگر است.
رفتار اشتباه والدین با فرزندان پیشدبستانی
برخی والدین، خواسته یا ناخواسته، با رفتارهای نادرست‌شان به فرزندان پیشدبستانی خود آسیب می‌زنند. برخی از این رفتارها شایع‌ترند:
قولگرفتن از کودک
برخی والدین سعی میکنند به هر بهانه‌ای شده فرزندشان را راضی به انجام‌دادن یا ندادن فلان‌کار کنند. قولگرفتن از کودکان کار اشتباهی است، زیرا اگر تنها یکبار به‌دلیل خودکنترلی پایین نتوانند روی حرف‌شان بایستند، به‌مرور سهل‌انگاری و اهمال‌کاری‌شان افزایش می‌یابد. به‌جای قولگرفتن، از آموزش قانون به کودکان استفاده کنید.
استفاده از تنبیه به جای تشویق!
تنبیه راحت‌تر است و به‌همین‌دلیل برخی از والدین برای اصلاح رفتارهای فرزندشان به‌جای روش کارآمد تشویق، از تنبیه کودک استفاده میکنند. تنبیه تاثیری بر اصلاح رفتار ندارد و صرفا در حضور اجبار و زور، بروز رفتار نامناسب را کاهش می‌دهد. در عوض، شما با استفاده از تشویق و روش صحیح جایزه دادن به کودکان، میتوانید رفتارهای مناسب را به آن‌ها بیاموزید و خودانگیختگی و هدف‌مندی‌شان را تقویت کنید.
خجالت زده کردن کودک
برخی پدر و مادرها، مانند والدین سمی، با رفتارهایی مانند بیارزشسازی نقاط قوت فرزند و مقایسه دائمی او با دیگران، همیشه بهانه‌ای برای خجالت‌زده‌کردن کودک دارند. این کودکان به‌مرور دچار احساس گناه بحرانی و پیامدهای منفی آن مانند افسردگی و اضطراب می‌شوند.
لوس بار آوردن کودک
یکی‌دیگر از رفتارهای غلطی که معمولا از سنین پیشدبستانی اثرات خود را بر سلامت روان کودک نشان می‌دهد، لوس‌کردن کودک است. والدین هلیکوپتری با نازپرورده‌کردن کودک، تبحر خاصی در پرورش کودکان لوس دارند. آن‌ها اصطلاحا با جاروی تمام مشکلات کودک، اجازه رشد خودباوری و اعتماد‌به‌نفس را به فرزندان نمی‌دهند و آن‌ها را با مشکلات روان‌شناختی متعددی مواجه میکنند.
دیگر رفتارهای اشتباه والدین با فرزندان پیش دبستانی
برخی‌دیگر از رفتارهای اشتباه را به‌صورت موردی بیان می‌کنیم:
- رشوهدادن به کودک برای از سرواکندن او
- تمجید و تعریف بیش‌ازحد (منجر به خودشیفتگی می‌شود)
- مقابله‌به‌مثل در جواب بد دهنی کودک با رفتارهایی مانند داد زدن
- سوءاستفاده از احساسات کودک و به‌کارگیری قهر تربیتی برای تنبیه او
- مراقبت ناکافی از کودک به تصور اینکه او دیگر بزرگ شده و می‌تواند از خود مراقبت کند.
- فقدان محدودیتگذاری برای کودک با گفتن جملاتی مانند: «بچه‌س اشکالی نداره، بزار راحت باشه.»
- توقعات نامتناسب با سنوسال و درک کودک (مثلا توقع از او که یک‌گوشه بنشیند و لام‌تاکام حرفی نزند!)
- کاهش ابراز محبت کلامی (کودکان پیشدبستانی بیش از هر سنی دیگری به ابراز علاقه و عشق شما نیاز دارند)
آماده سازی کودکان پیش دبستانی
در سنین 4 تا 5 سالگی بچه‌ها وارد محیط جدید مهدکودک و سپس مدرسه می‌شوند. بنابراین، شما باید قبل از آن، آموزش مهارت های زندگی به کودکان را شروع کرده باشید. در طول آماده‌سازی کودک برای ورود به پیشدبستانی، موارد زیر باید آموزش داده شوند:
- کاهش وابستگی کودک به مادر و افزایش تحمل جدایی از والدین
- مهارت در برقراری ارتباط موثر با مربیان و دیگر همکلاسی‌ها
- آگاهی از نحوه درست بیان نیازها، احساسات و نظرات
- استقلال در انجام وظایف و کارهای شخصی
- آگاهی از اصول اولیه بهداشت شخصی
- محافظت از خود و حریم خصوصی
سخن پایانی
خصوصیات خاص کودکان پیشدبستانی، آن‌ها را برای ورود به مرحله جدید زندگی آماده و البته در برابر برخی از مشکلات آسیب‌پذیر می‌کند. شما باید از این خصوصیات آگاه باشید و در نحوه آماده‌سازی کودک برای پیشدبستانی و دبستان از آن‌ها استفاده کنید. به‌عنوان مثال، الگوی خوبی برایش باشید و از این طریق، مهارت‌های موردنیازش را به او بیاموزید. همچنین حساسیت‌های فرزندتان در سنین پیشدبستانی مانند روحیه حساس و محبت‌جویانه او را به‌خاطر بسپارید و از رفتارهای نادرستی مانند بی‌توجهی و بیارزشسازی توانایی‌هایش اجتناب کنید.
سوالات متداول
- کودک پیشدبستانی چه ویژگیهای بارزی دارد؟
در ابتدا لجبازند و برخلاف خواسته شما عمل میکنند؛ اما پس از حل موفقیتآمیز این چالش، خود را جزئی از گروه خانواده و دوستان در نظر میگیرند و رفتارهایی مانند الگوبرداری از دیگران، محبتجویی و خودتنظیمی هیجانی را به نمایش میگذارند. - در تعامل با کودک پیشدبستانی چه رفتارهایی اشتباه است؟
اصلاح رفتار با تنبیه بجای تشویق، سرزنش و بیارزشسازی، از کودک قولگرفتن، لوسبارآوردن، رشوهدادن، قهر تربیتی، فقدان محدودیتگذاری و توقعات نامتناسب با سنوسال فرزند، از جمله اشتباهات رایج والدین در این دوره سنی هستند. - چگونه کودک را برای پیشدبستانی آماده کنیم؟
مهمتر از همه باید وابستگی او را به خودتان کاهش دهید تا به مشکلاتی مانند اضطراب جدایی دچار نشود. نکات دیگری مانند انجام وظایف شخصی، مهارت در برقراری ارتباط، نحوه بیان نظرات و احساسات و محافظت از خود نیز باید آموزش داده شود.
