آیا شما هم گاهی به فکر راهی برای جلب توجه و محبت فرزندتان هستید؟ با او بازی کنید تا دل‌به‌دل‌تان بدهد و حرف‌تان را از چشم‌تان بخواند؟ پس این عبارت را از دست ندهید. هیچ جمله‌ای در دنیا این‌قدر دقیق و ظریف به نقش حساس بازی در زندگی کودکان اشاره نکرده است: «بازی زندگی کودک نیست، اما تمام زندگی کودک بازی است.» اهمیت و نقش بازی در رشد کودکان، آن را به ابزاری قدرتمند برای آموزش، پرورش، اصلاح رفتار و حتی درمان مشکلات رفتاری، شناختی و هیجانی کودکان تبدیل کرده‌است؛ اما منظور از بازی درمانی چیست؟ در این مقاله به بررسی این سوال و سوالات متنوع دیگری مانند فواید بازی درمانی و تکنیکهای آن می‌پردازیم.
بازی درمانی چیست و چرا اهمیت دارد؟
کودکان معمولا بهصورت کلامی در مورد مشکلاتشان صحبت نمی‌کنند؛ به همین دلیل، درمانگران از بازی برای حل مشکلات هیجانی، شناختی و رفتاری آنها استفاده میکنند. وقتی کودکان را در حین بازی با مشکلاتشان رو به رو میکنیم، به‌احتمال بیشتری از پس انجام‌شان برمی‌آیند؛ مثلا اگر قصد ازبین‌بردن ترس از تاریکی را در فرزندتان دارید، قایم‌شدن در تاریکی و درخواست از او برای جست‌وجوی شما، کمتر از مواجهه واقعی با تاریکی ترسناک به‌نظر می‌رسد. با استفاده از بازی، محیطی شاد و امن برای کودک فراهم میکنیم تا قدرت رو به رو شدن با ضعف‌ها و مشکلاتش را پیدا کند. برای درک بهتر تأثیر فعالیت‌های عملی بر رشد کودکان، مقاله نگاهی هم به مقاله بازی های حسی برای کودکان بیندازید.
فواید بازی درمانی
موارد زیر جزو مهمترین مزایای بازیدرمانی هستند:
- احترام و پذیرش خود و دیگری
- افزایش مسئولیت پذیری در کودکان
- یادگیری مهارت‌های اجتماعی و ارتباطی
- یافتن راه‌‌حل‌های خلاقانه و موثر برای حل مشکلات
- ابراز درست احساسات و آموزش کنترل هیجانات به کودک
- افزایش خودکارآمدی، اعتماد‌به‌نفس و عزت‌نفس در کودکان
نحوه عملکرد بازی درمانی
مواجهه مستقیم با رفتارها، شناخت‌ها و هیجاناتِ آسیب‌زا دردناک است و کودکان در زندگی روزمره یا صحبت‌های‌شان، حرفی از این موضوعات به‌میان نمی‌آورند. بازی‌درمانگران به‌گونه‌ای ساختاریافته برای حل یک مشکل خاص از یک بازی خاص کمک می‌گیرند. بازیدرمانی در کودکان فرآیندی مشابه با روان‌درمانی در بزرگسالان دارد و بهصورت زیر است:
- از یک مشکل خاص، مانند کم‌حرفی یا کابوس های شبانه کودک شروع می‌شود؛ مثلا کودک هر شب خواب هیولا می‌بیند.
- از طریق بازی و نقاشی، دلیل آن شناسایی می‌شود؛ مثلا در حین بازی و نقاشی، کودک پدرش را به شکل یک هیولا نقاشی می‌کند یا هنگام عروسک‌بازی، همیشه نقش پدری سخت‌گیر را بازی می‌کند.
- به کمک بازیهای موردعلاقه کودک و به شیوه‌ای ساختاریافته درمان می‌شود؛ مثلا در حین بازی با عروسک، از او می‌خواهیم نقش فردی جسور را بازی کند که در مورد ناراحتی‌هایش با پدر صحبت می‌کند.
انواع بازی درمانی برای کودکان
درمانگران برای رفع مشکلات مختلفی مانند پرخاشگری، لجبازی و اضطراب کودک از بازی درمانی برای کودکان استفاده میکنند. همچنین از این روش برای یادگیری مهارت‌های مختلفی مانند تقویت هوش مالی در کودکان استفاده می‌شود. بهصورت کلی، عوامل شفابخش بازیدرمانی دامنه بسیار گسترده‌ای دارند که در این قسمت به مهمترین آنها اشاره میکنیم.
بازی درمانی برای ابراز هیجانات و عواطف
یکی از مزایای بازی درمانی، استفاده از آن برای آموزش احساسات به کودکان و کاهش ترس آنها از بیان عواطف است. با بیان غیرمستقیم هیجانات در بازی، کودک آگاهی بهتری نسبت به خاطرات و مشکلات آسیب‌زا به‌‌دست می‌آورد و به این شیوه، فرآیند درمان برای او آغاز می‌شود. به‌عنوان مثال:
- وقتی کودک در حین نقاشی کشیدن است، احساساتش در مورد نقاشی را با سوال‌پرسیدن جویا می‌شویم؛
- یا از کودک می‌خواهیم در حین عروسک‌بازی، عروسک‌ها را به‌جای نقش‌های مهم زندگی‌اش مثل والدین و معلم قرار دهد و سپس با آنها صحبت کند.
این فعالیت‌ها در کاهش کمرویی بچه‌ها نیز موثر هستند. از مقاله بازی درمانی کودکان خجالتی نیز برای کاهش کمرویی بچه‌ها استفاده کنید.
بازی درمانی برای بهبود مهارت های ارتباطی
بازی در آموزش و تقویت رفتارهای اجتماعی مثبت، مانند جرات‌ورزی و آموزش مهارت نه گفتن به کودکان نیز موثر است. در طول فعالیت‌های سرگرم‌کننده و با استفاده از الگوسازی درست، آموزش رفتارهای انطباقی راحت‌تر انجام می‌گیرد. به‌عنوان مثال، بازیهای کودکانه و گروهی مانند نقش‌بازی و وانمودسازی، باعث بهبود مهارت‌های ارتباطی آنها در دنیای واقعی می‌شود.
متأسفانه، استفاده افراطی کودکان از فضای مجازی و بازیهای رایانه‌ای باعث کاهش تعاملات اجتماعی آنها شده‌است و والدین باید مراقب این موضوع باشند؛ حتما از مقاله سن مناسب خرید موبایل و تبلت برای کودکان برای مواجهه صحیح با این مشکل کمک بگیرید.
بازی درمانی برای افزایش خودآگاهی
اگر شرایط بیان مستقیم ناراحتی و عصبانیت برای‌تان وجود نداشته باشد، چگونه آن را ابراز می‌کنید؟ بیان کنایه‌آمیز یا سرسنگین برخورد‌کردن، از روش‌های رایج بیان غیرمستقیم ابراز ناراحتی است؛ اما هنگام نگرانی خیلی شدید از ابراز ناراحتی (چه مستقیم و چه غیرمستقیم)، ناراحتی‌مان را به ناخودآگاه و فراموشی می‌سپاریم. کودکان نیز هنگام ترس از بیان ناراحتی‌ها، آنها را به ناخودآگاه‌شان منتقل میکنند. بازیدرمانی روشی امن برای دسترسی به این نگرانی‌های سرکوب‌شده است. این روش در نمایان‌سازی تضادها و استرس‌های ناخودآگاه کودک موثر است. به‌عنوان مثال، هنگام تنبیه کودک و ناراحتی او از سخت‌گیری پدر، از نمایش‌های عروسکی و خیمه‌شب‌بازی کمک می‌گیریم:
- از کودک می‌خواهیم با استفاده از عروسک‌هایش گفت‌وگویی پدر-فرزندی طراحی کند.
- در طول گفت‌وگو، ناراحتی خود را بهصورت فرضی به پدر عروسکی ابراز کند.
- در نقش مادری مهربان ظاهر شود و کمبودهای رابطه پدر-فرزندی را جبران کند.
- در صورت امکان، او را برای ابراز مستقیم احساسات در حضور پدر آماده میکنیم.
بازی درمانی برای افزایش عزت نفس و اعتماد به نفس
بازی، خصوصا در حضور بزرگسالان، بهترین شرایط ممکن برای شکل‌گیری احساس کودک از خود حقیقی‌اش را فراهم می‌کند. در حین انجام فعالیت‌های تفریحی، همه ما بیشتر خودمان هستیم، بدون اینکه از قضاوت و ارزیابی دیگران نگران باشیم یا نیازی به خودسانسوری احساس کنیم. مشاهده بازی کودک و ارائه بازخوردهای مثبت و سازنده در مورد احساسات و علایق او، موجب شکل‌گیری احساس خودبودن و افزایش اعتماد به نفس کودک می‌شود.
بیشتر بخوانید: روش های خلاقانه آموزش زبان به کودکان
بازی درمانی برای اختلالات یادگیری
روان‌شناسان از بازیهای به‌خصوصی برای درمان اختلالات یادگیری استفاده میکنند. اختلالاتی مانند نارسانویسی، اختلال خواندن و اختلال ریاضی از مهمترین اختلالات یادگیری در کودکان هستند. ما در مقاله بازی برای درمان اختلالات یادگیری، بازیهای جذاب و موثری در این زمینه معرفی کرده‌ایم.
بازی درمانی برای کاهش ترس و اضطراب
کودکان از طریق بازی تجربیات آسیب‌رسان و پرتنش خود را بازآفرینی و رها میکنند؛ درنتیجه، در برابر مشکلات احساس قدرت و کنترل میکنند و اضطراب‌شان کاهش می‌یابد. کودک از طریق بازآفرینی مکرر رویدادها در طول بازی، مسائل را از نظر ذهنی و روحی هضم می‌کند و بر افکار و احساسات هولناک خود مسلط می‌شود. به‌عنوان مثال:
- با استفاده از بازی دالیموشه می‌توان فرزند را برای یادگیری رفت‌وبرگشت مادر و کاهش وابستگی کودک به مادر و اضطراب جدایی آماده کرد.
- با تمرین‌کردن و ایفای نقش در زمینه رویدادهای پرتنش، مانند تغییر محل زندگی، آغاز مدرسه، تولد نوزاد جدید و رفتن به مطب پزشک، ترس کودک از آنها کاهش پیدا می‌کند.
- ترس طبیعی کودکان مانند ترس از تاریکی را می‌توان با انجام بازی قایمباشک و کشاندن آرام‌آرام کودک به اتاقی تاریک کاهش داد.
بازی درمانی برای نقص توجه و بیش فعالی کودکان
مهمترین مشکل کودکان بیش فعال، ناتوانی آنها در کنترل تکانه‌های‌شان است . از طرف دیگر، آنها به فعالیت‌های تکی علاقه‌ای ندارند و عاشق سرگرمی‌های گروهی هستند؛ بنابراین، بازیهای گروهی قانونمند و منجسم به افزایش کنترل تکانه و بهبود برنامه‌ریزی این کودکان کمک میکنند. انواع بازیهای گروهی برای کودکان، مانند اسم‌وفامیل، وسطی و هفت‌سنگ، در افزایش کنترل تکانه و بهبود برنامه‌ریزی به کودکان بیش‌فعال موثر است.
بازیهای رقابتی-مشارکتی برای افزایش توانایی سازگاری با محیط و تقویت توجه مفید هستند. به‌عنوان مثال، در بازی «مانع درست‌کن‌ها و حل‌کننده‌ها»، دو گروه تشکیل می‌دهیم و بهصورت زیر بازی را اجرا میکنیم:
- سناریویی از یک مشکل یا مسئله مطرح می‌شود.
- یکی از گروه‌ها باید راه‌حل پیشنهاد بدهد و گروه دوم باید برای راه‌حل پیشنهادی مانع بتراشد.
- بازی تا جایی ادامه پیدا می‌کند تا یکی از دو گروه توان مانع‌تراشی یا ارائه راه‌حل نداشته باشد.
- جای تیم‌ها با یکدیگر عوض می‌شود تا هر دو گروه هم نقش حل‌کننده و هم نقش مانع‌تراش را بازی کرده‌باشند.
پیشنهاد مطالعه: تمرین و بازی برای افزایش تمرکز کودکان
بازی درمانی برای کاهش پرخاشگری و کنترل خشم
کودکان و نوجوانان معمولا توان کنترل عصبانیت و خشم خود را ندارند و پرخاشگری در کودکان رایج است. با استفاده از تکنیکهای بازیدرمانی برای نوجوانان و به شیوه زیر، می‌توان پرخاشگری آنها را کاهش داد:
1.پرورش آگاهی احساسی
آگاهی از نشانه‌های بروز پرخاشگری، در مدیریت آن به ما کمک می‌کند. مثلا وقتی بدانیم که احساس گرمای شدید، مشت‌کردن دست‌ها و قرمزشدن صورت نشانه بروز عصبانیت است، بهتر آن را کنترل میکنیم. بنابراین، با استفاده از نکات زیر و بهصورت بازی‌وار، آگاهی احساسی کودک را تقویت کنید:
- از کودک بخواهید فهرستی از هیجانات مختلف خودش مانند غم، شادی، ترس و عصبانیت تهیه کند؛ از این روش برای پرورش آگاهی احساسی در او استفاده میکنیم.
- درخواست از کودک برای ارائه مثال‌هایی در مورد وضعیت‌های بروز این احساس (مثل عصبانیت از قرار‌گرفتن کسی سر راه‌شان یا ایجاد قوانین استفاده از موبایل برای کودکان و نوجوانان توسط والدین)
- درخواست از کودک برای ابراز ساختگی عصبانیت تا متوجه تغییرات فیزیکی و احساسی شود.
2.تمرین کنترل عصبانیت
استفاده از نقش‌بازی و وانمودسازی برای تمرین کنترل عصبانیت بسیار موثر است. مثلا یک ایفای نقش راه بیندازید و با کودک شرایط زیر را تمرین کنید:
- از کودک بخواهید آخرین باری که خیلی عصبانی شده‌است را برای‌تان تعریف کنید.
- آن را بهصورت ایفای نقش بازآفرینی کنید و جزئیات مسئله را به‌دقت بازسازی کنید.
- تکنیکهای بازی درمانی موثر برای کنترل تکانشگری کودکان، مانند پرت‌کردن حواس، نفس عمیق‌کشیدن و استفاده از جملات مثبت به‌جای افکار منفی را به کودک آموزش دهید.
- از تکنیکهای مختلف در حین بازی استفاده کنید تا کودک درک کند که هر کدام از آنها در موقعیت خاصی اثربخش است.
بازی درمانی برای آموزش مهارت های مختلف
در طول بازی، فرآیند مهم‌تر از محصول و نتیجه نهایی است؛ به همین دلیل، کودکان اغلب آزادانه و بدون نگرانی از مشکلات بعدی به حل مسائل مختلف می‌پردازند. انجام بازی هایی برای تقویت خلاقیت در کودکان، از طریق بیان آزادانه خود، مانند طراحی اشکال متعدد با لگو، مهارت‌های حل مسئله بچه‌ها را افزایش می‌دهد.
یکی از سرگرمی‌های مطرح‌شده برای آموزش مهارت‌های زندگی به کودکان، بازی «مشکل در دریا» است. این فعالیت بر اهمیت تفکر دقیق در مورد تأثیرات انتخاب‌های مختلف تأکید می‌ورزد و تمرینی واقعی برای حل مشکل است و بهصورت زیر اجرا می‌شود:
- برای این بازی عکس‌هایی از 10 آیتم مختلف موجود در کشتی (مانند قایق نجات، آب آشامیدنی و بی‌سیم) به کودک داده می‌شود.
- به او می‌گوییم کشتی در حال غرق‌شدن است و باید چیزهای غیرضروری را بیرون بیندازد.
- کودک باید عواقب احتمالی دورانداختن هر کدام از آنها را بررسی کند و در نهایت تصمیم بگیرد.
اختلال‌هایی که برای درمان از بازی درمانی استفاده می‌گردد
اگرچه در قسمت انواع بازیدرمانی به اختلالاتی که در آنها از بازیدرمانی استفاده می‌شود، اشاره کردیم، اما بیان فهرستی آنها را برای دسترسی راحت‌تر در زیر می‌آوریم:
- بیش‌فعالی کودکان
- درمان اختلالات یادگیری
- پرخاشگری و تکانشگری کودک
- درمان تروماهایی مانند کودک آزاری
- درمان مشکلات عصبی-رشدی و تاخیر رشدی
- تقویت مهارت‌ها و آموزش به کودکان اوتیسمی
- اختلالات خلقی مانند اضطراب و افسردگی کودک
- ازدست‌عزیزان و ابتلای کودک به ترس از دست دادن والدین
چه زمانی از بازی درمانی استفاده می‌گردد
مهمترین کاربرد بازیدرمانی زمانی است که کودک در ابراز احساسات و کنترل هیجانات ضعف دارد. سرکوب عواطف و احساسات، سلامت روان کودک را به خطر می‌اندازد و احتمال بروز اختلالاتی که در قسمت قبل بیان شده است را افزایش می‌دهد. یک‌بار دیگر اختلالات قسمت قبل را نگاه کنید:
- کودکان بیش‌فعال در کنترل هیجانات ضعیف‌اند.
- تروماها باعث افزایش ناگویی هیجانی می‌شوند.
- در مشکلات عصبی-رشدی، کودک ارتباط خوبی با احساسات خود ندارد.
- کودکان اوتیستیک از خودآگاهی هیجانی کمی برخوردارند و با عواطف دیگران همدلی ندارند.
- در اختلالات خلقی، مهمترین مسئله سرکوب اضطراب و شکل‌گیری عواطف ناسالمی مانند احساس گناه کودک است.
- هنگام ازدست‌دادن عزیزان، کودک توان رویارویی با احساسات آزاردهنده‌ی ناشی از این چالش را ندارد.
همان‌طور که می‌بینید، چالش اصلی در اکثر این اختلالات، ناتوانی کودک در درک درست هیجانات و ابراز موثر آنها است. در بازیدرمانی به کودک کمک می‌شود تا بر این چالش غلبه کند.
نمونه بازی درمانی
موارد زیر از رایج‌ترین بازی‌درمانی‌های پرکاربرد و موردعلاقه‌ی روان‌شناسان هستند:
- بازیهای گروهی
- تکنیکهای ایفای نقش
- بازیهای حسی مانند بازی با خمیر
- اجرای نمایش با عروسک خیمه‌شب‌بازی
- بازهای نمادین و تخیلی مانند «بازی در دریا»
- بهره‌مندی از تاثیر داستان برای یادگیری و رشد کودکان
سخن پایانی
بازی تمام زندگی کودک است و هرچقدر هم درباره این موضوع بگوییم و بشنویم، حق مطلب ادا نمی‌شود؛ پس بیایید عمل کنیم. بازی‌ها برای اصلاح و درمان رفتارها، شناخت‌ها و هیجانات مشکل‌ساز کودکان مفید هستند و بازی‌درمانگران از روش خاص و مشخصی، برای حل مشکلات خاص و معینی بهره می‌برند. البته اگر مشکل جنبه عمومی داشته باشد و به اختلال روان‌شناختی خاصی مانند افسردگی یا ناتوانی یادگیری منجر نشده باشد، والدین، معلمان و مربیان هم توان استفاده از روش‌های بازی درمانی را دارند.
این تکنیک‌ها باعث افزایش مهارت‌های ارتباطی و حل مسئله، بهبود عزت‌نفس و خودکارآمدی و افزایش مسئولیت‌پذیری بچه‌ها می‌شوند. پیشنهاد میکنیم ایده‌های مطلب معرفی بازی های دونفره را نیز بخوانید و از بازیهای جذاب معرفی شده استفاده کنید.
سوالات متداول
- برای بازی درمانی در منزل چه تکنیکهایی وجود دارد؟
بازیهای بسیار زیادی برای حل مشکلات کودک در خانه وجود دارد و نوع بازی بستگی به نوع مشکل دارد. مثلا برای درمان اضطراب جدایی، بازی دالیموشه در نوزادان و قایمباشک در کودکان نوپا موثر است. در متن مقاله بهصورت کامل در مورد بازیهای خانگی گفتهایم. - ضرورت بازی درمانی چیست؟
کودکان از یکجانشینی و گوشدادن به حرفهای درمانگر، والدین و مربیان بیزارند و معمولا مشکلاتشان را از طریق بازی برونریزی میکنند. به همین دلیل، استفاده از تکنیکهای بازیدرمانی برای حل مشکلات آنها ضرورت دارد. - از چه بازی درمانی برای تقویت حافظه کودکان استفاده کنیم؟
از بازیهای تمرکزی سادهای مانند پرسش از محتوای قصه، کشیدن نقاشی داستان شنیدهشده، بشین پاشو با کد و تقلید الگو در برابر آینه، از تکنیکهای بازیدرمانی موثر بر تقویت حافظه دیداری و شنیداری هستند. - از چه بازی درمانی برای اختلالات یادگیری استفاده کنیم؟
بازیهای دارای عدد و حروف در این زمینه موثر هستند؛ مثلا روی کارتهای مختلف، اعداد و حروف را بنویسید، سپس آنها را درهم بریزید و از کودک بخواهید اعداد و حروف را تشخیص دهد.
