اگر کودکی از یک حشره کوچک آنقدر وحشت دارد که جیغ می‌زند و گریه میکند و آرام نمی‌شود، اگر فرزند کوچکتان حتی از قرار گرفتن روی ارتفاعی به اندازه یک پله رنگ و رویش می‌پرد، اگر کودکی با دیدن تاریکی شب حتی در آغوش شما حسابی وحشت‌زده میشود، باید احتمال ابتلا به اختلال فوبیا را در او بررسی کنید. فوبیا یکی از مشکلات شایع این روزها بین کودکان و نوجوانان است که با شناخت نشانه‌های آن می‌توانید هرچه سریع‌تر اقدام به درمان کنید. فوبیای درمان نشده عوارض بلندمدتی بر عملکرد تحصیلی و رشدی کودکان دارد و در عین حال در سنین بالا درمان آن پیچیده‌تر است. اما در سن پایین می‌توان با روش‌های مختلفی که در این مطلب اشاره کرده‌ایم، انواع فوبیا در کودکان را درمان کرد.
تعریف فوبیا
فوبیا یک ترس طولانی مدت، غیرقابل کنترل، غیرمنطقی و پایدار از یک شی، موقعیت یا فعالیت خاص است که معمولا با موقعیت تناسب ندارد. ترس ناشی از فوبیا معمولا از نظر اطرافیان بی‌مورد یا حتی خنده‌دار به نظر می‌رسد و نسبت به موارد بدون خطر اتفاق می‌افتد. این نکته کلید تشخیص فوبیا از ترسهای معمولی است. نکته دیگر این است که حتی با وجود اینکه کودک می‌داند یا درک میکند موضوع مورد نظر ترس ندارد، قادر به کنترل علائم و ترس شدید خود نیست. از طرفی نکته مهم در مورد فوبی کودکان این است که آن‌ها قادر به تشخیص موقعیت واقعی از غیر واقعی نیستند و ممکن است ذهن آن‌ها دائما مشغول موضوع باشد.
نشانه های فوبیا در کودکان
نشانه‌های فوبیا ممکن است در کودکان و بر اساس موضوعی که از آن ترس شدید دارند، متفاوت باشد. اما به طور کلی علائم فوبیا در کودکان شامل موارد زیر است:
- افزایش ضربان قلب
- عرق کردن
- لرزش بدن
- تنگی نفس
- تهوع و استفراغ
- رنگ‌پریدگی
- بیهوش شدن
- درد در قفسه سینه
- سرگیجه و ضعف شدید
- از دست دادن کنترل عضلات
- تب کردن
- بریده بریده حرف زدن
- گریه شدید
- جیغ کشیدن
- کابوس شبانه کودک
- شب ادراری
- اجتناب شدید از موقعیت‌های هراس‌زا
حداقل ۴ مورد از این علائم به مدت ۶ ماه باید وجود داشته باشند و از طرفی به دلیل هیچ بیماری یا مشکل جسمی دیگری نباشند تا بتوان تشخیص فوبیا را در نظر گرفت. فوبیا در کودکان معمولا در سنین ۵ تا ۹ سالگی آغاز میشود و در اغلب موارد طی مدت کوتاهی با برگ‌تر شدن او از بین می‌رود.
انواع فوبیا در کودکان
فوبیای خاص یک ترس شدید از یک شی یا موقعیتی است که معمولاً در واقعیت خطرناک نیست. بنابراین موضوع فوبیا هرچیزی از جمله ترس کودک از سوزن و آمپول زدن می‌تواند باشد. اما رایج‌ترین انواع فوبیا در کودکان عبارتند از:
- فوبیای ارتفاع
- فوبیای تنها ماندن
- فوبیای حیوانات
- فوبیای حشرات
- فوبیای مکان‌های بسته
- فوبیای فضای باز
- فوبیای اجسام سوراخ‌دار
- فوبیای اجتماعی
بد نیست سری هم به مقاله معرفی تست هوش کودکان بزنید و رشد ذهنی کودک و عملکرد آن را بررسی کنید.
دلایل بروز فوبیا در کودکان
گاهی کودکان به دلایل ژنتیکی یا ارثی دچار برخی انواع فوبیا خصوصا فوبیای اجتماعی می‌شوند. اما در بیشتر موارد فوبیا در کودکان مربوط به مشاهده ترس شدید یکی از اعضای خانواده (فوبیای آموخته شده)، تجربه یک حادثه و خاطره تلخ است. گاهی هم موضوعی که اکنون کودک نسبت به آن فوبیا دارد، هیچ تهدید یا خطری برای کودک ایجاد نکرده اما با اتفاق تلخ و آسیبی (ترما) که برای کودک رخ‌داده هم‌زمان یا هم‌مکان بوده است. یکی دیگر از عوامل محیطی فوبیا، دیدن یا شنیدن داستان‌های ترسناک غیر واقعی در قصه، فیلم، کتاب یا تعریف‌های اطرافیان است.
پیشنهاد می‌کنیم مطلب دیگر ما در مورد اینکه کودکان نباید فیلم ترسناک ببینند را نیز بخوانید.
درمان اختلال فوبیا در کودکان
درمان شناختی رفتاری برای اختلالات کودکان و نوجوانان و مواجهه درمانی، از رایج‌ترین و موثرترین روش های درمان فوبیا هستند. در مواجهه درمانی یا حساسیت‌زدایی، افراد به تدریج در معرض چیزی قرار می‌گیرند که آن‌ها را می‌ترساند تا زمانی که ترس شروع به محو شدن کند. این مواجهه باید با توجه به موضوع فوبیا، شدت و مدت زمان فوبیا، سن کودک و سلامت عمومی او به صورت پله به پله انجام شود. تمرينات ریلکسیشن و تنفس نيز به کاهش علائم کمک مي‌کنند. دارودرمانی یا ترکیب درمان شناختی رفتاری و دارو، اثر بسیار مثبتی در بهبود فوبیای کودکان دارد و در بسیاری از موارد پس از مدتی حتی با قطع دارو، فوبیا برطرف شده است. از آن‌جایی که بازی‌های در تقویت هوش کودک، افزایش خلاقیت و سلامت روان کودکان نقش مهمی دارند، پیشنهاد می‌کنیم مطلب بازی هایی برای تقویت خلاقیت در کودکان و تقویت هوش مالی در کودکان را هم مطالعه کنید.
نکات رفتاری والدین برای بهبود فوبیای کودکان
یکی از مهمترین اقدامات برای درمان فوبی در کودکان مشارکت و مداخلات خانواده است. نحوه برخورد خانواده، میزان پذیرش و روش تعامل آن‌ها با کودک نقش زیادی در روند بهبود یا وخیم شدن و تثبیت فوبیا در کودک دارد. چند نکته مهم در درمان فوبیا در کودکان:
- حتما شما نیز با درمانگر ملاقات و مشارکت داشته باشید.
- اگر یکی از اعضای خانواده ترس و فوبیای شدید دارد، برای درمان اقدام کند.
- از موضوعات خطرناکی که در کنترل یا درک کودک نیست، در حضور او صحبت نکنید.
- به حرف‌ها و ترسهای کودک گوش دهید و هرگز او را تمسخر یا سرزنش نکنید.
- فوبیا با روش‌های مستبدانه و پرخاشگرانه مانند اجبار، مواجهه ناگهانی، تهدید و تحقیر نه تنها بهبود پیدا نمیکند بلکه شدیدتر میشود.
- نگرانی و ترس کودک را انکار نکنید.
- به جای متقاعدسازی کودک، با او همدلی کنید؛ مثلا به جای اینکه بگویید هیچ هیولایی در اتاق نیست، تاریکی ترس ندارد و ترس کودک از آب در حین حمام کردن و شستن سر بی‌معناست، با او نشان دهید که نگرانی‌اش را می‌فهمید.
- هنگام ترس شدید کودک او را در آغوش بگیرید و از فضایی که میترسد، به آرامش و بدون هیجان دور شوید.
- در لحظات تجربه علائم فوبیا در کودکان از جملات آرامش بخش یا بیان یک داستان تجسمی استفاده کنید تا ذهن کودک از لحظه دور شود.
- هر نوع محتوای کلامی، دیداری یا رفتاری که کودک با آن روبرو میشود مانند فیلم و بازی و داستان را از نظر تحریک فوبیا کنترل کنید.
- کودک را با دیگران مقایسه نکنید و از جملاتی مانند ببین دوستت نمی‌ترسد و امثال آن استفاده نکنید.
- در درمان فوبیای کودکان صبور باشید، توقع درمان کوتاه‌مدت غیر منطقی است.
سخن پایانی
فوبیا یک ترس غیر قابل کنترل، شدید، دائمی (نسبت به موضوع ترس) و غیر متناسب با موضوع است. فوبیان انواع مختلفی دارد و فرد ممکن است نسبت به هرچیزی فوبیا را تجربه کند. حتی یکی از انواع فوبیا، ترس از فوبیا است. از دلایل ژنتیکی و ارثی تا دلایل محیطی می‌توانند عامل شکل‌گیری فوبیا در کودکان باشند. در مواجههبا فوبیای کودکان باید در نر داشت که آن‌ها هیچ نقشی در به وجود آمدن و بروز حملات فوبیا در کودک نیستند، بنابراین سرزنش یا تحکم، صحبت کردن یا منطق و تحیلی نقشی در از بین بردن این ترس شدید ندارند. اگر فوبیا در کودک آنقدر شدید و طولانی مدت باشد که باعث مشکلات جسمی یا اختلال در عملکرد روزمره او شده، باید هرچه سریع‌تر به روانشناس کودک مراجعه کنید و روش‌های درمان تخصصی و اصولی را پیش بگیرید. درباره کی دیگر از مشکلات این روزهای کودکان، مقاله پرخاشگری کودکان را هم مطالعه کنید.
سوالات متداول
- تفاوت فوبیا و ترس عادی چیست؟
فوبیا ترس شدید است که تناسبی با موضوعی که فرد از آن میترسد ندارد، مانع از عملکرد طبیعی کودک میشود و نسبت به آن واکنشهای شدید جسمی و روانی نشان میدهد. علاوه بر اینها فوبیا پیوسته است و کودک همیشه و در هر شرایطی نسبت به موضوع فوبیا دارد و معمولا بیش از ۶ ماه چنین ترسی را تجربه میکند. - آیا تمام ترسهای کودکان نیاز به درمان دارد؟
اگر ترس شدید، غیر قابل کنترل، بلند مدت حداقل ۶ ماه، مداوم و مختل کننده زندگی و عملکرد روزانه باشد و باعث مشکلات جسمی و روانی در کودک شود، نیاز به پیگیری تخصصی و درمان اصولی دارد. - دلیل فوبیا در کودکان چیست؟
دلایل ژنتیکی، ارثی و محیطی مانند ترس آموته شده یا تجربه یک حادثه بد از جمله عوامل آغاز کننده فوبیا هستند. - فوبیا چگونه درمان میشود؟
فوبیا با رواندرمانی (معمولا رویکرد شناختی رفتاری) و دارودرمانی یا ترکیبی از این دو درمان میشود. در این بین توجه و مراقبت والدین نیز نقش اساسی دارد.
