یکی از جذابیت‌های مسافرت، دیدن مناظر و زیبایی‌های مسیر است. اصلا برای خیلی‌ها مسافرت یعنی چرخ‌زدن و دیدن و کمپ‌زدن و دوباره چرخ‌زدن. برای آنها مقصد معنایی ندارد و تنها موضوع بااهمیت، مسیر و زیبایی‌های گذر از رودخانه به جنگل و از کوه به دشت است. در نقطه مقابل، برخی‌ها از سفر فقط هتل و رستوران و استراحت را می‌شناسند. آنها در تمام طول مسیر فقط به فکر رسیدن به مقصد هستند و طولانی‌بودن راه آزارشان می‌دهد. برای یک نوجوان کمال‌گرا مسیر زندگی کسل‌کننده است، زیرا او فقط به‌دنبال رسیدن به اهداف تحصیلی، حرفه‌ای، شخصی، اجتماعی و ارتباطی خودش است. اما علائم کمالگرایی در نوجوانان چیست، چه تاثیری بر عملکرد آنها دارد و شما به‌عنوان والدین، برای برطرف‌کردن آن چه کاری از دست‌تان برمی‌آید؟
کمالگرایی در نوجوانان چیست؟
همه ما از نیمه‌کاره رها‌کردن کارها آزرده‌خاطر می‌شویم، ولی بالاخره می‌دانیم که همیشه نمی‌توان همه کارها را تمام‌وکمال به پایان رساند. ما با پذیرش پیش‌فرض ناکامل‌بودن خودمان و جهان، برای بهبود شرایط و افزایش عملکردمان تلاش می‌کنیم. اما پیش‌فرض افراد کمال‌گرا کمی متفاوت است: آنها ناکامل‌بودن خودشان را قبول ندارند و در تلاشی بیهوده برای تبدیل‌شدن به فردی بدون اشتباه و ایراد هستند.
با رشد تفکر انتزاعی و ایدئال‌گرایی ناشی از آن، تمایل به کامل‌بودن در نوجوانان افزایش می‌یابد و به بروز مشکلاتی مانند کمال گرایی در درس خواندن و سایر مشکلات تحصیلی نوجوانان دامن می‌زند. آنها استانداردهای سطح بالایی برای خودشان در نظر می‌گیرند و همیشه از نرسیدن به آنها شاکی هستند.
تفاوت کمالگرایی سمی با کمالگرایی سالم در نوجوانان
در واقعیت چیزی به‌نام کمالگرایی سالم وجود ندارد و این اصطلاح برای افراد پرتلاش و دارای معیارهای سطح بالا کاربرد دارد. آنها همیشه در تلاش برای نشان‌دادن بهترین عملکردشان هستند و به زبان خودمانی‌تر، به کم قانع نیستند. تفاوت این افراد با کمال‌گرایان سمی در راضی‌نبودن گروه دوم به کمتر از صد است. نگاه عمیقا انتقادآمیز و نگرش کاملا منفی نسبت به اشتباهات، از مهمترین ویژگی‌های نوجوانان مبتلا به کمالگرایی سمی است. آنها این نگرش را به اشکال زیر نشان می‌دهند:
- تعیین استانداردهای غیرواقع‌بینانه برای خود
- حساسیت زیاد به شکست یا ناکامی
- تفسیر اشتباهات به‌عنوان شکست؛ برای حل این مشکل می‌توانید از مقاله افزایش تحمل شکست در کودکان ایده بگیرید.
- داشتن تفکر صفر یا صد (همه یا هیچ)
انواع کمال گرایی در نوجوانان
کمالگرایی سمی ۳ نوع اصلی دارد. گاهی‌اوقات فقط علائم یکی از آنها وجود دارد و گاهی دیگر، ترکیبی از علائم 2 یا 3 نوع زیر مشاهده میشود:
کمال گرایی متمرکز بر خود
این دسته از نوجوانان، استانداردهای خیلی سطح بالایی برای خودشان در نظر می‌گیرند و بابت نرسیدن به آنها از راهکارهای ناسازگارانه‌ای مانند خود-سرزنشی استفاده می‌کنند.
کمال گرایی تجویزی
این گروه به انتظارات دیگران نسبت به عملکرد خودشان به‌شدت حساس هستند و همواره برای راضی نگه‌داشتن دیگران تلاش می‌کنند. کمالگرایی آنها با کوچک‌ترین گلایه و کمترین انتظار از سوی والدین، مربیان و معلمان، فعال میشود و تلاش طاقت‌فرسا برای کسب رضایت دیگران را برمی‌انگیزد. باقی ماجرا هم که کاملا واضح است: «هیچ‌وقت نمی‌توان همه را از خود راضی نگه داشت!» این گروه، احتمال مبتلاشدن به اختلال شخصیت نمایشی در نوجوانان را دارند.
انتظارات کمال گرایانه از دیگران
این گروه انتظارات غیرواقع‌بینانه‌ای از دیگران دارند و مدام آنها را به‌خاطر کم‌کاری‌های‌شان سرزنش می‌کنند. این موضوع خود را به‌صورت علائمی مانند بدبینی، بی‌اعتمادی، تنهایی‌طلبی، ناتوانی در برقراری ارتباط موثر و خودشیفتگی بروز می‌دهد.
علائم کمال گرایی در نوجوانی
به این نکته دقت داشته باشید که کمالگرایی یک صفت شخصیتی است و اختلال روانی محسوب نمی‌شود؛ به‌همین‌دلیل هم علائم ثابت و معینی ندارد، اما وجود آن را می‌توان از روی مشخصه‌های زیر حدس زد:
- مشکل در تکمیل تکالیف به‌دلیل ناتوانی در انجام کامل و بدون عیب‌ونقص کارها
- زیادی محتاط‌بودن؛ دنبال دردسر نرفتن یا فقدان خطرپذیری
- اضطراب شدید ناشی از ترس از شکست؛ کمالگرایی و ترس از شکست ناشی از آن، یکی از مهمترین علل اضطراب در کودکان و نوجوانان است.
- زیادی سوال‌پرسیدن درباره جزئیات تکالیف محول‌شده به آنها
- اعتقاد به شکست درصورت کمترگرفتن یا ضعیف‌تر عمل‌کردن از دیگر همکلاسی‌ها و به‌صورت کلی دیگر همسالان
- حساسیت زیاد به انتقاد
- تمرکز بر اشتباهات بهجای موفقیت‌ها
- عقب‌انداختن کارها برای اجتناب از وظایف سخت
- خود-انتقادی بیش‌ازحد
- مشکل در تصمیم‌گیری و اولویت‌بندی کارها؛ برای حل این مشکل از مقاله اولویت‌بندی و برنامه‌ریزی با ماتریس آیزنهاور کمک بگیرید.
- قضاوت‌گری درباره شکست‌های دیگران
همه این علائم در یک ویژگی مشترک هستند؛ آنها بعد از بروز چیزی غیرقابل‌پیش‌بینی در مسیر زندگی نوجوان ظاهر می‌شوند. برای افراد کمال‌گرا، مسیر و شگفتی‌های آن لذتی ندارد و فقط رسیدن به هدف و قطعیت مهم است.
علل کمال گرایی در نوجوانان
مثل هر موضوع دیگری در حیطه روانشناسی، این مسئله هم ناشی از دو منبع تربیت و عوامل ژنتیکی است. نوجوانان کمال‌گرا معمولا به‌صورت ژنتیکی اضطراب بیشتری را در مواجهه با ابهام تحمل می‌کنند و فقط کافی است که محیط نیز با آنها نامهربانی کند. به‌عنوان مثال، سبک فرزند پروری سخت‌گیرانه والدین باعث افزایش انتظارات نوجوان از خودش میشود.
عدم دریافت تایید و محبت کافی از والدین
به‌صورت کلی، کمالگرایی ناشی از برداشت نوجوان نسبت به ارزشمندی و دوست‌داشتنی‌بودن خودش است. هرچه او احساس خود-ارزشمندی کمتری داشته باشد، به‌احتمال بیشتری برای انجام کامل کارها برانگیخته میشود. احساس دوست‌داشتنی‌بودن یک روزه حاصل نمی‌شود و به‌شدت تحت تاثیر بازخوردهای والدین است. هرچه شما به‌عنوان والدین، ابراز علاقه به فرزند را به موفقیت‌هایش گره بزنید، او به‌احتمال بیشتری درگیر صفات کمال‌گرایانه خواهد شد.
انتظارات بیش‌ازحد والدین و جامعه از نوجوانان
البته این موضوع صرفا به نوجوانان مربوط نمی‌شود و از دوران کودکی تا بزرگسالی قابل مشاهده است. تاکید زیاد جامعه صنعتی بر موفقیت و پیشرفت شخصی، درکنار معیارهای سخت‌گیرانه والدین، نوجوانان و عموم جامعه را بیش‌ازپیش درگیر صفات کمال‌گرایانه کرده است. بر اساس نتایج تحقیقات، طی سه دهه گذشته، کمالگرایی کودکان و نوجوانان به‌عنوان بخشی از روند جامعه موفقیت‌پسند، 33 درصد افزایش یافته است. موارد زیر از جمله مهمترین عوامل موثر بر این روند هستند:
- رقابت فوق‌العاده طاقت‌فرسا برای موفقیت در کنکور و قبولی در دانشگاه‌های تراز اول
- سبک‌های فرزندپروی کنترل‌کننده، مانند والدین سمی یا والدین هلیکوپتری
- رواج رسانه‌های اجتماعی و افزایش مقایسه‌گری‌ها
- · رواج بیش‌ازحد کلاس‌های کمک‌آموزشی و فوق برنامه
کمالگرایی در نوجوانان چه تاثیری دارد؟
کمالگرایی صرفا هم یک ویژگی منفی محسوب نمی‌شود، زیرا ما را به انجام درست کارها متعهد و موجبات پیشرفت‌مان را فراهم می‌کند. به‌عبارت‌دیگر، جنبه مثبت این ویژگی بر بهبود عملکرد و افزایش خودشکوفایی متمرکز است. بااین‌وجود، جنبه منفی آن ما را در باتلاق استرس و تلاش بیهوده برای کامل‌بودن و بهتربودن و بازهم بهتربودن گرفتار می‌کند. مهمترین معایب کمال گرایی در نوجوانان به موارد زیر مربوط میشود:
کاهش عزت نفس
در این نوجوانان، عملکرد عالی با حس خود-ارزشمندی پیوندی ناگشودنی دارد. عدم موفقیت صرفا باعث تحریک احساس ناامیدی در این افراد نمی‌شود، بلکه آنها را درگیر احساس گناه و خجالت‌کشیدن از خود می‌کند. افراد کمال‌گرا از ترس از دست‌دادن احترام و محبت دیگران یا تصور بدبودن در نظر آنها می‌ترسند. آنها وقتی احساس خوب‌بودن می‌کنند که از نظر دیگران عملکردشان خوب باشد. برای جلوگیری از بروز این مشکل، حتما نگاهی به مقاله افزایش عزت نفس در کودکان و نوجوانان نیز بیندازید.
اجتناب از تجربه چیزهای جدید
ترس آنها از شکست، مانع تجربه چیزهای جدید میشود. ما برای موفق‌شدن باید مسیر را تجربه کنیم و از شکست‌ها بیاموزیم. برای یک نوجوان کمال‌گرا، مسیر و ابهامات آن عذاب‌آور است، زیرا او فقط در پی کسب نتیجه دلخواه است. به‌همین‌دلیل هم از تجربه موضوعات جدید و چالش‌های آنها اجتناب می‌کند. وقتی هم خطر نکند و سراغ تجربیات جدید نرود، هرگز فرصت خلاق‌بودن، استعدادیابی، یادگیری مهارتهای جدید و از همه مهم‌تر، هویت‌یابی را به‌دست نخواهد آورد. افزایش خلاقیت فرزندتان را از سنین ابتدایی او جدی بگیرید و با استفاده از روشهایی مانند بازی هایی برای تقویت خلاقیت در کودکان، به رشد آن کمک کنید.
خودانتقادی افراطی
اینکه چقدر تلاش می‌کنند و تاچه حد کارهای‌شان را خوب انجام می‌دهند، برای‌شان اهمیتی ندارد؛ همیشه چیزی هست که بابتش ناراضی باشند و احساس کم‌بودن کنند. احتمالا شما هم بارها فرزندتان را در حال گلایه از خود و احساس گناه یا خشم از نرسیدن به حد نهایی عملکرد، دیده‌اید. این موضوع را به‌وضوح می‌توان در مورد ناکافی‌بودن در زمینه‌های تحصیلی مشاهده کرد: «نمی‌رسم همه درس‌ها رو تا کنکور تموم کنم. من حتما شکست می‌خورم!» آنها بهجای مطالعه راهنمای برنامه ریزی برای کنکور و بهبود عملکرد خود، مدام از ضعف‌های‌شان می‌نالند و حتی گاهی شکست را از قبل می‌پذیرند.
اهمال کاری و عقب انداختن کارها
آنها به توانایی خود در تکمیل وظایف اعتماد ندارند. عقب‌انداختن کارها به دو صورت خود را نشان می‌دهد:
- از ابتدا کاری را شروع نمی‌کنند زیرا از انجام کامل آن مطمئن نیستند. آنها معمولا درگیر مشکلاتی مانند اهمال‌کاری تحصیلی می‌شوند.
- کار را شروع می‌کنند، اما به‌دلیل احساس ناکامل‌بودن (صد نبودن)، هرگز تمامش نمی‌کنند.
ضعف سلامت روان
کمالگرایی در روانشناسی تربیتی نوجوانان از اهمیت زیادی برخوردار است، زیرا تمایلات کمال‌گرایانه با ضعف سلامت روان و بروز مشکلات زیر مرتبط است:
- اضطراب و افسردگی نوجوانان
- آسیب‌زدن به خود و تمایلات خودکشی‌گرایانه
- اضطراب اجتماعی
- اختلالات خورد و خوراک
- اختلال وسواس فکری در نوجوانان
- اضطراب امتحان در دانش آموزان
- خستگی جسمانی و بروز علائم سندروم خستگی مزمن در کودکان و نوجوانان
- اختلال خواب در نوجوانان
چگونه کمال گرایی باعث می شود نوجوانان درس نخوانند؟
ارتباط بین کمالگرایی و عملکرد تحصیلی به‌صورت کاملا علمی توسط متخصصان بررسی شده است. تحقیقات آنها حاکی از تاثیر مثبت کمالگرایی سالم و تاثیر منفی کمالگرایی سمی بر عملکرد تحصیلی است. بیایید به‌صورت خلاصه این نتایج را بررسی کنیم:
تاثیر کمال گرایی سالم بر درس خواندن نوجوان
راهبردهای کمالگرایی سازگارانه برای دانش‌آموزان و دانشجویان مفید است. این راهبردها همزمان با بالا نگه‌داشتن انتظارات عملکردی نوجوانان، در مواجهه با شکست‌ها نیز از ناامیدی آنها جلوگیری می‌کنند و باعث بهبود عملکرد تحصیلی‌شان می‌شوند. علاوه بر این، آنها در هنگام مواجهه با تکالیف سخت، کمتر اهمال‌کاری تحصیلی می‌کنند و بیشتر به روشهای حل‌مسئله کارآمد و موثر پایبند می‌مانند.
تاثیر کمال گرایی سمی بر درس نخواندن نوجوان
افراد مبتلا به کمالگرایی سمی از ناهمخوانی بین انتظارات به‌شدت سطح بالا با عملکرد تحصیلی‌شان رنج می‌برند. دانش‌آموزان مبتلا به این مشکل به‌خاطر مسائل کوچکی مانند فراموش‌کردن یک نکته در امتحان یا بهترین نمره کلاس‌نشدن، خودشان را عذاب می‌دهند. آنها معمولا با مشکلاتی مانند اعتماد‌به‌نفس پایین، بی‌انگیزگی، ناسازگاری هیجانی-اجتماعی و افت تحصیلی دانش آموزان دست‌وپنجه نرم می‌کنند. علائم این نوع کمالگرایی به‌هیچ‌وجه نباید توسط شما دست‌کم گرفته شود، بلکه باید این علائم را با استفاده از روشهایی مانند درمان وسواس مطالعه از بین ببرید.
راهکارهای برطرف کردن کمال گرایی در نوجوانی
اما برای برخورد با این نوجوانان و حساسیت‌های آنها چه باید کرد؟ امکان سوءبرداشت از هر توصیه یا بازخوردی وجود دارد و این نوجوانان قادرند حتی جملات تشویقی را نیز به‌عنوان تقبیح تعبیر کنند. در این شرایط باید چگونه عمل کرد تا در حین وخیم‌تر نکردن اوضاع، به بهبود آن نیز کمک کرد؟
رفتار مهربانانه و دلنوازانه با فرزند
ارزش‌های والدین بر ارزش‌های فرزندان تاثیر مستقیم دارد، زیرا والدین مهمترین منبع فکری و رفتاری کودک هستند. بر اساس تحقیقات، اگر والدین به مهربانی بیشتر از موفقیت شخصی بها بدهند، فرزندان‌شان در مدرسه (چه به‌لحاظ درسی و چه رفتاری) عملکرد بهتری خواهند داشت. در نقطه مقابل، فشارآوردن به فرزندان برای موفقیت تحصیلی، باعث نمرات پایین‌تر و بروز افسردگی و اضطراب میشود. اگر شما بی‌قید‌وشرط فرزندتان را دوست بدارید، مطمئن باشید او دیگر دلیلی برای عمل‌کردن براساس معیارهای کمال‌گرایانه نخواهد داشت.
پاداش به تلاش نه نتیجه
از خاطرتان نرود که مشکل اصلی این نوجوانان ناتوانی از لذت‌بردن از مسیر موفقیت و تلاش برای رسیدن به خواسته‌ها است. بنابراین باید راهی پیدا کنیم تا به آنها نشان دهیم که تنها موضوع بااهمیت، میزان تلاش‌شان است. بهترین کار هم برای رسیدن به این هدف، تشویق تلاش‌های فرزند و نادیده‌گرفتن نتیجه عملکرد است. برای مثال، بهجای جایزه‌دادن برای گرفتن بالاترین نمره کلاس، به سخت‌کوشی او پاداش دهید. از مقاله روش صحیح جایزه دادن به کودکان هم در این زمینه کمک بگیرید.
آموزش درباره کمال گرایی و پیامدهای آن
فرزندتان احتمالا با عوارض و پیامدهای ناگوار کمالگرایی آشنایی ندارد. پس به آنها در شناسایی معایب این موضوع مانند خود-انتقادی بیش‌ازحد، هیچ‌وقت راضی‌نبودن از عملکرد خود و نگرش درمانده‌وار به اشتباهات و شکست‌ها کمک کنید. از متخصصان سلامت روان هم کمک بگیرید تا از طریق اصلاح افکار منفی آنها، خود-سرزنشی‌شان را با خود-شفقتی جایگزین کنند.
آموزش ریسک پذیری
هرچه بیشتر فرزندتان را به سمت تجربیات جدید و هیجان‌انگیز سوق دهید، به همان اندازه او را از کمالگرایی دورتر خواهید کرد؛ مثلا:
- ورود به یک رشته ورزشی جدید
- یادگرفتن یک ساز موسیقی
- تمرین مهارتی جدید مانند خرید اقلام موردنیاز خانه
این کارها فرزندتان را در چالش‌های جدید می‌اندازد و طعم شیرین آموختن از اشتباهات را به او می‌آموزد. به‌هرحال، فرزندتان باید جهان ناکامل را درک کند و با آن رفیق شود.
تقویت مهارتهای سازگاری
شکست‌ها و ناملایمات زندگی اجتناب‌ناپذیرند. شما باید به فرزندتان کمک کنید تا با ناامیدی و اشتباهاتش به‌شیوه‌ای سازگارانه برخورد کند. روشهایی مانند موارد زیر در این زمینه به فرزندتان کمک می‌کنند:
- درددل با یک دوست یا عضوی از خانواده
- نوشتن افکار و احساسات
- کمی قدم‌زدن در طبیعت یا پارک
- گوش‌دادن به یک موسیقی خاطرنواز
- دوش‌گرفتن
- خطی‌خطی‌کردن برگه کاغذ یا نقاشی‌کشیدن
آموزش کنترل ناپذیر بودن شرایط
اگر فرزندتان به بهترین بازیکن تیم‌بودن یا نمره کامل‌گرفتن در امتحان فکر می‌کند، به او تذکر دهید که خیلی چیزها از کنترلش خارج است. برای مثال، او کنترلی بر میزان سختی سوالات امتحان یا میزان تمرین دیگر بازیکنان تیم ندارد. وقتی همهچیز قابل کنترل نیست، پس تقصیر تمام ناملایمات و شکست‌ها هم بر گردن او نیست!
سخن پایانی
اگر فرزندتان مدام درگیر جزئیات میشود و توان لذت بردن از زندگی شخصی، تحصیلی و اجتماعی خود را ندارد، احتمالا کمی کمال‌گرا شده است. البته این ویژگی در صورت مهارنشدن روز به روز بیشتر میشود و خواب‌وخوراک را از فرزندتان می‌گیرد. او روز به روز انتظارات بیشتر و سطح بالاتری از خودش خواهد داشت و درصورت نرسیدن به آنها، شروع به سرزنش خود و دیگران می‌کند. کمالگرایی افراطی مانع از تبدیل‌شدن او به یک نوجوان موفق میشود. بنابراین، شما به‌عنوان والدین باید مراقبش باشید و با استفاده از روشهایی مانند پاداش به تلاش و آموزش ریسکپذیری، از بروز کمالگرایی سمی جلوگیری کنید.
سوالات متداول
- با کمال گرایی تحصیلی فرزندمان چه کنیم؟
کمالگرایی تحصیلی بهخودیخود چیز بدی نیست و حتی میتواند باعث بهبود عملکرد درسی فرزندتان شود. شما فقط باید به فرزندتان کمک کنید تا معیارهای منطقی و اهداف معقولی برای عملکرد خودش در نظر بگیرد و در جهت آنها حرکت کند. - چگونه به فرزندمان کمک کنیم، نتیجه گرا نباشد؟
نتیجهگرایی معمولا از پاداشدادن والدین به موفقیت فرزندان ناشی میشود. شما هرگز این رفتار را انجام ندهید، بلکه بهجای آن، تلاش فرزندتان را تشویق کنید تا احساس ارزشمندی خود را به نتیجه اعمالش گره نزند. - درمان عملی کمال گرایی فرزندان چیست؟
از روشهایی مانند رفتار مهربانانه، پادش به تلاش و نه نتیجه، آموزش پیامدهای کمالگرایی، تقویت ریسکپذیری و مهارتهای سازگاری و تاکید بر کنترلناپذیربودن همهچیز، از مهمترین روشهای درمان عملی کمالگرایی فرزندان هستند.
