تربیت و بزرگ کردن فرزند اگر به داشتن یک فرزند شاد، سرحال و با رفتارهای مطلوب اجتماعی ختم شود، می‌تواند خیلی شیرین و رضایت‌بخش باشد. اما چرا برخی از والدین، از نقش والدی خود تا این‌حد خسته و فرسوده میشوند؟ چرا پس از تولد فرزندشان دچار اضطراب، افسردگی و عصبانیت هستند؟ چرا زمان و انرژی کافی برای فرزند خود نمی‌گذارند؟ با یادگیری شیوه های فرزند پروری هم خودتان احساس رضایت و کفایت بیشتری دارید و هم کمک می‌کنید فرزندتان با احساس لذت بالاتری به خودشکوفایی برسد. این مطلب به آشنا شدن والدین با فرزند پروری سالم و ناسالم، به شناخت بیشتر نوجوانان از خودشان و به کادر مدارس و معلمان برای آشنایی با ریشه مشکلات شناختی رفتاری در دانش‌آموزان و کمک به بهبود آن‌ها کمک می‌کند.
سبک فرزند پروری چیست؟
سبک فرزند پروری به روش‌ها و استراتژی‌های کلامی و غیرکلامی اشاره دارد که در مقابل فرزندتان دارید. در واقع والدین آگاهانه یا ناآگاهانه از الگوهای خاصی در تربیت فرزندانشان استفاده می‌کنند که بر اساس آنچه محور اصلی رابطه والدین و فرزندان است، به طور مثال آزاد گذاشتن کودک یا کنترل کردن، در نهایت نوعی از الگوی رفتاری و شخصیتی نیز در کودکان پدیدار می‌شود.
انواع شیوه های فرزند پروری
روانشناسان بر مبنای چگونگی ۴ معیار نظم، ارتباط، انتظارات و بیان احساسات در رابطه بین والدین و فرزندان، روشهای فرزند پروری را به ۴ نوع مختلف تقسیم‌بندی می‌کنند.
سبک فرزند پروری مستبدانه
در این سبک از فرزندپروری احساسات و هیجانات کودک اهمیت چندانی ندارند. بیش از هرچیزی اجرای قوانین و دستورات والدین مهم است و فرآیند مستقل شدن کودک اهمیت چندانی ندارد. در این سبک، گفتگوی دو طرفه، شنیدن صحبت‌های فرزندان، پرسیدن سوال از والدین و انعطاف جایی ندارند. بسته به شدت این الگو، ممکن است حتی شاهد تنبیه کودک و سرزنش بیش از اندازه در رفتار والدین هم باشیم. توقع و انتظار به طور کلی در این نوع سبک رفتاری بالا و آزادی فرزندان محدود به قواعد خاص والدین است. دوست داشتن والدینی با سبک فرزند پروری مستبدانه مشروط است و احساس حمایت و امنیت برای فرزندان ایجاد نمی‌شود. از اثرات این نوع رابطه در روحیات و شخصیت در آینده کودکان، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- کاهش اعتماد به نفس و عزت نفس کودک
- احساس سردرگمی
- افزایش احساس خشم و ناکامی
- افت تحصیلی دانش آموزان
- افزایش احتمال بروز افسردگی در کودک
- استرس و اضطراب کودک
- کاهش خلاقیت کودک
- افزایش احتمال بروز وسواس در کودک
- گوشه‌گیری و انزوا طلبی
- پنهان‌کاری و دروغگویی و احتمال ابتلا به اختلال سلوک در کودکان و نوجوانان
- ضعف در تصمیم‌گیری
اگر در گذشته این سبک رفتاری را داشته‌اید و با کاهش خلاقیت در فرزندان روبرو شده‌اید، پیشنهاد می‌کنیم مطلب بازی هایی برای افزایش خلاقیت کودکان را بخوانید و از روشهای گفته شده در آن استفاده کنید.
پیشنهاد مطالعه: بروز اختلالات رفتاری تخریبی در کودکان اتفاقی نیست
فرزند پروری سهل گیرانه
این سبک فرزند پروری شایع‌ترین روش تربیتی در ایران است. سبک سهلگیرانه چیزی تقریبا خلاف سبک مستبدانه بوده و محبت، پذیرش بالا، کنترل‌گری پایین و انعطاف‌پذیری در رفتار والدین به وضوح مشاهده می‌شود. هرچند این رفتارها مثبت هستند اما در والدین سهل‌گیر، این رفتارها به نوعی بیش از اندازه لازم دیده میشوند و نوعی اهمال‌کاری در مقابل فرزندان وجود دارد. در واقع والدینی با سبک فرزند پروری آسان‌گیرانه به راحتی در مقابل تمام خواسته‌ها، رفتارهای اشتباه و بهانه‌گیری‌های کودک تسلیم میشوند.
این نوع والدین چون نمی‌توانند از روش درست و قاطعانه رفتار و عملکرد فرزندان خود را کنترل کنند، عموما روش‌هایی مانند باج‌گیری، بی توجهی و ایجاد حس گناه را به کار میگیرند. اهمال در به کارگیری این نوع رویکرد، منجر به گسستگی خانواده و برخلاف ظاهری که از رفتار این والدین به نظر می‌رسد، باعث حس طرد شدن و تنهایی فرزندانشان می‌شود. یکی دیگر از نشانه‌های چنین سبکی، ناهنماهنگی رفتارهای والدین در موقعیت‌های مشابه است. گاهی به شدت کودک را تشویق می‌کنند و گاهی از او ایراد میگیرند. معمولا اثرات و ویژکی‌های زیر بر شخصیت بچه‌هایی که با این سبک رفتاری مواجه هستند دیده می‌شود:
- بی نظمی
- عدم توانایی پیروی از قوانین و مقررات
- عدم تشخیص دادن درست و غلط
- ناتوانی در تصمیم‌گیری
- شکنندگی بالا در مقابل مشکلات زندگی و روابط
- تکانشگری کودک
- هوش هیجانی پایین
- عدم تحمل ناکامی
- عدم تحمل ابهام
- عجول بودن
- عدم ممارست در انجام کارها
- پیشرفت تحصیلی کم
- انتقاد پذیری پایین
مطلب پرورش تاب‌آوری در کودکان به شما کمک می‌کند تا تبعات این نوع سبک تربیتی را در فرزندان خود کمتر کنید.
سبک فرزند پروری طرد کننده
طرد کردن کودک یکی از بدترین و آسیب‌زننده‌ترین رفتارهایی است که می‌توانید در قبال کودکان داشته باشید. حس نادیده گرفته شدن و بی توجهی که کودک در این نوع سبک تربیتی دریافت می‌کند، علاوه‌بر بروز علائم توجه طلبی در کودک، اثرات بلندمدت بر آینده او و احساس امنیت و ثبات در دنیایش دارند. چنین خانواده‌ای از بچه‌ها توقع دارند که خودشان باید تمام مسائل ریز و درشت را حل و فصل کنند و فقط زمانی که بچه‌ها با مشکل جدی روبرو بشوند واکنش نشان می‌دهند. این والدین در کودکی هم نسبت به رفع نیازهای اولیه فرزندان خود به موقع و به اندازه عمل نمی‌کنند. تبعات سبک طردکننده را در ادامه می‌خوانید:
- احساس دوست داشتنی نبودن و کمبود اعتماد به نفس کودک
- بروز افسردگی
- کاهش احساس امنیت درونی و بروز دلبستگی ناایمن در کودک
- مشکلات جسمی به دلیل بی‌توجهی والدین
- خلأهای عاطفی بالا
- رابطه عاطفی ضعیف بین فرزندان و والدین
- حس ناکامی زیاد
- رشد تحصیلی و شخصیتی کم
گاهی‌اوقات دلیل سبک فرزند پروری طردکننده، به مشغله‌های فراوان والدین برمی‌گردد. در این مواقع می‌توانید از نقش پدر بزرگ و مادر بزرگ در تربیت صحیح کودکان به‌عنوان حامی کمک بگیرید و گاهی فرزندان را به آن‌ها بسپارید.
سبک فرزند پروری مقتدرانه
والدین مقدر در واقع مطالبات معقول، پاسخگویی به اندازه، دسترسی کافی و انعطاف‌پذیری مطلوبی به فرزندان خود نشان می‌دهند. خوب گوش می‌کنند، در مورد علت مسائل سوال می‌کنند و پاسخ می‌دهند، محدودیت‌ها، توقعات و قوانین به اندازه تعیین می‌کنند و میزان سرزنش و تشویق متعادلی دارند. هرچند در این سبک رفتاری هم کنترل کردن زیاد وجود دارد اما چون والدین در این روش تربیتی با استدلال و گفتگو و تعیین روشهای تشویقی و تنبیهی معقول از فرزندان خود انتظارات معقول دارند، آسیب‌های مشابه سبک مستبدانه متوجه آن‌ها نمی‌شود.
پیشنهاد مطالعه: نقش پدر در تربیت کودک
از دیدگاه روانشناسی و خانواده درمانی، بهترین و مثبت‌ترین سبک تربیتی محسوب می‌شود. البته بر اساس پژوهش‌های مختلف، این سبک از والدگری باید در دوره نوجوانی تعدیل شود تا به اختلاف فکری والدین و فرزندان منجر نشود. بنابراین باید برای اعمال یک روش تربیتی خاص، به سن فرزندان و ویژگی‌های شخصیتی منحصر به فرد آن‌ها توجه ویژه داشته باشید و اقتدار خود را به شیوه‌ای سالم‌تر ابراز کنید. در بچه‌هایی که والدین با سبک تربیتی مقتدرانه داشته‌اند می‌توان خصوصیات زیر را دید:
- تمایل به شور و نشاط بیشتر
- مهارت‌های اجتماعی متناسب
- تنظیم عاطفی خوب
- اعتماد به نفس بالا
- توانایی نه گفتن
- هوش هیجانی خوب
- دریافت حس مورد اعتماد بودن و توانایی اعتماد کردن
- پیشرفت تحصیلی بالاتر
- توانایی برقراری دلبستگی ایمن در روابط
- کمتر بودن مشکلات رفتاری و شخصیتی
- قدرت همدلی و درک دیگران
بررسی رابطه سبک فرزند پروری با پیشرفت تحصیلی
بر اساس پژوهش‌هایی که به بررسی ارتباط بین سبک فرزند پروری و پیشرفت تحصیلی کودکان در پایه‌های تحصیلی مختلف انجام شده است، روشهای فرزند پروری سهلگیرانه، استبدادی با اختلالات رفتاری دانش‌آموزان رابطه مستقیم و منفی دارند. در کودکان و نوجوانانی که والدین آن‌ها از سبک فرزندپروری منفی و آسیب‌زننده استفاده می‌کنند، پرخاشگری، اختلالات اضطرابی، افسردگی، رفتارهای ضد اجتماعی و در نهایت افت تحصیلی یا ترک تحصیل بیشتری مشاهده می‌شود. در حالی که اگر از سبک های فرزندپروری مثبت مانند مقتدرانه، با رعایت اصول و قواعد استفاده شود، دانش‌آموزان مهارت‌های شناختی، اجتماعی و پیشرفت تحصیلی بالاتری خواهند داشت.
بیشتر بخوانید: والدین هلیکوپتری
راه‌هایی برای بهبود سبک تربیتی
تقویت مهارت فرزندپروری کودکان نیازمند آشنایی با یک سری از قوانین و قواعد کلی رفتاری در والدین است. همانطور که گفتیم سبک فرزند پروری بر ۴ مبنای نظم، ارتباط، انتظارات و نوع بیان احساسات شناخته می‌شود. بنابراین برای بهبود سبک تربیتی خود، در این ۴ مورد نکات زیر را رعایت کنید.
تنظیم قوانین
در تنظیم قوانین به سن فرزند خود، توانایی‌های او و شرایط انجام قوانین توجه داشته باشید. قوانینی که کودک نتواند آن‌ها را انجام دهد، با بی‌توجهی و اهمال والدین یا با سرزنش بیش از اندازه، کودک را دچار آسیب خواهید کرد. وقتی قوانین را به درستی وضع کرده باشید، آن را با بیان دلیل و گفتگوی دو طرفه با کودک اجرایی کنید و تشویق و سرزنش به اندازه در پاسخ به انجام یا سرپیچی از آن‌ها اعمال کنید، فرزندتان با میل و رغبت بیشتری به قوانین توجه می‌کند و دچار استرس مضاعف نمی‌شود. از طرفی دوگانگی در برخورد با مسائل پیدا نمی‌کند و شما نیز روی حرف خودتان می‌مانید و به نوعی تبعیت از قوانین را به او نشان می‌دهید.
پاداش و تشویق مناسب
پاداش و تشویق هم از نظر کمیت و هم از نظر کیفی باید متناسب با کار انجام شده، سن و ظرفیت روانی فرزندتان باشد. تشویق و پاداش به موقع نقش بسیار مهمی در حس مثبت کودک به خود و افزایش اعتماد به نفس او دارند. وقتی از فرزند خود در قبال انجام یک کار به اندازه کافی خوب، با روشی درست که برای او قابل درک و لذت‌بخش باشد قدردانی می‌کنید، انگیزه و اشتیاق او را افزایش می‌دهید. سعی کنید نوع تشویق‌هایتان ترکیبی از روشهای مختلف مانند هدیه، تفریح کردن، انجام کاری که فرزندتان دوست دارد، محبت مستقیم و محبت کلامی باشد تا اثرگذاری آن بیشتر شود. دقت کنید که پاداش و تشویق در قالب عبارات شرطی «اگر…، آنگاه…» نباشد، چرا که منجر به شرطی شدن کودک شده و عواقب تربیتی نامناسبی در پی خواهد داشت. می‌توان بدون شرط‌گذاری و اعلام قبلی، به تشویق و تقویت مثبت رفتار کودک پرداخت.
شیوه درست درخواست کردن
در فرزند پروری موثر، به کار بردن جملات دستوری فقط در سنین کم ممکن است موثر باشد. اگر مستبدانه رفتار کردن را ادامه دهید، فرزندتان مجبور می‌شود دروغ بگوید و سرپیچی کند. علاوه بر اینکه نکات وضع قوانین را رعایت می‌کنید، برای درخواست انجام آن‌ها به گفتگوی متقابل با فرزندتان بنشینید. این کار استرس او را کم می‌کند، اثربخشی حرف شما را افزایش می‌دهد و ارتباط بین شما را محکم‌تر خواهد کرد. در درخواست کردن اعتدال را رعایت کنید، لازم نیست زیادی خشک و جدی یا خیلی نرم و آسان‌گیرانه صحبت کنید.
بهبود رابطه عاطفی
ابراز محبت به اندازه و کیفیت کافی، برای رشد عاطفی، احساس امنیت و رشد ذهنی کودکان ضرورت دارد. در سنین نوجوانی هم با برقراری یک رابطه عاطفی خوب، می‌توانید عبور سلامت فرزندتان از دوره سخت بلوغ را تا حدودی تضمین کنید. محبت را به اندازه ظرفیت سنی کودک به او ابراز کنید. مهر زیاد مخلوط با نگرانی و دلسوزی بیش از اندازه می‌تواند از کودک شما فردی بی اعتماد به نفس بسازد و محبت ناچیز یا بی‌توجهی باعث احساس طرد شدن و تنهایی عمیق او شود. دقت کنید که فرزندان کدام شیوه محبتی را بهتر درک می‌کند یا حس بهتری به آن دارد؛ در عین حال که یه اثر آن نیز توجه دارید.
مثلا شاید فرزندتان در کوتاه مدت از خرید چیزهای گران‌قیمت خوشحال شود اما آیا نتیجه بلندمدت خوبی هم برای او دارد؟ محبت باید کلامی، رفتاری و مستمر و یه یک میزان کافی باشد بنابراین در مسیر فرزند پروری افراط و تفریط را کنار بگذارید چون فرزندتان را سردرگم خواهید کرد و در نهایت نمی‌داند آیا دوست‌داشتنی است و می‌تواند به دیگران نزدیک شود یا نه.
پیشنهاد مطالعه: راهنمای جامع غلبه بر احساس گناه در والدین
تناسب در حرف و عمل
اگر ساعت‌ها با فرزند خود در مورد مسائل مختلف صبحت کنید، اگر از زمین و زمان ایراد بگیرید یا همه مسائل را به دقت موشکافی کنید، تا زمانی که الگوی رفتاری خوبی برای فرزندتان نباشید نمی‌توانید نسبت به آینده آن‌ها و اثرگذاری روشهای تربیتی خود امیدوار بمانید. کودک علاوه بر آشنایی با مسائل از طریق گفتار والدین، صحبت کردن و قانع شدن، باید نتیجه کارهای خود را در واکنش شما، پایبندی شما به قوانینی که برای خودتان، دیگران و زندگی وضع کرده‌اید ببنید و دریافت کند. در غیر این صورت ممکن است تا سن خاصی فقط برای راضی کردن شما کارهایی را انجام بدهد، اما در اینده به آسانی از همه آن‌ها دست خواهد کشید.
سخن پایانی
سبک فرزند پروری به ما می‌گوید محور گفتار، رفتار و عملکرد و نوع ارتباطمان با فرزندمان چگونه باشد. بر همین اساس سبک های فرزند پروری انواع مختلفی دارد که در این مقاله آن‌ها را توضیح دادیم هرچند بسیاری از والدین در یک نوع سبک مهارتی خاص قرار ندارند. شیوه تربیتی والدینی که در ارتباط با فرزندشان ثابت قدم هستند، الگوهایی از ابراز وجود و اعتماد به نفس به آن‌ها می‌دهند، به کودکان گوش می‌سپارند و با آن‌ها گفتگو می‌کنند، روش انضباطی توام با منطق و انعطاف‌پذیری دارند، در نهایت با کاهش اختلالات رفتاری، افزایش پیشرفت تحصیلی و رشد بچه‌ها در همه ابعاد زندگی، به فرزندپروری موفق ختم میشوند. بنابراین افزایش آگاهی والدین در زمینه شیوه های فرزند پروری نقش بسیار مهمی بر حال و آینده فرزندان این مرز و بوم دارد.
سوالات متداول
- سبک فرزندپروری چیست؟
سبک فرزند پروری یعنی روشهای ارتباطی و تربیتی که والدین با فرزندان خود دارند و معمولا بر یک مبنای اصلی استوار است. - انواع روش های فرزند پروری چه هستند؟
۴ روش فرزند پروری مستبدانه، سهلگیرانه، طردکننده و مقتدارنه وجود دارد که هریک از نکات مثبت و منفی خاص خود برخوردارند. - سبک های فرزندپروری بر چه اساسی تقسیم بندی میشوند؟
سبکهای فرزندپروری بر اساس چگونگی تربیت و برخورد والدین در حوزههای نظم، ارتباط، انتظارات و نوع بیان احساسات شناخته میشوند.
