وقتی نسبت به چیزی احساس تعلق خاطر و مسئولیت‌پذیری داشته باشیم، از جان‌ودل برایش مایه می‌گذاریم و تمام هم‌وغم‌مان محافظت و مراقبت از او می‌شود. ما تعلقات و تعهدات خاصی به والدین، همسر، کار، دوستان و دیگر موضوعات جذاب و دوست‌داشتنی زندگی‌مان داریم، اما هیچ‌کدام‌شان به گرد پای جناب فرزند هم نمی‌رسند. صحبت درباره مسئولیت‌های فرزندپروری و ترس از ندانستن‌ها و نتوانستن‌های احتمالی، تقریبا همه والدین را درگیر نوعی احساس گناه طبیعی می‌کند؛ اما احساس گناه برخی والدین از این حالتی طبیعی بیشتر می‌شود و سلامت روان آن‌ها و فرزندان‌شان را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. به همین دلیل، ما در این مقاله قصد داریم درباره احساس گناه در والدین و دلایل و نحوه غلبه بر آن صحبت کنیم.
احساس گناه در والدین چیست؟
با تولد فرزند و دیدن هیکل ضعیف‌ونحیف و وابستگی کامل او به دیگران، تقریبا همه والدین در کنار احساس خوشحالی، نوعی احساس دلهره را نیز تجربه می‌کنند. مسئولیت فرزند تمام و کمال با والدین است و کمی احساس گناه برای هشیار نگه‌داشتن آن‌ها نسبت به نیازهای فرزندشان بد نیست؛ اما گاهی و به دلایل متنوعی مانند مسئولیت‌پذیری افراط‌گونه والدین و توقع ارضای بی‌کم‌وکاست نیازهای فرزند، احساس گناه شدیدی شکل می‌گیرد. با شکل‌گیری این احساس، والدین به خاطر هر چیزی احساس گناه می‌کنند:
- از تنها‌گذاشتن فرزند با دیگری
- از ترک او و رفتن سرکار
- حتی از گریه بی‌وقفه‌اش و ناتوانی در توقف آن
احساس گناه بیمارگونه در والدین، نوعی خود-سرزنشی شدید و بی‌رحمانه است که به‌خاطر انجام کاری اشتباه یا انجام‌ندادن کاری درست برای فرزند به وجود می‌آید. این احساس مثل یک خوره به جان والدین می‌افتد و عملکرد روزمره‌شان را مختل می‌کند.
علائم هشدار بروز احساس گناه در والدین
اگر برای کسب اطلاعات بیشتر وارد این مقاله شده‌اید و از بروز سندروم احساس گناه والدین در خودتان مطمئن نیستید، نگاهی به علائم زیر بیندازید:
- به‌خاطر اتفاقات ریزودرشت و درست‌ونادرست زندگی فرزندتان استرس می‌گیرید.
- به‌خاطر وقتگذرانی کم با فرزندتان احساس گناه می‌کنید.
- بیش‌ازحد نگران تأثیر تجارب کنونی فرزندتان بر آینده او هستید.
- مدام روشهای تربیتی خود را با دیگران مقایسه می‌کنید.
- احساس کم‌گذاشتن برای فرزندتان دارید.
- مدام اشتباهات فرزندتان را لاپوشانی می‌کنید.
- همواره در تصمیمات تربیتی خودتان شکوتردید دارید.
- به صورتی افراط‌گونه از سبک فرزند پروری خود دفاع می‌کنید.
- نگران قضاوت‌های دیگران از رفتار فرزندتان هستید.
- هر تصمیمی با احساس گناه همراه است؛ چه با فرزندتان بازی کنید و چه نکنید، بهانه‌ای برای بدبودن عملکرد خودتان می‌تراشید.
دلایل احساس گناه در والدین چیست؟
احساس گناه والدگری معمولا از تناقض بین شیوه‌های درست فرزندپروری با موضوع یا موضوعاتی دیگر ناشی می‌شود. موارد زیر، جزو مهمترین عوامل بروز این تناقضات هستند:
شاغل بودن هر دو والد
شاغل بودن مادر و پدر به‌صورت همزمان، یکی از مهمترین عوامل بروز احساس گناه است:
- احساس گناه از دوست‌داشتن شغل
- از نیازداشتن به پولش (یا حتی بدتر، نیازنداشتن به آن)
- از آرامش محیط کار و فرار از هرج‌ومرج خانه
از یک‌سو کارتان را دوست دارید و این کار، هم برای خودتان و هم برای کل خانواده مفید است و از سوی دیگر، در قبال بازی و وقتگذرانی با فرزندتان احساس مسئولیت می‌کنید. برقراری تعادل بین کیفیت رابطه والد-فرزندی و حفظ شغل، استرس زیادی به والدین وارد می‌کند و شکست در این زمینه با احساس گناه همراه است.
دوگانگی بین ترس از محدودیت گذاری و کلافگی از خرابکاری های فرزند
همه والدین از اینکه فرزندشان در خانه و مکان‌های عمومی مانند محله، بین اقوام، فروشگاه یا زمین بازی عملکرد بدی از خود نشان می‌دهد، احساس شرمندگی می‌کنند. بعضی والدین با استفاده از راه‌حل‌هایی مانند آموزش قانون به کودکان این مشکلات را برطرف می‌کنند؛ اما برخی دیگر خودشان را مقصر می‌دانند و به روی فرزندشان نمی‌آورند. گروه دوم همیشه به‌دنبال راهی برای خوشحال نگه‌داشتن فرزندشان هستند و به‌همین‌دلیل، در تربیت صحیح او به مشکل می‌خورند. وقتی هم کودک اشتباهی انجام می‌دهد، احساس شرمندگی می‌کنند و به خود-سرزنشی می‌پردازند.
رژیم غذایی نامناسب فرزند
متأسفانه غذاهای فست‌فودی و چاشنی‌هایی مانند سس کچاپ، طعم و مزه دلنشینی دارند و بچه‌ها را مجذوب خود می‌کنند. اگرچه خوردن گهگاه این غذاها برای تفریح بد نیست، اما استفاده بیش‌ازحد آن‌ها برای سلامت جسمانی خطرناک است و به بروز مشکلاتی مانند چاقی کودکان می‌انجامد. دریغ‌کردن این غذاها از فرزند باعث کم‌خوراکی او می‌شود و تبعیت از خواسته‌هایش نیز ضرر دارد. به‌همین‌دلیل، بحث بر سر غذا و چه چیزی خوردن و چه چیزی نخوردن، به یکی از مشکلات رایج والدین امروزی تبدیل شده است و گاهی به بروز احساس گناه منجر می‌شود. برای علاقه‌مندکردن فرزند به خوراکی‌های سالم می‌توانید از مقاله 11 روش علاقمند کردن کودکان به میوه ها و سبزیجات کمک بگیرید.
استفاده افراطی فرزند از فناوری دیجیتال و صفحه نمایش
به اعتقاد متخصصان، استفاده زیاد از تلویزیون، گوشی همراه و دیگر لوازم الکترونیکی به بروز مشکلات زیادی مانند چاقی، گوشه‌گیری، افسردگی، اضطراب، بیش‌فعالی و مهارت‌های ارتباطی ضعیف منجر می‌شود. البته همه از خوبی‌های فضای مجازی نیز آگاهیم و منظور متخصصان هم حفظ تعادل و تبعیت از قوانین استفاده از موبایل برای کودکان و نوجوانان است.
اگر به هر دلیلی فرزندتان زمان زیادی را با این لوازم سر می‌کند و شما توان جلوگیری از او را ندارید، احتمال بروز احساس گناه وجود دارد. برای جلوگیری از بروز این مشکل، راهنمای سن مناسب خرید موبایل و تلبت برای کودکان را بخوانید و مدت‌زمان استفاده از صفحه نمایش را تنظیم کنید.
بد رفتاری با کودک و داد زدن سر او
برای هر پدر و مادری پیش می‌آید که گهگاهی سر فرزندش داد بزند و البته برخی از این دادزدن‌ها ضروری و لازم هستند؛ مثلا وقتی کودک در حال تعقیب توپ در وسط خیابان است. اما اگر گاه‌وبی‌گاه سر او داد می‌زنید و تحمل رفتارهایش را ندارید، احتمالا در بلندمدت و هنگام مواجهه با پیامدهای داد زدن سر کودک، دچار احساس گناه می‌شوید.
احساس شکست از ناتوانی در تامین صفر تا صد نیازهای کودک
این روزها بزرگ‌کردن فرزندان هزینه‌های زیادتری نسبت به قبل دارد و والدین گاهی توان تهیه لوازم درخواستی آن‌ها را ندارند. احتمالا در این بین، فرزندتان نیز مدام شرایط خودش را با دوستان پولدارش مقایسه می‌کند و برای رسیدن به خواسته‌هایش شما را تحت‌فشار قرار می‌دهد. اما واقعا اسباب‌بازی‌های گران‌قیمت یا فلان‌وبهمان امکانات، برای دوران کودکی ضروری نیستند و حتی شاید به مشکلاتی مانند لوس‌شدن کودک بیانجامند. به‌جای این چیزها، سر فرزندتان را با بازی‌های ساده و رایگانی مانند 10 بازی با کاغذ سرگرم و خلاقیتش را تحریک کنید.
توقع ابرقهرمان داشتن از خود
چه کسی از شما توقع چنین چیزی دارد؟ ما آدم‌ها گاهی خودآزار می‌شویم و یکی از جلوه‌های این خودآزاری نیز سخت‌گرفتن و انتظار صد‌داشتن از خود است. البته هیچ‌وقت صدبودن ممکن نیست و جذابیت زندگی نیز به همین است که همیشه جا برای بهتربودن در نقش‌های مختلف مانند پدر، مادر، دوست و کارمندبودن مهیا است. اگرچه نقش والدین در موفقیت فرزندان بسیار پررنگ است، اما درنهایت، مهمترین موضوع رسیدن به‌نوعی تعادل بین نقش‌های خود به‌عنوان والد، کارمند، دوست و همسر است. به تعادل اعتماد کنید: هرچه به آن نزدیک‌تر شوید، همه‌چیز بهتر و اصولی‌تر پیش خواهد رفت.
پیامدهای احساس گناه افراطی والدین
دقیقا شبیه گیرافتادن در مردابی که نه راه پیش می‌گذارد و نه راه پس، احساس گناه نیز شما را درگیر چرخه‌ای از احساسات منفی می‌کند. چرخه‌ای که در آن نه اصلاح رفتار و تربیت درست اتفاق می‌افتد و نه رابطه شما با فرزندتان را همدل‌تر و صمیمی‌تر می‌کند. این احساس، به شیوه‌های زیر تأثیر منفی خود را بر شما می‌گذارد:
جبران افراطی و باج دادن
همه والدین وقتی اشتباهی در قبال فرزندشان مرتکب می‌شوند، به روشهای مختلف از دل او در می‌آورند و دوباره اعتمادش را جلب می‌کنند؛ مثلا درصورت فراموش‌کردن قرار تفریح یا سینما، از کودک معذرت‌خواهی می‌کنند و قرار جدیدی می‌گذارند. این روش‌ها کاملا طبیعی هستند و باعث افزایش اعتماد فرزندان به والدین می‌شوند. اما احساس گناه افراطی در والدین، باعث بروز رفتارهای غلطی مانند رشوه‌دادن می‌شود؛ مثلا در صورت فراموشی روز و ساعت سینما‌رفتن، از رشوه‌هایی مانند پول و بستنی برای به‌دست‌آوردن دل فرزندشان استفاده می‌کنند.
تجربه احساس شکست و کاهش عزت نفس
احساس گناه معمولا با ضعف عزت‌نفس و کاهش خود-ارزشمندی همراه است. پدر و مادری که تا دیروز در کار و زندگی‌شان پیشرفت‌های خوبی داشته‌اند و پله‌های موفقیت را یکی‌یکی طی کرده‌اند، امروز نه احساس خوبی به پیشرفت شغلی دارند و نه از فرزندپروری خودشان راضی هستند.
کاهش محدودیت ها و افزایش آزادی ها
این والدین برای جبران کم‌گذاشتن‌های واقعی یا خیالی خودشان، به فرزندان‌شان سخت نمی‌گیرند و محدودیت‌های لازم را اعمال نمی‌کنند. آن‌ها حتی به اصول مذاکره با کودکان نیز پایبند نمی‌مانند و به‌راحتی درخواست‌های‌شان را اجابت می‌کنند. آن‌ها از نابودی همین رابطه سطحی والد-فرزندی نیز می‌ترسند و به‌همین‌دلیل هم از تعیین محدودیت‌ها و اجرای پیامدهای نقض قوانین واهمه دارند.
نیاز به تضمین عاطفی و عملکردی از فرزندان
آن‌ها درگیر نوعی وسواس رفتاری می‌شوند و مدام در مورد علمکردشان و احساس فرزند نسبت به اقدامات‌شان سوال می‌پرسند. مدام هم با فرزندان خود درباره احساس گناه‌شان صحبت می‌کنند و فرزندان نیز مجبور به اطمینان‌دادن به آن‌ها هستند.
مشکل در تمرکز و حضور در لحظه حال
گاهی در قید آینده به سر می‌برند و گاهی هم در بند گذشته هستند. چرخه احساس گناه، روز به روز آن‌ها را غرق افکار و احساسات پوچ‌شان می‌کند و به‌همین‌دلیل هم از حضور در لحظه حال و رسیدگی به نیازهای فرزند، دور و دورتر می‌شوند. احساس والدین بر احساس کودکان نیز تأثیر خواهد گذاشت و باعث بروز مشکلاتی مانند کابوس شبانه کودک می‌شود.
غلبه بر احساس گناه در والدین
این احساس شاید با پای خودش آمده باشد، اما با پای خودش نمی‌رود؛ اما چگونه باید از شر آن خلاص شد و شرایط آرامش درونی و رسیدگی درست به نیازهای فرزند را عملی کرد. توجه به نکات و راهکارهای زیر از طریق اصلاح افکار و هیجانات منفی، دیدی واقع‌بینانه نسبت به شرایط به شما می‌دهند:
طبیعی بودن احساس گناه والدین را به خاطر بسپارید
چالشهای فرزندپروری و مراقبت از کودک حتی برای پدرومادربزرگ‌ها و پدرومادرهای باتجربه نیز کاملا مشکل‌ساز است. پس به‌خاطر داشته باشید که شاید دیگر والدین در ظاهر چیزی نگویند، اما همه آن‌ها احساسی مشابه با شما دارند. کافی است دراین‌باره با آن‌ها وارد مکالمه خصوصی شوید تا به چشم خودتان ببینید و به گوش‌تان بشنوید. بنابراین، طبیعی‌بودن این احساس را مدام به خودتان یادآوردی کنید؛ هرچه طبیعی‌بودن این احساس را بهتر درک کنید، زندگی‌تان کمتر تحت‌تاثیر آن قرار می‌گیرد و کنترل‌کردنش آسان‌تر است.
از بالا به قضایا و چالش ها نگاه کنید
با ترسیم تصویر بزرگ‌تر و جامع‌تر از فرزندپروری، کمتر درگیر جزئیات روزمره و بالاو‌پایین‌های رابطه والد-فرزندی می‌شوید و از کمال‌گرایی در امان خواهید ماند. با تماشای طولانی‌مدت تلویزیون یا مصرف زیاد غذاهای فست‌فودی، واقعا آسمان به زمین نمی‌رسد! تنها زمانی آسمان به زمین می‌رسد که شما احساس درماندگی کنید و همه‌چیز را تمام‌شده ببینید! و تنها زمانی همه‌چیز را تمام‌شده می‌بینید که حساسیت زیادی روی فلان یا بهمان موضوع داشته باشید. خلاصه اینکه اگر تمام سال‌های فرزندپروری را به‌عنوان یک فرآیند نگاه کنید، کمتر درگیر جزئیات می‌شوید و به‌احتمال بیشتری برای بهبود سبک فرزندپروری‌تان به اهداف بلندمدت و موثر متوسل می‌شوید.
فکر بهترین و کامل ترین راه حل را از سرتان بیرون کنید
در زندگی واقعی چیزی به نام بهترین و کامل‌ترین وجود ندارد و گاهی باید بین بد و بدتر انتخاب کرد. یکی از مهمترین دلایل احساس گناه، تأکید بیش‌ازحد والدین بر انجام کارها به شیوه‌ای کاملا درست و اصولی است. این دسته از والدین شاید حتی به ویژگی‌های والدین هلیکوپتری یا کمال گرا دچار شوند. داشتن معیارهای کمالگرایانه محکوم به شکست است و احساس گناه را به دنبال دارد. واقعا بعضی چیزها دست ما نیست؛ پس از خودتان و نقش‌تان به‌عنوان پدر یا مادر، انتظارات واقع‌بینانه داشته باشید.
تعیین اهداف و ارزش های شخصی را دست کم نگیرید
ارزشها و اهداف فرزندپروری منحصربه‌فرد خودتان را تعیین کنید. شاید به نظر این موضوع باعث افزایش کمال‌گرایی شما شود، اما کاملا برعکس است. هرچه اهداف دقیق‌تر و مشخص‌تر باشند، کمال‌گرایی کمتر اجازه نفوذ پیدا می‌کند و دست‌کم تکلیف شما با خودتان روشن‌تر است. این اهداف و ارزشها باید تا حد امکان از تأثیر حرف فلان یا بهمان کس در امان بمانند و متناسب با شرایط و امکانات خودتان باشند.
دست از مقایسه کردن خصوصا در رسانه های اجتماعی بردارید
مقایسه‌ها همه جا هستند و با فراگیرشدن رسانه‌های اجتماعی حتی تاثیرگذاری‌شان از قبل هم بیشتر شده است. افراد در فضای مجازی کاملا انتخابی رفتار می‌کنند و تمام قضیه را برای‌تان تعریف نمی‌کنند. وقتی شما شیوه‌های فرزندپروری آن‌ها را با رفتارهای خودتان مقایسه می‌کنید، در حال مقایسه ظاهر داستان آن‌ها با واقعیات روی میز خودتان هستید. این کار شما اصلا منصفانه نیست و به شما در مسیر فرزندپروری کمکی نمی‌کند. اگر به‌دنبال معیارهای ایدئالی برای تنظیم رفتارهای‌تان هستید، از مقالاتی مانند تقویت سلامت روان کودک یا معرفی 21 کتاب فرزند پروری استفاده کنید.
از خودتان مراقبت کنید
هرچه بیشتر به خودتان سخت بگیرید، احساس گناه‌تان نیز بیشتر می‌شود؛ پس کمی هم برای خودتان وقت بگذارید:
- به سینما بروید یا برنامه تلویزیونی موردعلاقه‌تان را ببینید.
- با همسر یا دوستان‌تان وقت بگذرانید.
- کمی بیشتر بخوابید.
- از تکنیک‌های ذهن‌آگاهی استفاده کنید.
- از دیگران کمک بگیرید.
- ورزش کنید.
سخن پایانی
احساس گناه لزوما چیز بدی نیست زیرا به هشیار نگه‌داشتن شما نسبت به شرایط فرزندتان کمک می‌کند؛ اما وقتی حالتی افراط‌گونه پیدا کند، هم به شما و هم فرزندتان آسیب می‌زند. این احساس مدام شما را درگیر اشتباهات انجام‌شده و کارهای انجام‌نشده می‌کند و روز به روز به احساس درماندگی شما می‌افزاید. برای فرار از این احساس، باید از ابتدا شروع کنید و علائم را در خودتان کاهش دهید، علل آن را شناسایی و رفع و برای افزایش مقاومت‌تان از روشهای غلبه بر آن استفاده کنید. کمی هم برای خودتان وقت بگذارید و ذهن‌تان را از باید و نبایدهای وسواس‌گونه و احساس گناه ناشی از آن آزاد کنید.
سوالات متداول
- علل احساس گناه در والدین چیست؟
توقع ابرقهرمان داشتن از خود، دوگانگی بین محدودیتگذاری و کلافگی از مشکلات رفتاری فرزند، شاغلبودن هر دو والد، رژیم غذایی نامناسب، ناتوانی در تأمین صفر تا صد نیازهای فرزند، بدرفتاری با کودک و ناراحتی از استفاده افراطی فرزند از صفحه نمایش، جزو مهمترین علل احساس گناه در والدین هستند. - چگونه باید بر احساس گناه والدبودن غلبه کنیم؟
قبل از هر چیز به خاطر بسپارید که این احساس طبیعی است. از راهکارهای دیگری مانند نگاه از بیرون و جامع به قضایای و چالشهای مختلف، خودداری از معیارهای کمالگرایانه، تعیین ارزشها و اهداف شخصی، دستبرداشتن از مقایسهگری و مراقبت از خود نیز استفاده کنید. - از کجا بفهمیم به سندروم احساس گناه پدر یا مادربودن مبتلا شدهایم؟
استرس افراطی از اتفاقات ریزودرشت زندگی فرزند، احساس گناه از وقتگذرانی کم با او، نگرانی افراطی از تأثیر تجارب کنونی فرزند بر آینده او، مقایسه پیوسته روشهای فرزندپروری خود با دیگران، توجیه اشتباهات فرزند، شکوتردید زیاد در تصمیمات تربیتی و نگرانی زیاد از قضاوت دیگران درباره رفتارهای کودک از مهمترین علائمِ هشدار این احساس هستند.
