گاهی‌اوقات خشک‌مان می‌زند: شنیدن صدای بوق ممتد کامیون در وسط بزرگراه، مشاهده مار سمی در فاصله کم، خیانت‌دیدن و خبر فوت نزدیکان. این خطرات کاملا واقعی، چنان وحشتی به ما غالب می‌کنند که مغزمان کاملا از کار می‌افتد! اما گاهی‌دیگر، تهدید واقعی چشمگیری وجود ندارد، بلکه این مغز ماست که از کاه، کوه می‌سازد! مثل وقتی که سرماخوردگی کوچکی را بیماری صعب‌العلاج تفسیر می‌کنیم یا افتادن در امتحان پایان‌ترم را پایان زندگی می‌دانیم. به‌اعتقاد روان‌شناسان، اختلال پانیک نیز منشا روان‌شناختی دارد و ناشی از مشکل جسمانی یا تهدید واقعی خاصی نیست. بیایید بیشتر با نظرات روان‌شناسان درباره حملات پانیک در کودکان و نوجوانان و نحوه درمان آن آشنا شویم.
اختلال پانیک یا هراس چیست؟
احساسی شبیه گیرافتادن در یک تصادف رانندگی وحشتناک است. در طول حمله عصبی، استرس و وحشت به‌قدری زیاد است که 10دقیقه به‌اندازه 10سال طول میکشد. حمله پانیک در طبقه اختلالات اضطرابی قرار دارد و ویژگی بارز آن نیز تجربه شدید ترس یا اضطراب در کودکان و نوجوانان است. اکثر ما حداقل یکبار در طول زندگی‌مان حالتی مشابه این حملات را تجربه کرده‌ایم. اما مبتلایان به اختلال وحشتزدگی، با شدت و مدت بیشتر و در فاصله زمانی کمتری دوره‌های پانیک را تجربه می‌کنند.
دلیل حملات پانیک، فوبیا در کودکان و ترس از موضوعات خاصی مانند تاریکی، حیوانات یا ترس از آب در حین حمام کردن نیست. این حملات معمولا بی‌جهت از راه می‌رسند و بچه‌ها را شوک‌زده می‌کنند. کودکان و نوجوانان مبتلا به اختلال هراس، مدام نگران بروز حملات بعدی هستند و به‌همین‌دلیل، عملکردشان به‌شدت مختل می‌شود. بنابراین، اختلال پانیک یک مشکل روان‌پزشکی جدی محسوب می‌شود و برای پیشگیری و درمان آن، به برنامه‌ای منسجم نیاز است.
آیا حمله عصبی در کودکان و نوجوانان نیز شایع است؟
معمولا در اواخر نوجوانی شروع می‌شود اما نباید از بروزش در کودکی نیز غافل شد. پانیک سن‌وسال نمی‌شناسد و گاهی از کودکی آغاز می‌شود. در اکثر موارد، حملات موقتی هستند و خودبه‌خود رفع می‌شوند، اما در برخی دیگر از کودکان، این حملات روز به روز بیشتر می‌شوند.
علائم اختلال پانیک چه هستند؟
علائم حمله عصبی در کودکان معمولا بدون هیچ هشدار خاصی شروع می‌شوند و در مدت‌زمان کوتاهی (حدود 10 دقیقه) به اوج خود می‌رسند. آن‌ها معمولا زود فروکش می‌کنند، اما گاهی‌اوقات تا 1ساعت هم ادامه می‌یابند! علائم پانیک در کودکان شامل موارد زیر هستند:
- معدهدرد (شایع‌ترین علامت در کودکان است)
- حالت تهوع
- ترس شدید (احساس وقوع اتفاقی وحشتناک)
- تندتند نفس‌زدن (تنفس سریع و کم‌عمق)
- احساس سرگیجه و غش
- احساس تنگی نفس یا خفگی
- به‌خودلرزیدن و شوک‌شدن
- تعریق بیش‌ازحد
- احساس گیرافتادن یا اسیر بختک‌شدن
- بیحسی یا گزگز اندامها
- احساس مسخشدن و غیرواقعی‌بودن
- ترس از مردن، ازدست‌دادن کنترل و دیوانهشدن
انواع حمله پانیک
اگرچه آگورافوبیا (بازارهراسی) اختلالی کاملا جداگانه است، اما در نزدیک 80 درصد موارد، با اختلال پانیک همراه است. به‌همین‌دلیل، برخی‌ها آن را جزئی از پانیک می‌دانند. در واقع، نسخه‌های قدیمی‌تر راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی، اختلال پانیک را به 2 دسته تقسیم می‌کرد:
- اختلال پانیک بدون آگورافوبیا
- اختلال پانیک همراه با آگورافوبیا
ویژگی اساسی گذر هراسی، ترس یا اضطراب شدید از رو به روشدن با موقعیت‌های زیر است:
- تنهایی بیرون‌رفتن؛ مانند ترس و اضطراب جدایی کلاس اولی ها
- حضور در مکان‌های شلوغ و ازدحام جمعیت
- گیرافتادن در فضاهای بسته مانند آسانسور
- استفاده از حمل‌ونقل عمومی مانند اتوبوس و قطار
- حضور در فضاهای باز مانند پارکینگ‌ها و بازارها
علت ایجاد اختلالات پانیک در کودکان و نوجوانان چیست؟
روان‌شناسان به چند عامل زمینهساز بروز حملات هراس اشاره کرده‌اند:
رویدادهای استرس زا و تجارب دردناک
در برخی موارد، مسائل یا موقعیت‌هایی مانند کودک آزاری، زمینهساز شروع بیماری هستند. موارد زیر، نمونه‌هایی از این موقعیت‌های زمینهساز هستند:
- اضطراب ناشی از چالش‌های خانوادگی مانند طلاق والدین یا مشکلات درون مدرسه مانند مسخره شدن کودک
- ازدست‌دادن فردی عزیز
- ابتلا به بیماری جسمی
- دوتربیتی شدن کودک
- تغییر محل زندگی
عوامل ژنتیکی و زیستی
مثل دیگر اختلالات روانی، پانیک هم در خانواده‌ها جریان دارد: کودکان و نوجوانان دارای سابقه خانوادگی اضطراب و افسردگی، به‌احتمال بیشتری به اختلال وحشتزدگی مبتلا می‌شوند.
علاوه بر این، محققان متوجه شده‌اند که تزریق اسیدلاکتیک به بدن، علائمی شبه‌پانیک ایجاد می‌کند. به‌اعتقاد این محققان، اسیدلاکتیک موجود در بدن، علت اصلی حملات هراس است.
فاجعه انگاری علائم جسمانی
از دیدگاه روان‌شناسان شناختی-رفتاری، افراد مبتلا به اختلال وحشتزدگی علائم جسمانی مانند افزایش تنفس را سوءتعبیر می‌کنند. آن‌ها زیادشدن تعداد تنفس را نشانه فقدان اکسیژن برداشت و آژیر خطر خفگی را فعال می‌کنند؛ درنتیجه، ترس‌شان هزاربرابر می‌شود.
هایپرونتیلیشن (تند تند نفس زدن)
اگرچه تنفس سریع یکی از پیامدهای وحشتزدگی است، اما در افزایش علائم آن نیز تاثیرگذار است. همین حالا خودتان شروع به تندتندنفس‌زدن کنید و اثر آن را بر احساس خفگی ببینید. وقتی تندتند نفس می‌زنیم، دی‌اکسیدکربن بدن کاهش و PH بدن افزایش می‌یابد. افزایش PH بدن نیز باعث کاهش دریافت اکسیژن توسط سلول‌های بدن می‌شود.
آیا حمله عصبی پانیک خطرناک است؟
خیر؛ این اختلال هیچ‌گونه آسیب جسمانی به فرزندتان وارد نمی‌کند. اگر هم احساس خفگی یا سرگیجه خاصی وجود دارد، خیلی زود و بااتمام حمله عصبی در کودکان تمام می‌شود.
چرا تشخیص و درمان سریع پانیک اتک اهمیت زیادی دارد؟
زیرا بر شکل گیری شخصیت کودک و سلامت روان او تاثیر زیادی دارد. حملات هراس علاوه بر افزایش اضطراب، چالش‌های زیر را نیز به همراه دارند:
- عزت نفس پایین در کودکان و نوجوانان
- افت عملکرد تحصیلی
- تخریب روابط با همسالان و خانواده
- مشکل در جدایی از والدین و ترس از مدرسه در کودکان
- اختلال خواب و کابوس شبانه کودک
- افسردگی نوجوانان و کودکان
- سوءمصرف مواد در نوجوانان
- کاهش تمرکز و افزایش حواسپرتی کودک
نحوه تشخیص حمله وحشتزدگی در کودکان و نوجوانان
کودکان معمولا بر یکی از علائم پانیک مانند معدهدرد تمرکز می‌کنند و ذهن شما را به سمت بیماری‌های جسمانی سوق می‌دهند؛ اما چون بیماری جسمانی آشکاری وجود ندارد، احتمالا به توصیه پزشک از آزمایشات متعددی مانند آندوسکوپی برای یافتن علت کمک می‌گیرید. گاهی هم به‌مرور علائم فروکش می‌کنند و شما هم موضوع را فراموش می‌کنید! اما هیچ مشکلی بدون علت نیست:
اگر بعد از آزمایشات پزشکی هیچ‌گونه علت جسمانی خاصی برای علائم پیدا نشد، باید از روان‌شناسان و روان‌پزشکان کمک بگیرید. آن‌ها با ارزیابی جامع علائم، سابقه خانوادگی بیماری‌های جسمانی و روانی و عملکرد کودک در خانه و مدرسه، بهترین گزینه برای تشخیص مشکلات غیرجسمانی هستند. همچنین به‌دلیل همایندی اختلالات روانی، به شما در تشخیص مشکلات دیگر فرزندتان کمک می‌کنند، مانند:
- بیش فعالی کودکان
- اختلال دوقطبی
- اضطراب فراگیر
- استرس پس از سانحه
- وسواس کودک
- سوءمصرف مواد
برای درمان حمله پانیک در کودکان و نوجوانان چه باید کرد؟
این 2 درمان از همه موثرترند:
درمان شناختی رفتاری
اگر علت اصلی وحشتزدگی به تفسیر فاجعه‌انگارانه علائم جسمانی مربوط است، پس درمان شناختی-رفتاری با اصلاح باورهای کودک، بیشترین تاثیر را بر درمان این اختلال خواهد داشت. در عمل هم همین‌گونه است: براساس تحقیقات، درمان شناختی-رفتاری بهترین و کارآمدترین درمان اختلال پانیک است. به‌صورت کلی، کاربرد درمان شناختی رفتاری در اختلالات کودکان و نوجوانان در تحقیقات متعددی تایید شده است.
دارودرمانی
داروهای کاهش اضطراب مانند مهارکننده‌های بازجذب سروتونین (SSRIs) در کاهش شدت علائم اختلال هراس تاثیرگذار هستند. وقتی شدت علائم یا تعداد حملات زیاد باشد، کودک آمادگی لازم برای درمان‌های روان‌شناختی را ندارد. بنابراین، متخصصان در کنار روان‌درمانی، از دارودرمانی برای کنترل علائم و ثبیت خلق کودک کمک می‌گیرند.
درمان پانیک چقدر طول میکشد
آن‌چه اهمیت دارد، درمان‌پذیربودن این اختلال است. طول مدت درمان به عوامل مختلفی مثل مدت زمان بروز اختلال، شدت علائم و میزان سازگاری کودک و نوجوان بستگی دارد. هرچه زودتر برای درمان اقدام کنید و بیشتر از فرزندتان حمایت کنید، طول درمان کمتر می‌شود. البته همیشه احتمال برگشت بیماری پانیک در نوجوانان و کودکان دارای سابقه این بیماری وجود دارد؛ پس باید بیشتر مراقب‌شان باشید.
نقش والدین در سازگاری فرزندان با حملات وحشتزدگی
اولین و موثرترین وظیفه شما، تصدیق احساسات کودک است: هرگز از جملاتی مانند «چیزی نیست عزیزم، خودش خوب میشه!» استفاده نکنید. اگر به‌دنبال یافتن راهی برای سازگاری فرزندتان با علائم و چسبیدن او به روال عادی زندگی‌اش هستید، باید به صحبت‌هایش گوش و با علائمش همدلی کنید؛ مثلا بگویید:
- «احساس خفگی خیلی حس بدیه. داره تو رو هم خیلی اذیت می‌کنه، آره؟!»
- «منم حالت تهوع تو رو حس کرده بودم! رنگت هم قرمز میشه این موقع‌ها!»
هرچه بیشتر حالش را درک کنید و همنوایش شوید، توان بیشتری برای سازگاری با شرایط و حفظ روال روزمره خواهد داشت (همه ما برای تحمل درد و رنج زندگی، به افرادی همدل و حمایتگر نیازمندیم!). همچنین از راهکارهای زیر در کنار تصدیق احساسات کودک کمک بگیرید تا حال او هرچه زودتر بهبود یابد:
عامل زمینه ساز را پیدا کنید
اگر موقعیت زمینه‌سازی وجود دارد، آن را پیدا کنید و به کاوش احساسات فرزندتان درباره آن موقعیت بپردازید: اینکه چه حسی دارد؟ چه چیز آن موقعیت آزاردهنده است؟ چه خطری او را تهدید می‌کند؟ برای سازگاری با این خطر چه باید کرد؟
شناخت موقعیت استرس‌زا به شما و فرزندتان کمک می‌کند تا با کمک یکدیگر برای کنارآیی با آن راهی پیدا کنید.
پایبندی به فعالیت های روزانه را حفظ کنید
فرزندتان احتمالا از مدرسه‌رفتن یا دیگر موقعیت‌های فراخوان حملات فرار می‌کند. شما باید به او در حفظ روال روزانه (روتین زندگی) و انجام کارهای معمول مانند رفتن به مدرسه و انجام فعالیت بدنی مناسب برای کودکان کمک کنید. نباید به او اجازه انزوا و گوشه‌گیری بدهید، زیرا فرار از اضطراب، شدت آن را روز به روز بیشتر می‌کند؛ تاحدی که دیگر فرزندتان حتی جرات تنها تا سر کوچه‌رفتن را نخواهد داشت! دیگر پیامدهای منفی پانیک را نیز بالاتر گفته‌ایم.
مواجهه با موقعیت های استرس زا را جشن بگیرید
هر زمان فرزندتان با موقعیت‌های فراخوان احساس سرگیجه یا شکم‌درد رو به رو شد و ترس ناشی از این موقعیت‌ها را تحمل کرد، شما باید موفقیتش را جشن بگیرید. همچنین او را تشویق کنید و گاهی هم برایش جایزه بگیرید. برای آگاهی از نحوه پاداش‌دادن به بچه‌ها نیز از مقاله روش صحیح جایزه دادن به کودکان کمک بگیرید.
تنفس آهسته و منظم را یادش بدهید
در برخی از مبتلایان، تندتند نفس‌زدن باعث تشدید حملات هراس می‌شود؛ پس در طول حمله عصبی کودک، نفس‌کشیدن او را مشاهده کنید و اگر سریع نفس می‌زند، کمکش کنید تا منظم، آهسته و از طریق بینی نفس بکشد.
خودگویی‌های مثبت را آموزش دهید
افراد مبتلا به اختلال پانیک، معمولا افکار و باورهای فاجعه‌انگارانه‌ای درباره علائم دارند؛ مثلا با خودشان می‌گویند: «این احساس خفگی دفعه بعدی حتما مرا خواهد کشت!»
شما باید به فرزندتان کمک کنید تا خودگویی‌های مثبت را جایگزین این افکار خودکار و منفی کند؛ مثلا بگوید:
- «درسته معده‌م درد می‌کنه و حالت تهوع هم گرفتم، اما چند دقیقه دیگه، همونجور که خودشون اومدن خودشونم میرن.»
- «هر موقع توو کلاس احساس تنگی نفس کردم کافیه برم یه آب به صورتم بزنم و یه هوایی تازه کنم، بعدش حالم خیلی بهتر میشه.»
اجازه تسلیم شدن ندهید
اگرچه استرس و اضطراب آزاردهنده است، اما راهی جز تحمل آن برای کاهش‌دادنش وجود ندارد. شما باید تاحد امکان جلوی اجتناب فرزندتان از موقعیت‌های استرس‌برانگیز را بگیرید. هرچه مواجهه با این موقعیت‌ها بیشتر باشد، استرس و پانیک‌اتک همراه آن نیز زودتر برطرف می‌شود.
نکته آخر: مصرف غذاهای مضر برای حمله پانیک را متوقف کنید
اگر بخشی از حملات وحشتزدگی ناشی از عوامل زیستی و افزایش ضربان قلب است، پس رژیم‌درمانی را نیز باید به درمان‌های قبلی بیفزایید. هر غذایی که تحریک‌کننده ضربان قلب و افزایش گوش‌به‌زنگی و استرس باشد، احتمال بروز حملات پانیک را بالا می‌برد؛ بنابراین باید فرزندتان را از خوردن خوراکی‌های زیر منع کنید:
- مصرف قهوه و کافئین در کودکان و نوجوانان
- غذاها و نوشیدنی‌های شیرین
- غذاهای فرآوری‌شده مانند چیپس، کلوچه، غذاهای منجمد و کنسروهای آماده
- غذاهای پرچرب مانند گوشت قرمز و لبنیات پرچرب
غذاهای مفید برای کاهش اختلال پانیک در کودکان و نوجوانان
- مصرف ماهی و آجیل برای افزایش امگا 3
- مصرف میوه و سبزیجات برای افزایش ویتامین‌های موردنیاز بدن؛ اگر فرزندتان به میوه‌ها و سبزیجات علاقه ندارد، از مقاله علاقمند کردن کودکان به میوه ها و سبزیجات کمک بگیرید.
- غذاهای پرفیبر مانند لوبیا و غلات کامل برای افزایش پروبیوتیک دستگاه گوارش
- مصرف مواد منیزیوم‌دار مانند موز، نخود و بادام
سخن پایانی
حملات پانیک گاهی زودگذر و خفیف و گاهی دائمی و شدید هستند. در موارد دائمی و شدید، به‌مرور ذهن کودک و نوجوان را تسخیر خود می‌کنند و همواره آن‌ها را دربند اضطراب و ترس از حمله بعدی نگه می‌دارند. خوشبختانه این اختلال کاملا قابل درمان است، اما متاسفانه خود را پشت علائم جسمانی پنهان می‌کند و ناشناخته باقی می‌ماند. این بیماری معمولا در اواخر نوجوانی شروع می‌شود، ولی احتمال بروز آن در هر سنی وجود دارد. بنابراین، شما باید هوش و حواس‌تان را جمع کنید و با مشاهده علائم این اختلال، برای بررسی‌های بیشتر به روان‌شناسان و روان‌پزشکان مراجعه کنید.
سوالات متداول
- علت ایجاد اختلال پانیک یا وحشت زدگی در کودکان و نوجوانان چیست؟
رویدادهای استرسزای زندگی مانند کودکآزاری، عوامل زیستی و ژنتیکی، فاجعهانگاری علائم جسمانی و هایپرونتیلیشن از مهمترین علل این اختلال هستند. - علائم اختلال پانیک و وحشتزدگی در کودکان و نوجوانان چیست؟
معدهدرد، حالت تهوع، ترس شدید، تنفس سریع و نامنظم، احساس سرگیجه، تنگی نفس، لرزش دستوپا، تعریق، بیحسی یا گزگز اندامها، احساس مسخشدن و ترس از مردن یا دیوانهشدن از مهمترین علائم این اختلال هستند. - والدین چه نقشی در درمان اختلال پانیک دارند؟
همدلی و حمایت برای بهبود حال روحی کودک الزامی است، پس تاحد امکان احساسات و علائمش را تصدیق کنید. از راهکارهای دیگر مانند حفظ روتین زندگی، شناخت عوامل زمینهساز و آموزش تکنیکهای تنفسی نیز در کنار همدلی کمک بگیرید.
