آموزش یکی از مهم‌ترین جنبه‌های رشد و توسعه کودکان و نوجوانان است و افت تحصیلی دانش آموزان به عزت‌نفس و اعتمادبهنفس آن‌ها ضربه بزرگی می‌زند. شاید چیزی بروز ندهند، اما همزمان با بدترشدن کارنامه اعمال‌شان، حال‌واحوال روحی‌‌شان هم خراب‌تر می‌شود. دلایل زیادی از جمله مشکلات خانوادگی، تعداد زیاد دانشآموزان کلاس و عدم علاقه به موضوع درس برای افت تحصیلی و تنبلی دانش آموزان وجود دارد. اولین گام برای پیشگیری یا جبران افت تحصیلی دانشآموزان، شناسایی دلایل کاهش نمرات آن‌ها است. مسئله‌ای که قرار است در این مقاله باجزئیات کامل بررسی‌اش کنیم.
منظور از افت تحصیلی چیست؟
بر اساس تحقیقات صورت گرفته در آلمان، ۹۰درصد دانشآموزان سال اول ابتدایی از رفتن به مدرسه خوشحال هستند. خوشحال نباشید، چون این آمار در سال‌های دبیرستان به ۹درصد کاهش پیدا می‌کند! علاوه بر عوامل طبیعی مانند مشکلات تحصیلی نوجوانان، عوامل مزاحم دیگری در بروز این مشکل موثرند.
ما بزرگترها توقع داریم که کودکان بیشتر وقت خود را صرف مطالعه کنند و با بهترین نتایج ممکن فارغ‌التحصیل شوند. اما گاهی‌اوقات، دانشآموزان به دلایل مختلفی مانند اهمال کاری تحصیلی نمی‌توانند انتظارات را برآورده کنند و نتایج آن‌ها ضعیف‌تر از حد انتظارِ مدرسه و والدین است. در این مواقع می‌گوییم که دانشآموزان به افت تحصیلی دچار شده‌اند. در ادامه ابتدا به بررسی نشانه‌ها و سپس علل و راهکارهای جبران افت تحصیلی دانشآموزان می‌پردازیم.
نشانه های افت تحصیلی دانش آموزان
نشانه قطعی‌ای برای شناسایی افت تحصیلی نوجوانان و پیشگیری زودهنگام از آن وجود ندارد، اما از روی برخی علائم می‌توان آن را پیش‌بینی کرد:
- غیبت از حضور در کلاس به بهانه‌های متعدد
- اهمال‌کاری تحصیلی و لاپوشانی نقاط ضعف خود
- نشست و برخاست با دوستان ناباب و گیرافتادن در تله فشار همسالان
- افزایش گشت‌وگذار در رسانه‌های اجتماعی و اعتیاد به بازی‌های کامپیوتری
- ابتلا به اختلالات یادگیری یا دیگر مشکلات کاهش تمرکز و افزایش حواسپرتی
- افزایش رفتارهای ضداجتماعی و ابتلا به اختلالاتی مانند اختلال سلوک در کودکان و نوجوانان
- بیعلاقگی پنهان یا آشکار به مباحث درسی مانند چرت‌زدن سر کلاس یا برهم‌زدن تمرکز سایر همکلاسی‌ها
دلایل درون‌فردی افت تحصیلی دانش آموزان نوجوان
آگاهی از چرایی کاهش نمرات درسی دانشآموزان ضروری است. اگر راهی برای جبران افت تحصیلی آینده‌سازان این مرزوبوم وجود داشته باشد، مسلما از شناسایی عوامل افت تحصیلی و پیشگیری یا اصلاح زودهنگام آن‌ها می‌گذرد:
سبک زندگی ناسالم
بعضی از دانش آموزان تصور می‌کنند که مطالعه تا نیمه‌شب و کمتر خوابیدن باعث بهبود عملکرد تحصیلیشان می‌شود. این طرز فکر کاملا غلط است، زیرا کم‌خوابی و سبک زندگی ناسالم نه‌تنها به افزایش کیفیت مطالعه کمکی نمی‌کند، بلکه آن را کاهش می‌دهد.
بهترین زمان مطالعه بستگی به ساعت بیولوژیکی هر فرد دارد، اما افراد به‌صورت کلی به 2دسته تقسیم می‌شوند:
- بعضی‌ها در صبح بازدهی بیشتری دارند که به آن‌ها «افراد صبحی» گفته می‌شود.
- برخی‌ها در غروب بازدهی بیشتری دارند که به آن‌ها «افراد غروبی» گفته می‌شود.
حواسپرتی و عدم تمرکز
علاوه بر سربه‌هوایی و حواسپرتی کودکان، ظهور ابزارها و گوشی‌های هوشمند به کاهش تمرکز دانشآموزان دامن زده است. دسترسی بدون محدودیت به اینترنت، گشت‌وگذار در رسانه‌های اجتماعی و تنوع بازی‌های کامپیوتری، حفظ تمرکز و مطالعه را برای دانشآموزان دشوار کرده است.
فقدان تمرکز می‌تواند به دلیل همکلاسی‌ها یا چالش‌های ناگزیر روزمره هم باشد. آموزش تمرینات تقویت تمرکز و توجه در کودکان در مدیریت این حواسپرتی‌های روزمره به دانشآموزان کمک می‌کند. از تکنیک های خودمدیریتی برای دانش آموزان هم می‌توان برای بهبود توجه و تمرکز استفاده کرد.
بیعلاقگی به برخی از دروس
طبیعی است که دانش آموزان به بعضی از دروس علاقه‌ای نداشته باشند. انتظار اینکه یک نوجوان همه دروس را دوست داشته باشد غیرمنطقی است. در مواقعی که فردی علاقه خود را به یکی از موضوعات درسی از دست می‌دهد و تمایلی به انجام تکالیف ندارد، نقش معلم و والدین در تشویق کودکان به درس خواندن پررنگ می‌شود. معلم آن درس بهترین فردی است که می‌تواند به دانش‌آموز کمک کند تا موانع موجود را از سر راه بردارد و مطالعه کند. خودِ دانشآموزان و نوجوانان هم می‌توانند بااستفاده از روش‌های موجود در مقاله چگونه درسی را که دوست نداریم بخوانیم، به بهبود کیفیت مطالعه‌شان کمک کنند.
کمال گرایی در درس خواندن و ترس از شکست
بعضی دانشآموزان به کمتر از صد (شما بخوانید 20) راضی نیستند. این گروه غالبا دچار کمال گرایی در درس خواندن هستند. آن‌ها اگر نتوانند بهترین باشند، به میانه هم راضی نیستند. غالبا در پس این کمالگرایی ترس از شکست‌خوردن نهفته است.
البته شکست‌خوردن برای آن‌ها مفهومی متفاوت از دیگران دارد: برای دانشآموزان کمال‌گرا هر نمره‌ای غیر از 20 به‌معنای شکست است. این دانشآموزان گاهی به وسواس مطالعه دچار می‌شوند و اگر نتوانند در درسی در حد نمره 20 عمل کنند، دیگر برای‌شان 18 با 12 تفاوتی ندارد.
فقدان مهارت در مدیریت زمان
زمان بربادرفته قابل بازیافت نیست. مدیریت زمان مطالعه و دیگر فعالیت‌های روزمره برای برخی دانشآموزان مشکل است. برای دانش‌آموزانی که در بودجه‌بندی درست زمان خود برای کارهای شخصی، برنامه ریزی درسی و دیگر مسئولیت‌ها شکست بخورند، افت تحصیلی اجتناب‌ناپذیر است.
عدم برخورداری از روحیه جنگندگی
دوران تحصیل پر از چالش‌های ریزودرشت است. برخی دانشآموزان با برخوردن به این مشکلات و شکست‌های احتمالی، روحیه خود را می‌بازند. تسلیم‌شدن در برابر مشکلات تحصیلی مساوی است با افت تحصیلی. ثبات و تلاش از ملزومات رسیدن به موفقیت است که این‌دست از دانشآموزان در آن ضعیفند. البته دقت داشته باشید که ناامیدی در نوجوانان پدیده‌ای نسبتا شایع است که باید برایش چاره‌ای اندیشید.
اعتماد به نفس و احساس خودکارآمدی پایین
اعتمادبهنفس و خودکارآمدی در کودکان به آن‌ها انگیزه می‌دهد تا برای رسیدن به موفقیت در درس تمام تلاش‌شان را انجام دهند. از سوی دیگر، اعتمادبهنفس و خودکارآمدی تحصیلی پایین، انگیزه درونی دانشآموزان و همچنین میزان تلاش‌شان برای دستیابی به موفقیت تحصیلی را کاهش می‌دهد.
مشکلات نقص توجه
مشکلات حواسپرتی جدی مثل بیماری اختلال نقص توجه/ بیش فعالی کودکان (ADHD) از دیگر دلایل افت عملکرد تحصیلی است. این کودکان باید تحت نظر روان‌شناس و روان‌پزشک باشند.
اختلالات یادگیری
بعضی کودکان ممکن است در یکی از زمینه‌های آموزشی مثل خواندن، نوشتن یا محاسبه‌کردن ضعیف‌تر باشند که به‌ترتیب می‌تواند ناشی از اختلال خواندن، اختلال نارسانویسی و اختلال ریاضی باشد. به‌عنوان مثال، یک کودک ممکن است در همه دروس خوب عمل کند، اما توانایی نوشتنش ضعیف‌تر باشد. این مشکل اگر به‌موقع شناسایی و درمان نشود، باعث افت تحصیلی دانش آموز می‌شود.
برای شناسایی و درمان این اختلالات می‌توانید از مقالات چگونه اختلالات یادگیری را تشخیص دهیم و درمان اختلالات یادگیری کمک بگیرید.
پیشنهاد مطالعه: مشکل کندنویسی دانش آموزان ابتدایی و راهکار آن
ضریب هوشی پایین
برای یادگیری مطالب در مدرسه، نیاز به استعداد تحصیلی داریم. بعضی کودکان به دلیل ضریب هوشی پایین، نمی‌توانند همزمان با دیگر همکلاسی‌ها مطالب را یاد بگیرند. اکثر این دانشآموزان جزو کودکان دیرآموز محسوب می‌شوند که برای آموزش آن‌ها باید صبر و حوصله داشت و از راهکارهای به‌خصوصی کمک گرفت.
مشکلات عاطفی
اختلالات خلقی مانند اضطراب و افسردگی نوجوانان و کودکان را جدی بگیرید. کوچکترها مثل بزرگترها نمی‌توانند خواسته‌های خود را بیان کنند، اما آن‌ها نیز مثل ما احساسات درونی غم، خشم، ترس و… را تجربه می‌کنند. اگر این احساسات شدت زیادی داشته باشد، زندگی روزمره و عملکرد تحصیلی آن‌ها را مختل می‌کند.
پیشنهاد مطالعه: اختلالات روانی شایع در مدارس
غرور و خودشیفتگی
دام غرور همیشه پهن و آماده قربانی‌گرفتن است. برخی دانشآموزان تا قبل از سال‌های دبیرستان، با کمترین تلاش به بهترین نمرات رسیده‌اند. این دانشآموزان باهوش ممکن است در سال‌های حساس دبیرستان دچار غرور کاذب شوند و در خواندن درس‌ها سهل‌انگاری کنند. آن‌ها به‌دلیل هوش بالا تابه‌اینجا از خودکنترلی و خودسازماندهی بی‌نیاز بوده‌اند و به‌همین‌دلیل، نیاز به یادگیری مهارت‌هایی مانند برنامه‌ریزی درسی دارند.
پیشنهاد مطالعه: طرحواره استحقاق یا خودشیفتگی در نوجوانان
اهمیت مدرسه در افت تحصیلی دانش آموزان نوجوان
نحوه برخورد مدرسه و معلمان با دانشآموزان، تاثیر زیادی بر علاقه آن‌ها به مطالعه و یادگیری دارد. معلمان، مسئولان مدرسه و والدین باید عوامل موثر بر افت تحصیلی دانشآموزان را شناسایی و از بروزشان جلوگیری کنند:
نسبت معلم به دانش آموز
توجه به دانش آموزان و تشکر از زحمات آن‌ها نقش مهمی در علاقه به موضوعات درسی دارد. احتمالا برای شما هم پیش آمده است که به دلیل علاقه به یک معلم، به درس او هم علاقه پیدا کرده‌اید. وقتی تعداد دانش آموزان یک کلاس زیاد باشد، معلم توانایی رسیدگی به همه را ندارد و این موضوع موجب کاهش اشتیاق دانش آموزان به علم آموزی می‌شود.
بمباران اطلاعاتی
وقتی حجم اطلاعات بیش از ظرفیت دانشآموزان باشد، فرآیند یادگیری مختل و فراموشکاری کودکان و نوجوانان بیشتر می‌شود. درنظرگرفتن زمان استراحت در بین تدریس بسیار مهم است، زیرا مغز ما انسان‌ها به هواخوری نیاز دارد تا بتواند اطلاعات آموخته شده را پردازش کند.
فشار تکالیف مدرسه
انتظارات ناممعقول یکی دیگر از علل افت تحصیلی است. گاهی اوقات حجم مطالب درسی به‌قدری زیاد است که کودک یا نوجوان هیچ زمانی برای تفریح ندارد. هر انسانی به یکی دو روز استراحت در هفته نیاز دارد تا مغزش بازدهی لازم را داشته باشد. تعیین اهداف نامتناسب با توان دانشآموزان، باعث کاهش اعتماد به نفس و انگیزه تحصیلی می‌شود.
پیشنهاد مطالعه: مدیریت کمال گرایی نوجوانان
ناهمخوانی روش تدریس معلم با شیوه یادگیری دانش آموز
هرکدام از ما سبک یادگیری خاص خودمان را داریم. در برخی موارد همه‌چیز ایدئال به نظر می‌رسد و تنها مشکل در ناهماهنگی بین روش تدریس معلم با نحوه یادگیری دانش‌آموز است.
تاثیر خانواده در افت تحصیلی دانش آموزان نوجوان
نبود آرامش و امنیت در خانواده، بدون شک از مهم‌ترین دلایل افت تحصیلی دانش آموزان است. کودکی که در خانه امنیت نداشته باشد، در هیچ کجای دنیا امنیت ندارد. نبود احساس امنیت باعث استرس و اضطراب در کودکان و در نتیجه حواسپرتی آن‌ها می‌شود.
در نقطه مقابل، حمایت از فرزندان در طول سال تحصیلی به افزایش انگیزه تحصیلیشان کمک می‌کند. وقتی پشت کودکان و نوجوانان به حمایت والدین گرم باشد، بهتر با سختی‌های و چالش‌های تحصیلی کنار می‌آیند و برای حل‌شان تلاش می‌کنند.
تاثیر جامعه در افت تحصیلی دانش آموزان نوجوان
نقش جامعه به‌عنوان کلان‌سیستم بر آموزش و تحصیل بسیار زیاد است. نهادهای آموزشی برنامه درسی را طراحی و شیوه‌نامه‌هایی را برای یادگیری تدوین می‌کنند. عوامل اجتماعی همچنین با تاثیرگذاری بر روش‌های تدریس معلمان و شیوه‌های یادگیری دانشآموزان، به‌صورت غیرمستقیم به فرآیندهای آموزشی جهت می‌دهند.
از نقش ارزش‌ها و باورهای رایج جامعه در فعالیت‌های آموزشی هم نباید غافل شد. دولت‌ها نیز از طریق سیاست‌ها و قوانینی که برای دسترسی دانشآموزان به معلمان و خدمات باکیفیت تدوین می‌کنند، در بهبود کیفیت آموزش‌وپرورش مدارس نقش تعیین‌کننده‌ای دارند.
اثرات افت تحصیلی بر دانش آموزان نوجوان
ترک تحصیل یا عملکرد تحصیلی ضعیف، اثرات زیادی بر زندگی آینده نوجوانان خواهد داشت که در ادامه بعضی از آن‌ها را بررسی می‌کنیم:
کاهش عزت نفس و اعتماد به نفس
امروزه تحصیلات اهمیت زیادی در جامعه دارد و کسانی که مدارک بالاتری دارند در نگاه دیگران ارزشمندتر هستند. از طرف دیگر، شکست در زمینه تحصیلی باعث می‌شود که نوجوانان به توانایی‌های خود اعتماد نداشته باشد.
افزایش اضطراب و افسردگی
افت تحصیلی و مواجهه با سرکوفت‌های اطرافیان باعث احساس سرشکستگی دانشآموزان می‌شود. هرچه یک فرد شکست‌های بیشتری در زندگی خورده باشد، احتمال اینکه به اختلالات اضطرابی یا افسردگی دچار شود بالاتر است.
اعتیاد به مواد مخدر
خیلی مراقب این موضوع باشید. کودکانی که در زمینه تحصیلی شکست می‌خورند، برای جبران اعتمادبهنفس از‌دست‌رفته به کارهای پرخطر رو می‌آورند.
آینده شغلی نامناسب و درآمد پایین‌تر
این مورد نیازی به توضیح اضافه ندارد. افرادی که سواد کافی نداشته باشند، کمتر امکان دارد که توسط شرکت‌های معتبر استخدام شوند و به همین دلیل پیشرفت شغلی کمتری خواهند داشت.
راهکارهای پیشگیری از افت تحصیلی دانش آموزان نوجوان
روش‌های زیادی برای برطرف کردن افت تحصیلی دانش آموزان وجود دارد. هر کدام از این روش‌ها در شرایط خاصی به مقابله با افت تحصیلی کودکان کمک می‌کند. استفاده مناسب و به‌موقع از این تکنیک‌ها اثرات آن‌ها را افزایش می‌دهد. مسئولیت اکثر این روش‌ها با معلمان است، اما خانواده نیز نقش بسیار زیادی در این زمینه دارد. راه‌‌های پیشگیری از افت تحصیلی دانش آموزان عبارت‌انداز:
تنظیم اهداف قابل دستیابی
تکالیف را بسته به توانایی‌های دانشآموزان تعیین کنید. یک دانش‌آموز ممکن است در درسی خوب باشد و در درس دیگری ضعیف عمل کند. در این جا معلم و والدین باید اهداف معقولی برای دانش‌آموز در نظر بگیرند تا جلوی زدگی او از درس گرفته شود.
ارائه تمرینات اضافی
اگر در درسی ضعیف‌تر عمل کردند به آن‌ها یادآوری کنید که با تمرینات بیشتر، حتما عملکردشان بهتر می‌شود. افراد به روش‌های مختلف و با سرعت‌های مختلف یاد می‌گیرند و این کاملا طبیعی است.
درک شرایط دانش آموز
هیچ چیزی به‌اندازه همدلی آدم‌ها را سر ذوق نمی‌آورد. اگر کودکان بفهمند که شما آن‌ها را درک می‌کنید و در مواقع لزوم، حاضرید بر سر موضوعاتی مانند کاهش تکالیف راه بیایید، آن‌ها نیز با تمام توان سعی می‌کنند بهترین عملکرد خود را به نمایش بگذارند.
تنظیم جدول زمان‌بندی
در تهیه یک جدول برنامه‌ریزی و زمان‌بندیِ تکالیف، استراحت، کار و تفریح به دانشآموزان کمک کنید. برنامه ریزی برای درس خواندن به نوجوانان کمک می‌کند تا زمان خود را مدیریت کنند و مسیر موفقیت در امتحانات را یاد بگیرند. در این زمینه می‌توانید از راهکارهایی مانند ماتریس آیزنهاور و تکنیک پومودورو برای درس خواندن کمک بگیرید.
استفاده از امتحانات آزمایشی
دانش آموزان برتر، ضریب هوشی یا سبک یادگیری منحصربه‌فردی ندارند، بلکه بیشتر تمرین می‌کنند و بیشتر امتحانات آزمایشی می‌دهند. طبق تحقیقات طولی چندساله، دانش‌آموزانی که بیشتر از تست و امتحانات آزمایشی برای محک‌زدن خود استفاده کرده بودند، نتایج تحصیلی بهتری گرفتند.
روش های جبران افت تحصیلی دانش آموزان نوجوان
جلوی ضرر را هر وقت بگیریم منفعت است. افت تحصیلی از آن‌دست چالش‌هایی است که با برنامه‌ریزی درست‌ودرمان و «به‌خودآمدن حسابی» می‌توان جبرانش کرد. راهکارهای زیر در این مسیر به دانشآموزان کمک می‌کند:
طراحی برنامه روزانه مطالعه
اولین گام در جبران افت تحصیلی ساختن برنامه‌ای روزانه برای مطالعه است. کاهش نمرات چه به درسی خاص مربوط باشد و چه به همه دروس، باید برای جبرانش برنامه‌ای دقیق طراحی کرد. به‌عنوان‌مثال، می‌توان دفتر بولت ژورنال تحصیلی ساخت و برنامه‌های درسی را به‌صورت روزانه، هفتگی، ماهانه و حتی سالانه در آن نوشت.
تمرین عادت مطالعه برای پیشگیری از خستگی و خواب‌آلودگی
برخی دانشآموزان همزمان با بازگشایی کتاب، دچار خواب آلودگی هنگام مطالعه می‌شوند. به این دانشآموزان توصیه می‌کنیم که مطالعه را به بخشی از روال معمول زندگی خود تبدیل کنند. ابتدا با کتاب‌های جذاب‌تر مانند رمان شروع کنید تا به‌مرور، عادات مطالعه و تمرکز شما بهتر شود.
یادگیری مهارت های توسعه فردی دانش آموزان
آگاهی و تمرین مهارت های توسعه فردی دانش آموزان مسیر موفقیت تحصیلی را برای نوجوانان هموار می‌کند. برخی از این مهارت‌ها مانند حل مسئله، تصمیم‌گیری و مدیریت زمان، نقش زیادی در پیشگیری و جبران افت تحصیلی دانشآموزان ایفا می‌کنند.
کمک گرفتن از معلمان و مشاوران تحصیلی
اگر افت تحصیلی ناشی از عواملی مانند بی‌برنامگی، ندانستن علایق و استعدادها و روش‌های ناکارآمد مطالعه باشد، کمکگرفتن از مشاور تحصیلی جزو بهترین راهکارها برای جبران آن است.
استفاده از فرصت تابستان برای جبران افت تحصیلی
تابستان زمان بسیاری خوبی برای رفع اشکال و تمرکز بر درس‌های سخت و مشکل است. دانشآموزان با برنامه ریزی برای درس خواندن در تابستان می‌توانند کم‌کاری‌ها و نقاط ضعف خود را در دروس مختلف پوشش دهند و پرقدرت برای سال تحصیلی پیش‌ِ رو آماده شوند.
سخن پایانی
افت تحصیلی یکی از چالش‌های رایج در دوران دانش‌آموزی و خصوصا نوجوانی است. افت نمرات درسی اگر به‌موقع شناسایی و برطرف نشود، اثرات منفی زیادی بر زندگی اجتماعی، شخصی و شغلی نوجوان خواهد داشت. دانشآموزان، معلمان، خانواده و جامعه در بروز افت تحصیلی و همچنین پیشگیری و برطرف‌کردن آن نقش دارند: دانشآموزان باید با تجدیدنظر در برنامه‌ریزی درسی و افزایش تلاش خود برای حل افت تحصیلی اقدام کنند. معلمان، خانواده‌ها و نهادهای آموزشی باید به‌صورت مداوم علل افت تحصیلی نوجوانان و کودکان را بررسی کنند و برای پیشگیری و جبران‌شان، اقدامات لازم را انجام دهند.
سوالات متداول
- علت افت تحصیلی در دانشآموزان ابتدایی چیست؟
اضطراب جدایی، حواسپرتی، فراموشکاری، تمرکز پایین، اختلالات یادگیری و بیشفعالی از علل اصلی کاهش نمرات درسی در مقطع ابتدایی هستند. - علت افت تحصیلی در دانشآموزان دبیرستانی چیست؟
فشار همسالان، ظهور فناوریهای جدید، حواسپرتی، بیعلاقگی به برخی دروس، کمالگرایی در درسخواندن، ضعف در مدیریت زمان، مشکلات عاطفی و فقدان اعتمادبهنفس از علل مهم افت تحصیلی هستند که باید مدیریت شوند. - چگونه افت تحصیلی را جبران کنیم؟
طراحی و پیروی از برنامه روزانه مطالعه، تقویت کتابخوانی و عادات مطالعه، آموزش مهارتهای توسعه فردی دانشآموزان، کمکگرفتن از مشاوران تحصیلی و استفاده از فرصت تابستان برای رفع اشکال و پوشش نقاط ضعف از راهکارهای موثر برای جبران افت تحصیلی دانشآموزان هستند.
