انگار فقط رنگ‌ولعابی روی‌شان پاشیده‌اند وگرنه به‌لحاظ اخلاق و ادب، هیچ بویی از انسانیت و تمدن نبرده‌اند! پیشرفت‌های قرون اخیر با تمام خوبی‌های‌شان اما یک بدی بزرگ داشته‌اند: مردم خیلی راحت‌تر نقش بازی می‌کنند! برخی‌ها آن‌چنان خودشان را در فضای مجازی متمدن و بااصالت نشان می‌دهند که نمی‌توان فریب‌شان را نخورد. برخی از ایرادات این ظاهرنمایی‌های آنلاین، مانند کلاهبرداری اینترنتی، توجه زیادی را به خود جلب کرده است و برخی دیگر، مانند کودک آزاری مدرن در فضای مجازی، تقریبا مغفول مانده است. ما در اینجا و به حکم وظیفه‌مان در قبال آموزش‌وپرورش دانش‌آموزان، قصد واکاوی این مسئله و نحوه پیشگیری از آن را داریم.
کودک آزاری آنلاین چیست؟
بله، کودکآزاری مدرن هم داریم! هر گونه فعالیتی در بستر اینترنت که بوی سوءاستفاده از کودکان را بدهد، به‌معنای کودکآزاری آنلاین است. این آزار و اذیت‌ها از طریق ابزارهای مختلفی مانند گوشی هوشمند، کامپیوتر خانگی، لپ‌تاپ و تبلت صورت می‌گیرد؛ بنابراین، شما قبل از هر چیز باید به سن مناسب خرید موبایل و تبلت برای کودکان دقت کنید. سوءاستفاده‌های مدرن، کم‌وبیش در تمام محیط‌های آنلاین از جمله موارد زیر مشاهده می‌شود:
- ایمیل
- رسانه‌های اجتماعی
- چت یا گفت‌وگوی آنلاین
- نرمافزارهای پیام‌رسان مانند تلگرام
- سایت‌های پخش زنده مردمی مانند یوتیوب
- بازی‌های آنلاین و گروهی مانند کلش‌آف‌کلنز
این سوءاستفاده‌ها گاهی مکمل کودک‌آزاری‌های حقیقی مانند لمس قسمت‌های نامتعارف بدن کودک هستند و گاهی فقط در فضای مجازی رخ می‌دهند.
انواع کودک آزاری مدرن در فضای مجازی
دام‌های آنلاین زیادی برای گیرافتادن کودکان و نوجوانان در آنها وجود دارد:
زورگویی (قلدری) مجازی
هر گونه مزاحمت یا زورگویی در فضای مجازی را قلدری سایبری می‌گویند. این زورگویی‌ها برخلاف مزاحمت‌های آفلاین مانند قلدری در مدرسه، همه جا همراه کودک هستند و انگار راه فرار یا فضای امنی برای رهایی از آنها وجود ندارد. مصادیق زیر، از مثال‌های این نوع از کودکآزاری هستند:
- ارسال پیامهای توهین‌آمیز یا ترساننده
- طرد کودک از بازی‌های آنلاین و گروه‌های دوستی
- ایجاد و به اشتراک‌گذاری تصاویر یا ویدئوهای شرم‌آور
- رای‌‌دادن به یا علیه کسی در نظری سنجی‌‌‌هایی توهین‌آمیز
- تشویق کودکان و نوجوانان به خود-جرحی (آسیب رساندن به خود)
- برپایی باشگاه، گروه یا سایت به‌منظور اشاعه تنفر از کودکی خاص
- ایجاد حساب جعلی و خود را جای کودک خاصی جازدن، به‌منظور شرمسارکردن او
- تحت فشار قراردادن کودک برای ارسال تصاویر جنسی یا شرکت در گفت‌وگو‌های جنسی
- ترولینگ (ارسال پیامهای ناراحت‌کننده و بدجنس‌گونه در شبکه‌های اجتماعی، تالارهای گفت‌وگو و بازی‌های آنلاین)
سوءاستفاده هیجانی
مواردی مانند سرزنش، تحقیر، بی‌توجهی، قهر و طرد کودک از جمله بدرفتاری‌های هیجانی قابل مشاهده، چه در فضای آنلاین و چه آفلاین، هستند. بارزترین مثال سوءاستفاده هیجانی آنلاین، ایجاد وابستگی در کودک و سپس بلاک‌کردن (مسدودسازی) او برای رسیدن به خواسته‌ای خاص یا صرفا از روی بدجنسی است.
اغفال، اغوا یا شست‌وشوی مغزی اینترنتی
تمامی اقدامات فریبنده فردی بزرگسال برای جلب اعتماد و سپس باج‌گیری عاطفی، سوءاستفاده جنسی، بهره‌کشی و قاچاق کودک، در این دسته قرار می‌گیرند. کودک‌آزارها معمولا به‌عناوین و اشکال مختلفی خود را به بچه‌ها نزدیک می‌کند:
- به‌عنوان مربی
- به‌قصد برقراری رابطه‌ای عاشقانه
- شخصیتی معروف یا صاحب سبک در حوزه‌ای خاص
این اشخاص از روش‌های زیرکانه‌‌ای برای فریب‌دادن کودک استفاده می‌کنند:
- بدگویی از دوستان و اطرافیان کودک و وابسته‌کردن او به خود
- از در نصیحت واردشدن یا خود را فردی همدل نشاندادن
- تظاهر به جوان‌تر بودن از سن واقعی‌شان
- بردن کودک یا نوجوان به گردش و سفر
- هدیه‌دادن
کودک آزاری یا بهره کشی جنسی
هر گونه ترغیب، تطمیع و تهدید کودک برای مشارکت در فعالیت‌های جنسی را بدرفتاری جنسی می‌گویند. دقت داشته باشید که آزار و اذیت جنسی کودکان تنها بعد جسمانی و لمس‌شدنی ندارد و می‌تواند به‌صورت مجازی و به روش‌های زیر انجام شود:
- ترساندن یا اذیت‌کردن کودک با نشاندادن قسمت‌های نامتعارف بدن خود به او (هرزه‌نمایی آنلاین)
- اغوای کودک به شرکت در فعالیت‌های جنسی یا مکالمات آنلاین از طریق ابزارهای دیجیتال
- مجبورکردن کودک به ساختن، دیدن یا به اشتراک‌گذاشتن تصاویر جنسی
- نمایش فیلمهای با محتوای جنسی به کودک
- واداشتن کودک یا نوجوان به خودارضایی
ارسال پیامهای صریح جنسی (سکس‌چت)
به‌اشتراک‌گذاری پیامهای جنسی و/یا تصاویر و ویدئوهای برهنه یا نیمه‌برهنه از خود یا دیگری برای کودک در فضای مجازی و ترغیب او به انجام رفتارهایی مشابه، یکی از شایع‌ترین و آسیب‌زننده‌ترین مصادیق کودکآزاری آنلاین است. این عکس‌ها و ویدئوها، پس از انتشار دیگر قابل مدیریت و کنترل نیستند و ممکن است برای باج‌گیری از کودک مورد استفاده قرار بگیرند. احتمال اشتراک‌گذاری آنها در فضای مجازی نیز منجر به بروز مشکلاتی مانند اضطراب در کودکان و نوجوانان می‌شود.
علائم کودک آزاری در فضای مجازی
کودکان یا نوجوانان گیرافتاده در دام آزارگران آنلاین احتمالا:
- زمان بیشتر یا کمتری را به نسبت معمول در فضای مجازی و پیام‌دادن، بازی‌کردن و گشت‌زدن در رسانه‌های اجتماعی می‌گذرانند.
- معمولا وقتی به اینترنت و گوشی سر می‌زدند، به حالت‌هایی مانند کم حرفی کودکان و گوشه گیری نوجوانان دچار می‌شوند.
- به یکباره، شماره‌تلفن‌ها، پیام‌ها، ایمیل‌ها و به‌صورت کلی، فعالیت‌های مجازی‌شان افزایش می‌یابد.
- پول یا چیزهای دیگری مانند لباس و گوشی هوشمند دارند که معلوم نیست از کجا آورده‌اند.
- گفت‌وگوها و فعالیت‌های آنلاین خود را بیش‌ازحد از اطرافیان مخفی نگه می‌دارند.
- خیلی زود از کوره در می‌روند و عصبی می‌شوند.
پیامدهای کودک آزاری آنلاین
کودکآزاری مدرن با پیامدهای منفی، بلندمدت و فاجعه‌بار زیادی همراه است:
- بدبینی نسبت به جامعه و دیگران
- اضطراب و افسردگی نوجوانان و کودکان
- رفتارهای خودآسیب‌رسان و اقدام به خودکشی
- اختلالات خوردوخوراک مانند بی‌اشتهایی عصبی
- طرد شدن از جمع همسالان و کاهش تعاملات اجتماعی
- ابتلا به اختلالات شخصیت مانند اختلال شخصیت نمایشی در نوجوانان
- کاهش توان سازگاری با استرس و مواجهه با مشکلاتی مانند کابوس شبانه کودک
- تمایل به رفتارهای خطرناک، آسیب‌رساندن به دیگران و افزایش احتمال ابتلا به اختلال سلوک در کودکان و نوجوان
چه کسانی بیشتر در معرض خطر کودک آزاری آنلاین قرار دارند؟
هیچ کودک یا نوجوانی، چه دختر و چه پسر، از خطر آزارگران سایبری در امان نیست. این آزار و اذیت‌ها معمولا توسط آشنایان مانند اعضای خانواده، دوستان خود کودک، دوستان خانوادگی، معلم و مربی ورزشی انجام می‌شود. برخی کودکان هم در برابر این مسئله آسیب‌پذیری بیشتری دارند؛ آن‌هایی که:
- عزتنفس کمی دارند؛
- از زیبایی جسمانی زیادی برخوردارند؛
- دچار معلولیت جسمانی و ذهنی هستند؛
- آگاهی جنسی کافی ندارند و به‌راحتی فریب می‌خورند؛
- از حمایت اجتماعی کافی برخوردار نیستند، مانند کودکان کار؛
- دارای ویژگیهای شخصیتی خاصی مانند کودک درونگرا و خجالتی هستند؛
- محدودیتهای خانوادگی زیادی را تجربه کرده‌اند و صرفا به دنبال راهی برای فرارند؛
- از سوی خانواده توجه کافی دریافت نمی‌کنند و به احساس تنهایی و طرد اجتماعی دچارند؛
- توان و جرات «نه گفتن» ندارند؛ در این زمینه می‌توانید از مقاله آموزش مهارت نه گفتن به کودکان استفاده کنید.
پیشگیری از افتادن فرزند در دام کودک آزاری مدرن
کودکان در اکثر مواقع اصلا متوجه آزارگری‌های آنلاین نمی‌شوند؛ بنابراین، شما باید مراقب‌شان باشید و تذکرات لازم را به آنها بدهید. استفاده از راهکارهای زیر برای محافظت از کودک در فضای مجازی توصیه می‌شود:
نرمافزارهای کنترل والدینی
نصب برخی نرم‌افزارها روی گوشی خود و فرزندتان به شما کمک می‌کند تا از تمام فعالیت‌های آنلاین او مطلع باشید. این نرم‌افزارها به نام کنترل والدینی (parental control) شناخته می‌شوند.
نصب نرم‌افزارها و رسانه‌های اجتماعی امن
برخی از نرم‌افزارها، قوانین ایمنی به‌شدت سخت‌گیرانه‌ای دارند و کار را برای آزارگران جنسی سخت می‌کنند؛ اما در برخی دیگر، سوءاستفاده‌گران به‌راحتی برنامه‌های‌شان را پیاده می‌کنند. بنابراین، شما باید بر نرم‌افزارها و شبکه‌های اجتماعی مورداستفاده فرزندتان نظارت داشته باشید و از امنیت‌شان مطمئن شوید.
آموزش دستورالعملهای امنیت در فضای مجازی
فریب این حرف‌ها که کودکان امروزی به ابزارهای آنلاین و نحوه استفاده از آنها مسلط هستند را نخورید و حتما خودتان موارد ضروری را بررسی کنید. رعایت نکات زیر نیز در افزایش امنیت فرزندتان موثر هستند:
- نحوه اجرای تنظیمات خصوصی‌سازی را به او آموزش دهید تا فقط افراد مورداعتمادش به عکس‌ها و پست‌ها دسترسی داشته باشند.
- نحوه گزارش‌دادن نظرات فحاشانه به توسعه‌دهندگان نرم‌افزار و همچنین بلاک‌کردن فرد خاطی را به فرزندتان نشان دهید.
- مطمئن شوید که در هیچ‌کدام از نرمافزارهای نصب شده، موقعیت جغرافیایی نمایش داده نمی‌شود.
- تشویقش کنید تا مشاهده یا مواجهه با هر گونه مسئله آزاردهنده‌ای را با شما در میان بگذارد.
آگاهی از انواع و اقسام کودک آزاری آنلاین
دقیقا مثل کلاهبرداران آنلاین که هر روز روش جدیدی برای جیب‌بری پیدا می‌کنند، کودک‌آزاران مدرن هم روز به روز از درهای جدیدی وارد می‌شوند. بنابراین، شما باید این درها و نحوه بستن آنها را بشناسید.
نصب نرمافزارهای متناسب با سن و سال کودک
اگرچه نرمافزارهای مفید زیادی برای کودکان و نوجوانان، مانند اپلیکیشن های برنامه ریزی درسی، وجود دارد، اما شما باید مراقب برنامههای مورداستفاده فرزندتان باشید. برخی نرم‌افزارها به‌صورت کلی برای کودکان متناسب‌سازی نشده‌اند و احتمال افشای اطلاعات شخصی، صورتحساب‌های کلان درون‌برنامه‌ای و تعامل با غریبه‌ها در آنها بیشتر است.
تقویت سواد دیجیتال کودک
سواد دیجیتال یکی از مهمترین انواع سواد در زندگی امروزی است و آموزش آن به کودکان از اهمیت زیادی برخوردار است. بنابراین، شما باید باتوجه به نکات زیر، این نوع از سواد را در فرزندتان تقویت کنید:
- درباره اینکه هویت آنلاین گاهی حتی بیشتر از هویت‌های حقیقی ما دوام می‌آورند و نحوه تاثیرشان بر آبرو و اعتبار شخصی صحبت کنید.
- درباره قوانین استفاده از موبایل برای کودکان و نوجوانان مذاکره کنید و موارد ضروری را شرح دهید.
- درباره نحوه تشخیص محتوای واقعی و شایعه‌پراکنی‌ها با یکدیگر گفت‌وگو کنید.
- نحوه شناسایی افراد ظاهرنما و پروفایل‌های جعلی را برایش توضیح دهید.
- نحوه تعیین رمز عبور قوی برای افزایش اعتبار حساب را به او بیاموزید.
واکنش صحیح والدین هنگام مواجهه با کودک آزاری آنلاین
باوجود تمام مراقبت‌ها و آموزش‌ها بازهم احتمال بروز کودکآزاری آنلاین وجود دارد. اگر از چنین چیزی باخبر شدید، ابتدا باید استرس‌تان را مدیریت و سپس به فرزندتان برای حل مشکل کمک کنید. به خاطر بسپارید که اولین اصل حمایت از کودک و نوجوان است تا بیشتر از این آسیب نبیند. بنابراین، اگر فرزندتان با هر کدام از انواع کودکآزاری مواجه شده است:
- به‌هیچ‌وجه او را سرزنش و تنبیه نکنید.
- به‌دقت حرف‌هایش را گوش کنید و با احساساتش همدل شوید.
- اگر قضیه را از خودش شنیده‌اید، بابت این موضوع از او تشکر کنید.
- دلداریش دهید و به او بگویید که بروز این مسئله تقصیر او نبوده است.
- با کودک یا نوجوان درباره اینکه بهترین کار در این مواقع چیست، صحبت کنید.
- با کودک‌آزار سرشاخ نشوید و از پلیس امنیت و پلیس فتا کمک بگیرید.
سخن پایانی
به‌دلیل گسترش دنیای مجازی و دست‌به‌دست‌شدن سریع خبرها در آن، تاثیرات منفی کودکآزاری آنلاین گاهی حتی بیشتر و پایدارتر از نوع مجازی آن است. آزارگران جنسی به ابزارها و همچنین راهکارهای مختلفی برای رسیدن به اهداف خود مجهزند و به‌راحتی کودکان ناآگاه را در دام خود گرفتار می‌کنند. بنابراین، شما باید ابتدا از انواع کودک‌آزاری‌های مجازی مانند زورگویی سایبری، شست‌وشوی مغزی اینترنتی و کودکآزاری جنسی آنلاین، کسب آگاهی کنید و سپس راهکارهایی برای در امان نگه‌داشتن فرزندتان از آنها بیابید. همچنین باید اطلاعات لازم و ضروری را در اختیار فرزندتان بگذارید و به‌اصطلاح، سواد دیجیتال او را افزایش دهید.
سوالات متداول
- مصداق های کودک آزاری در فضای مجازی چیست؟
ارسالهای پیامهای صریح جنسی مانند عکس برهنه، زورگویی مانند ارسال پیامهای تهدیدآمیز، سوءاستفاده هیجانی مانند تحقیر کودک، آزارواذیت جنسی مانند نشاندادن فیلمهای جنسی و فریب کودک و اغفال جنسی او از مصادیق اصلی این مشکل هستند. - چه کودکانی بیشتر در معرض کودکآزاری آنلاین هستند؟
عزتنفس پایین، جاذبه جنسی زیاد، ابتلا به معلولیت جسمانی یا ذهنی، آگاهی جنسی ناکافی، برخی ویژگیهای شخصیتی مانند درونگرایی، تجربه زیاد محدودیتهای خانوادگی و عدم دریافت توجه و محبت کافی، از مهمترین زمینهسازها هستند. - چگونه از بروز کودکآزاری مدرن جلوگیری کنیم؟
استفاده از نرمافزارهای کنترل والدینی، نصب برنامههای امن، آموزش دستورالعملهای امنیتی در فضای مجازی، آگاهی از انواع کودکآزاری آنلاین و نحوه مقابله با هر کدام از آنها و تقویت سواد دیجیتال کودک از بهترین راهکارهای پیشگیرانه هستند.
