گاهی تحمل رو به رو شدن با حقایق تلخ یا شیرین زندگی را نداریم و برای فرار از آن‌ها، خودمان را به کوچه علی‌چپ می‌زنیم! مثلا برای فرار از مشکلات خانوادگی، صبح تا شب در اداره می‌مانیم و خودمان را سرگرم کار می‌کنیم؛ یا برای فرار از استرس امتحان، تمام طول روز را سریال می‌بینیم. خلاصه به هر نحوی که شده، ذهن‌مان را از موضوع اصلی منحرف می‌کنیم تا سطح اضطراب‌مان کاهش پیدا کند. ناگفته نماند که این روش، گاهی‌اوقات جواب می‌دهد و حال‌مان را بهتر می‌کند؛ اما برخی‌اوقات هم مشکل بزرگ‌تری مانند وسواس کودک و وسواس فکری در نوجوانان را به مشکل اول می‌افزاید. بنابراین شما برای درمان وسواس فکری در نوجوانان، ابتدا باید نحوه شکل‌گیری و علت این مشکل را بشناسید.
وسواس فکری در نوجوانان
«خودمختاری در برابر شرم و تردید»، مرحله دوم رشد روانی-اجتماعی اریکسون است. نیاز به خودمختاری از سن 1 سالگی شروع میشود و تا 3 سالگی، دغدغه اصلی کودک محسوب میشود. اگر او در این بازه سنی استقلال کافی داشته باشد، اراده و عزت‌نفسش تقویت میشود و اگر از فرآیند مستقل شدن کودک جلوگیری شود، زندگی‌اش با شرم‌و‌تردید گره می‌خورد: آیا من حق انتخاب دارم؟! آیا درست کارهایم را انجام می‌دهم؟ اصلا چه کاری درست و چه کاری نادرست است؟!!!
حالا وقتی بحران هویت در نوجوانی بر شک‌وتردید ابتدایی فرزندتان سوار شود، وسواس فکری‌اش افزایش می‌یابد. نوجوانان باید تصمیمات مهمی برای زندگی‌شان بگیرند. گرفتن این تصمیمات، استرس زیادی را به آن‌ها وارد می‌کند و سردرگمی‌شان را افزایش می‌دهد. در این شرایط، اگر آن‌ها نتوانند از لابه‌لای این ابهامات، هدف و مسیرشان را پیدا کنند، دودلی به بروز وسواس می‌انجامد!
انواع وسواس های فکری در نوجوانان
هر نوجوانی وسواس خاص و منحصربه‌فرد خودش را دارد که متاثر از عوامل ژنتیکی، محیطی و تربیتی است. برخی از آن‌ها تنها شامل وسواس‌های فکری و برخی دیگر، تنها رفتارهای اجباری هستند؛ اما اکثر آن‌ها ترکیبی از وسواس‌های فکری و رفتارهای اجباری را شامل می‌شوند. موارد زیر از شایع‌ترین وسواس‌های فکری دوران نوجوانی هستند:
- وسواس شک‌وتردید (نگرانی وسواسگونه از چفت‌کردن در خانه، گذاشتن تمام لوازم مدرسه در کیف، بستن شیر آب و خوب به‌نظررسیدن ظاهر جسمانی)
- وسواس آلودگی (نگرانی‌های مرتبط با میکروب‌ها و پاکیزه نگه‌داشتن خود و محیط اطراف)
- وسواس نظموترتیب (افکار مرتبط با قرارداشتن هر چیزی در جای درست خود)
- وسواس پرخاشگری/ خشونت (ترس از رفتارهای تکانشگرانه و ناتوانی در کنترل خشم در نوجوانی)
- نگرانی زیاد از بیماری یا مرگ خود و اطرافیان و ابتلا به مشکلاتی مانند ترس از دست دادن والدین
- ترس از شکستن قوانین و پیامدهای آن
- وسواس‌های مرتبط با افکار جنسی
- ترس از نوسانات خلقی و تلاش مداوم برای حفظ ثبات شرایط و موقعیت‌ها
علائم شایع وسواس فکری در نوجوانان
بسته به اینکه فرزند نوجوان‌تان به کدام یک از وسواس‌های بالا مبتلا شود، علائم او نیز متغیر است. این علائم، رفتارهایی اجباری هستند که ماهیتی تکرارشونده، تشریفات‌گونه و سفت‌وسخت دارند. نوجوانان وسواسی معمولا برای رهایی از استرس افکار مزاحم و تکرارشونده، به این رفتارها متوسل می‌شوند. آن‌ها معمولا از این می‌ترسند که اگر تشریفات اجباری را انجام ندهند، اتفاق بدی برای خود یا نزدیکان‌شان بیافتد. در ادامه برخی از مهمترین رفتارهای اجباری در نوجوانان را مرور می‌کنیم:
- چککردن مداوم موارد مختلفی مانند قفل‌کردن در یا بستن شیر گاز
- افزایش تشریفات دوش‌گرفتن
- شستن دستها یا دیگر وسایل با آدابورسومی خاص
- فکرکردن به یا گفتن عبارات و جملات خاص به‌صورت مداوم یا به تعداد مشخص
- نوشتن چیزهایی مانند برنامه‌های روزانه با دقت و باریک‌بینی زیاد
- بررسی مکرر مسائلی مانند جزئیات برنامه سفر و تکالیف و وظایف انجام‌شده که به مشکلاتی مانند کمال گرایی در درس خواندن می‌انجامد.
- چیدن هرچیزی با نظم و ترتیبی خاص
- شمردن مکرر اشیاء برای اطمینان از درستبودن تعدادشان
- جویدن غذا با هر سمت دهان به تعداد مشخص
علت وسواس فکری در نوجوانان
وسواس هم مثل دیگر اختلالات روانی از چند منبع سرچشمه می‌گیرد و به‌همین‌دلیل، جواب دقیق و قاطعی برای علت بروز آن وجود ندارد. در این‌جا مهمترین علل بروز این مشکل را به اختصار بررسی می‌کنیم:
عوامل ژنتیکی
اگر یکی از والدین، خواهر و برادرها یا بستگان درجه یک هر کدام از ما به این مشکل مبتلا باشد، احتمال ابتلای خودمان نیز افزایش می‌یابد.
تقلید از پدر و مادر و دیگر افراد نزدیک
کودکان و نوجوانان به‌شدت تحت‌تاثیر رفتارهای والدین و نزدیکان خود هستند. به‌عبارت دیگر، برخی نوجوانان این رفتارها را از طریق مشاهده آن‌ها در دیگر اعضای خانواده یاد می‌گیرند. به‌عنوان مثال، وقتی مادری به وسواس آلودگی مبتلا و همیشه در حال تمیزکاری است، فرزند نوجوان او نیز این رفتارها را یاد می‌گیرد.
عوامل تربیتی
رسیدگی افراطی والدین هلیکوپتری، غرزدن‌های مداوم والدین سمی، سختگیری بیشازحد، تنبیه و دیگر رفتارهای تربیتی غلط، باعث کاهش عزت‌نفس و روحیه خودمختاری فرزندان میشود. کاهش عزت‌نفس و خودمختاری نیز به‌نوبه‌خود در بروز مشکلاتی مانند وسواس نوجوانان تاثیر بسیار زیادی دارد.
رویدادهای استرس زا و تجارب دردناک (تروما)
از مهمترین عوامل است. وقتی اتفاق ترسناکی در گذشته افتاده باشد، نوجوان دلیل خوبی برای چسبیدن به رفتارهای وسواسی برای فراموش‌کردن آن دارد؛ ازسوی‌دیگر، او با این رفتارها از خود در برابر اتفاقات ترسناک آینده محافظت می‌کند (این‌گونه رفتارها را مکانیسم دفاعی می‌نامند که معمولا خود فرد از آن‌ها بی‌خبر است). رویدادهای استرس‌زا همچنین از مهمترین علل اضطراب در کودکان و نوجوانان و افسردگی نوجوانان محسوب می‌شوند.
عوامل افزایش‌دهنده بروز وسواس فکری در نوجوانان
این عوامل به‌هیچ‌وجه علت وسواس فرزند نوجوان شما نیستند، اما احتمال بروز وسواس را در صورت وجود علل اصلی افزایش می‌دهند:
- ضریب هوشی پایین
- عوامل شخصیتی مانند روان‌رنجورخویی و خجالتی بودن کودک
- سطح اجتماعی-اقتصادی پایین
- نوجوان‌بودن، خصوصا اواخر نوجوانی (16-18 سالگی)
- ابتلا به دیگر اختلالات روانی مانند اضطراب، افسردگی و بیش فعالی کودکان
درمان وسواس فکری در نوجوانان
وسواس به‌شدت نسبت به درمان مقاوم است و به‌سختی می‌توان آن را به‌صورت کامل درمان کرد؛ اما راهکارهای زیادی برای بهبود و مدیریت موثر آن وجود دارد:
درمان شناختی-رفتاری
از درمان شناختی رفتاری در اختلالات کودکان و نوجوانان زیاد استفاده میشود. این رویکرد همچنین از طریق اصلاح افکار و رفتارهای ناسازگارانه، روش موثری در درمان اختلال وسواس فکری-اجباری محسوب میشود. در طول درمان شناختی-رفتاری، از فرآیند زیر استفاده میشود:
- شناسایی افکار ناخودآگاه و خودکار وسواسی
- آشناسازی نوجوان با این افکار
- تغییر این افکار با استفاده از تکنیک‌های شناختی و رفتاری
مواجهه درمانی
از این روش معمولا در طول درمان‌های شناختی-رفتاری استفاده میشود؛ اما به‌دلیل اهمیت و کارآمدی بالای مواجهه‌سازی در درمان اختلالات وسواسی، جداگانه آن را بررسی می‌کنیم. در روش مواجهه‌درمانی، نوجوان را در شرایط بروز رفتارهای اجباری قرار می‌دهند، اما از بروز این رفتارها جلوگیری می‌کنند؛ مثلا دست‌های او را به خاک آغشته می‌کنند، ولی اجازه شستن آن‌ها را به او نمی‌دهند.
خانواده درمانی
وسواس نوجوان بر روابط اعضای خانواده تاثیر منفی دارد. خانواده‌درمانگران با آموزش راهبردهای کنارآیی موثر، به اصلاح این روابط و نحوه مدیریت رویدادهای استرسزای خانوادگی می‌پردازند. علاوه بر این، آن‌ها با آموزش مواردی مانند برخورد درست والدین با فرزندان در سن بلوغ، الگوهای تربیتی و ارتباطی ناسازگارانه والدین را اصلاح می‌کنند. اصلاح این الگوهای غلط نیز فرآیند درمان اختلال را تسهیل می‌کند.
آیا نوجوان من نیاز به دارو درمانی وسواس دارد؟
گاهی‌اوقات، روش‌های بالا توان لازم برای ازکارانداختن افکار و رفتارهای وسواسی نوجوان را ندارند. در چنین مواقعی، باید از دارودرمانی برای تخفیف علائم و بهبود فرآیند روان‌درمانی کمک گرفت. اگر این داروها با نظارت روان‌پزشک و روانشناس مصرف شوند، هیچ‌گونه جای نگرانی از عوارض جانبی آن‌ها وجود ندارد. تمام داروهای روان‌پزشکی، پیش از ورود به بازار، حتما تاییدیه سازمان غذا و دارو را دریافت کرده‌اند.
چگونه با نوجوان وسواسی رفتار کنیم؟
در کنار فعالیت‌های حرفه‌ای روان‌شناسان و روان‌پزشکان در اتاق درمان، بخشی از درمان نیز در خانه و به کمک شما صورت می‌گیرد؛ مثلا شاید نیاز باشد که تمرینات مواجهه‌درمانی در خانه نیز پیگیری شود. بنابراین، شما حتما باید با روانشناس در این زمینه همکاری و به فرزندتان در انجام تمرینات خانگی کمک کنید. علاوه بر توصیه‌های متخصصان در زمینه اقدامات والدین برای کمک به فرزند مبتلا به وسواس فکری، با روش‌های زیر به آن‌ها برای غلبه بر این مشکل دلگرمی بدهید:
صبور باشید
صبوری از مهمترین اصول در برخورد با بیماران مبتلا به مشکلات روانی است. سرعت اصلاح رفتارهای اجباری بسیار آهسته است؛ مثلا شاید بعد از چندین جلسه درمان و صرف وقت و هزینه زیاد، 4بار شستن دستها را تنها به 3بار کاهش یابد. از طرف دیگر، کوچک‌ترین انتقاد و زخم‌زبان شما باعث افزایش ناگهانی علائم وسواس در فرزندتان میشود. بنابراین، باید صبور باشید و همین پیشرفت‌های کوچک را به‌قدری تشویق کنید که فرزندتان اعتماد و خودباوری لازم برای شکست‌دادن اختلالش را پیدا کند.
تکنیک حواسپرتی
هر وقت فرزندتان با افکار وسواسی مواجه شد، به‌نحوی حواسش را پرت کنید. مثلا با یکدیگر از خانه بیرون بروید و کمی قدم بزنید، تلویزیون ببینید، بازی کنید و خلاصه حتی برای مدت کوتاهی هم که شده، ذهنش را منحرف کنید. حواسپرتی‌ها در درازمدت اثر زیادی دارند و به‌صورت کامل جایگزین افکار وسواسی می‌شوند (فراموش نکنید که خود وسواس هم به‌نوعی برای پرت‌کردن حواس ما از موضوعات مهم‌تر شکل می‌گیرد).
تکنیک‌های آرام‌سازی
انجام تمریناتی مانند تنفس عمیق، آرام‌سازی عضلانی و ذهن‌آگاهی، از طریق کاهش سطح اضطراب عمومی نوجوان، در مدیریت بهتر افکار و رفتارهای وسواسی به او کمک می‌کند. مایندفولنس، ابزاری برای موفقیت در تحصیل نیز محسوب میشود، زیرا به تقویت توجه و تمرکز کودکان را افزایش می‌دهد.
وقت گذرانی با نوجوان
نوجوانان دارای این اختلال با مشکلات زیادی دست‌وپنجه نرم می‌کنند و تاحدودی گوشه‌گیر می‌شوند. بنابراین، شما باید با گفت‌وگو و سرگرم کردن فرزندتان، جلوی تنهایی‌طلبی او را بگیرید. هرچه سر او را بیشتر با کارهای متفرقه گرم کنید، به احتمال کمتری ذهنش درگیر توهمات وسواسگونه میشود.
برنامه رزوانه را بر هم نزنید
به‌هم‌خوردن نظم روزانه، برای افراد وسواسی استرس‌زاست و مشکلات‌شان را تشدید می‌کند. بنابراین، حفظ برنامه روزانه و جلوگیری از اتفاقات غیرمنتظره، برای بهبود حال‌شان ضروری است. تاحد امکان نیز فرزندتان را از تغییرات پیش رو مطلع سازید و در کنارآیی با این تغییرات به او کمک کنید.
دنیای نوجوان را گسترش دهید
هرچه فرزندتان دنیای ذهنی و محیطی بزرگ‌تری داشته باشد، ذهنش کمتر درگیر موضوعات پیش‌پاافتاده‌ای مانند میکروب‌های ناچیز و کم‌اهمیت موجود در محیط میشود. فعالیت‌هایی مانند سفر با نوجوان، افزایش تعاملات اجتماعی او و انجام کارهای داوطلبانه، در کاهش اهمیت افکار وسواسگونه تاثیر فوق‌العاده‌ای دارند.
خودگویی مثبت را تشویق کنید
بهترین روش برای مقابله با افکار منفی و ناسازگارانه، جایگزین‌کردن آن‌ها با افکار مثبت و سازنده است. افراد مبتلا به وسواس، تصورات و افکار وحشتناکی درباره توقف رفتارهای اجباری در سر دارند؛ مثلا با خودشان می‌گویند: «اگر دست‌هایم را نشویم، میکروب‌های روی آن‌ها مرا خواهند کشت!!!»
در مقابل، شما باید او را تشویق به گفتن عبارات مثبتی مانند موارد زیر کنید:
- «من می‌تونم از شر این رفتارهای پوچ و بی‌معنی خلاص بشم، فقط باید یه‌کم تحمل کنم.»
- «اگه دست‌هامو نشورم هم هیچ مشکلی پیش نمیاد؛ تازه حالمم خیلی بهتر میشه.»
سخن پایانی
وسواس و چسبیدن به رفتارهای تکراری در «دوره طوفان و فشار» نوجوانی افزایش می‌یابد و توان سازگاری آن‌ها را از آنچه هست هم کمتر می‌کند. این وسواس‌ها به‌صورت خزنده و تدریجی رشد می‌کنند و رفته‌رفته بر تمام جوانب زندگی آن‌ها تاثیر منفی می‌گذارند. بنابراین، وظیفه شما به‌عنوان والدین، رصد علائم و نشانگان این بیماری و کنترل آن‌ها پیش از شدت‌گرفتن‌شان است. برای درمان این مشکل، حتما باید از روان‌شناسان بالینی کودکونوجوان کمک بگیرید و توصیه‌های او را مو به مو اجرا کنید. علاوه بر این و در کنار درمان حرفه‌ای، تشویق، حمایت، صبر و همدلی شما با فرزندتان نیز در درمان به‌موقع این بیماری موثر است.
سوالات متداول
- چگونه وسواس فکری عملی نوجوان را درمان کنیم؟
وسواس یکی از مشکلات و اختلالات روانی جدی محسوب میشود و برای درمان آن حتما باید از متخصصان سلامت روان کمک بگیرید. بنابراین، هرگز خودسر عمل نکنید و در اولین فرصت با یک روانشناس بالینی کودکونوجوان مشورت کنید. - علت وسواس فکری عملی نوجوان چیست؟
عوامل ژنتیکی، یادگیری رفتارهای وسواسگونه دیگر اعضای خانواده، رویدادهای استرسزای زندگی و عوامل تربیتی مانند سختگیری بیشازحد والدین، از مهمترین علل بروز این اختلال هستند. - علائم وسواس فکری عملی نوجوان چیست؟
چککردن مداوم مواردی مانند قفل در و شیر گاز، چیدن وسایل با نظموترتیب خاص، شستن دستها با آدابورسومی خاص، شمردن مکرر اشیاء برای اطمینان از درستبودن تعدادشان و بررسی مکرر مسائلی مانند جزئیات سفر، از مهمترین علائم این اختلال هستند.
