اختلالات یادگیری در کودکان از شایع‌ترین اختلالات عصبی رشدی هستند که در ۲ تا ۱۰ درصد از دانش‌آموزان وجود دارند. کودکان بسیاری در ظاهر و حتی از نظر جسمی طبیعی به نظر می‌رسند اما با ورود به مدرسه و آغاز فرایندهای ارتباطی و ذهنی دچار مشکلات متعددی می‌شوند. برخی از این مشکلات به دلیل اختلال در یادگیری اتفاق می‌افتند که نیاز به تشخیص و اقدام به موقع برای کنترل و کمک به کودک و والدین دارد. با مطالعه مطلب پیش رو، می‌توانید وجود انواع شایع اختلالات یادگیری را در فرزندان خود ارزیابی کنید و در صورت تشخیص، به نحو مطلوبی به حل و کنترل ناتوانی های یادگیری بپردازند.
اختلالات یادگیری چیست؟
اختلالات یادگیری که شیوع آنها بین ۲ تا ۱۰ درصد و شیوع آن بین پسران ۴ برابر بیشتر از دختران است. یک اصطلاح کلی برای گروه ناهمگونی از دشواری‌های یادگیری هستند که به شکل‌های مختلفی مانند نقص در توجه، نقص در گوش دادن، صحبت کردن، خواندن، نوشتن یا استدلال کردن بروز پیدا می‌کنند. البته ناتوانی در یادگیری ممکن است ربطی به ابتلا به اختلال یادگیری نداشته باشد و در دانش‌آموزان با مشکلات دیگری مانند کودکان مبتلا به آسیب حسی، عقب‌ماندگی ذهنی، آشفتگی اجتماعی و هیجانی، آموزش ناکافی و محرومیت‌های محیطی و فرهنگی هم دیده شود. اما اختلال در یادگیری به این مشکلات ارتباطی ندارد. در واقع این کودکان به طور مداوم در یادگیری مشکل دارند اما در چهارچوب کودکان استثنایی هم قرار نمی‌گیرند. ویژگی‌هایی که در کودکان مبتلا به اختلال یادگیری دیده میشود عبارتند از موارد زیر:
- دارای بهره هوشی کاملا نرمال هستند.
- از نظر حواس مختلف سالم هستند.
- از امکانات محیطی و آموزشی نسبتا مناسبی برخوردار هستند.
- ناهنجاری‌های شدید رفتاری ندارند.
- پیشرفت آموزشی این کودکان بسیار کمتر از بهره هوشی، سن و امکانات اموزشی آنها است.
علل اختلال در یادگیری
دلایل و نظریه‌های اولیه مختلفی علل اختلالات یادگیری را تببین و تفسیر کرده‌اند که در چند دسته قرار می‌گیرند.
بیشتر بخوانید: اختلال شخصیت نمایشی
عوامل ژنتیکی اختلال در یادگیری
کودکان مبتلا به اختلالات یادگیری ویژگی‌های مشابهی در مشکلات یادگیری خود دارند و در برخی موارد به دلایل مشکلات ژنتیکی هستند که ممکن است از پدر یا مادر به ارث رسیده باشند.
عوامل محیطی اختلال در یادگیری
بر اساس مطالعاتی که انجام گرفته، مشکلات دوران بارداری، زمان زایمان یا دوران نوزدکی کودک، مانند مشکلات و محرومیت‌های غذایی، روحی و روانی اثر فراوانی بر ایجاد اختلال یادگیری دارند. از دیگر نمونه‌های عوامل محیطی موثر بر ایجاد اختلال در یادگیری کودکان می‌توان موارد زیر را نام برد:
- کم وزنی هنگام تولد
- آسیب به سر هنگام زایمان
- آمدن جفت پیش از نوزاد
- مسمومیت با سرب
- نارسایی تغذیه‌ای جنین
- قرار گرفتن در برابر اشعه
- اختلالات هورمونی در مادر حین بارداری
عوامل مغزی اختلال یادگیری
برخی از مشکلات یادگیری به علت ناتوانی غلبه یک طرف مغز بر طرف دیگر است. یکی از نیمکره‌های مغز باید بر دیگری تسلط پیدا کند تا برخی از توانایی‌ها مانند توانایی‌های زبانی توسعه پیدا کنند. در غیر این صورت، مشکلات یادگیری رخ خواهند داد. برخی از متخصصان نیز معتقد هستند که لزوما تأخیر در یادگیری وجود ندارد بلکه شیوه یادگیری این کودکان متفاوت است. برخی تحقیقات نیز به ارتباط بین چپ‌دست بودن و اختلال یادگیری اشاره دارند که در این مورد پیشنهاد می‌کنیم مطلب راست دست یا چپ دست بودن را مطالعه کنید.
عوامل روانی اختلال در یادگیری
یکی از دلایلی که باعث میشود برخی از کودکان در انجام تکالیف خود ناتوان باشند، این است که در مقایسه با سایرین، نمی‌توانند تصور و حس مثبت نسبت به خود داشته باشند و اعتماد به نفس را تجربه کنند. در کودکان فاقد اختلال یادگیری، حس مثبت به خود با دریافت تشویق یا انجام درست کارها افزایش پیدا می‌کند و به مرور همین مسئله باعث رشد و توسعه ذهنی آنها و تمرکز در یادگیری میشود. اما این روند در کودکان مبتلا به مشکلات یادگیری دچار اختلال است. کودک در انجام کارهایش دچار ناکامی میشود و در نهایت به جای اعتماد به نفس، به نکوهش خودشان ختم میشود.
پیشنهاد مطالعه: اختلالات روانی شایع در مدارس
عوامل شخصیتی اختلال یادگیری
برخی کودکان دچار افسردگی یا اضطراب شدید هستند، عزت نفس کافی ندارند یا دچار حوادثی شده‌اند که در نهایت می‌توانند به ایجاد مشکل در یادگیری منجر شوند.
عوامل فیزیولوژیک موثر در اختلالات یادگیری
مغز با استفاده از مواد شیمیایی پیام‌ها را منتقل می‌کند. اگر نوع یا میزان این مواد در کدوکی طبیعی نباشند، یادگیری مغز تحت تأثیر قرار می‌گیرد. این مشکلات نیز معمولا جنبه ژنتیکی دارند. اختلالات گوناگون متابولیکی و هورمونی مانند کم‌کاری تیروئید نیز می‌توانند منجر به اختلال در یادگیری شوند.
اختلال یادگیری ناشی از تاخیر در رشد
کودکان دو نوع روند رشدی را طی می‌کنند. رشد کلامی و رشد غیر کلامی. رشد غیر کلامی پایه و اساس رشد کلامی و است و زودتر شکل می‌گیرد. اگر توازن ایجاد این دو نوع رشد به هم بخورد، اختلال در یادگیری به وجود می‌آید. به همین دلیل کودکان مبتلا به اختلالات یادگیری، از توانایی‌های غیر کلامی خود برای انجام تکالیف مدرسه، بهره می‌گیرند.
علائم اختلالات یادگیری
کودکان مبتلا به این اختلال معمولا این نشانه های ناتوانی های یادگیری را بروز می‌دهند:
- مشکل در درک و پیروی از دستورالعمل‌ها
- مشکل در به یاد آوردن مسائل
- ضعف هماهنگی در راه رفتن، ورزش کردن یا مهارت‌هایی مانند نگه داشتن یک مداد
- گم کردن وسایل شخصی یا جا گذاشتن مداوم آنها
- مشکل در درک مفهوم زمان
- وجود لکنت زبان در کودکان
- مقاومت در مقابل انجام تکالیف یا فعالیت‌هایی که نیاز به خواندن، نوشتن یا ریاضیات دارند.
- عدم توانایی انجام تکالیف به تنهایی بدون کمک قابل توجه
- اعتراض، خصومت یا واکنش‌های هیجانی شدید در مدرسه
- واکنش شدید هیجانی در زمانی که تکلیف درسی دارد.
- روخوانی دشوار، کند و نادرست کلمات
- اشکال در درک معنی آنچه که خوانده میشود.
- مشکلات هجی کردن
- مشکل در بیان نوشتاری
- نقص در یادگیری مفاهیم و معانی اعداد یا محاسبات
- مشکل در استدلالات ریاضی
حتی بروز یکی از این نشانه های نیاز فرزند به روان شناس کودک هم اگر ادامه‌دار و شدید باشد، می‌تواند مشکلات یادگیری را نشان دهد. بنابراین، باید حتما برای تشخیص و اقدام، به متخصص مراجعه کنید.
نشانه های اختلال یادگیری در سنین ۵ تا ۹ سال
علائم و نشانه های اختلالات یادگیری در سنین پیش دبستانی و بالاتر تا ۹ سالگی شامل موارد زیر است:
- مشکلات حرکتی مانند انجام ایستادن روی پله، ایستادن با چشم بسته روی یک پا، تأخیر زیاد در شروع راه رفتن
- دروغگویی مفرط
- افت تحصیلی دانش آموز
- عدم توانایی تعقیب چشمی اشیا
- تأخیر در رشد مهارت‌های زبانی
- رفتار خصمانه با همسالان و بزرگسالان
- اختلال در توجه، تمرکز و بیش‌فعالی کودک
- لجبازی و نافرمانی
- اعتماد به نفس پایین
- قهر و آشتی مداوم
- مشکل در پیدا کردن دوست
- احساس منفی نسبت به خودشان
- مشکل در درک و پذیرش دیدگاه دیگران
- ضعف در تشخیص و ادراک صدا، موسیقی
علائم اختلال یادگیری در سن ۱۰ تا ۱۳ سالگی
در دوره بزرگسالی و نوجوانی ممکن است علائم کمی متفاوت باشند و به اقتضای این سن خودشان را نشان دهند:
- به جای اینکه چشم‌هایشان را هنگام خواندن حرکت دهد سرشان را حرکت می‌دهند.
- کلمه به کلمه خواندن
- بی توجهی به معنی لغات و علائم نگارشی مطلبی که می‌خوانند
- حافظه دیداری و شنیداری ضعیف
- نداشتن مهارت‌های اجتماعی
- دزدی کردن
- ناتوانی حرکتی مانند ضعف در استفاده از وسایل ظریف مانند قیچی و سوزن و بستن بند کفش
- ضعف در تشخیص معنای اجتماعی حالت چهره افراد
- خجالتی و گوشه‌گیری زیاد که گاهی با رفتار خصمانه با دیگران در نوسان است.
- مشکل در کنار آمدن با دیگران
- افسردگی کودک
- اضطراب کودک
- میزان ترک تحصیل نوجوانانی که اختلال یادگیری دارند ۴۰ درصد بیشتر از سایرین است.
- مشکل در زمینه سازگاری اجتماعی
- مشکل در ادراک بینایی، فرایند زبانی، حافظه
- همزمانی اختلال یادگیری با مشکلات جسمانی
انواع شایع اختلالات یادگیری
طبقه بندی اختلالات یادگیری را می‌توان بر اساس قسمتی از فرآیند تشخیص یا یادگیری که در افراد دچار نقص شده طبقه‌بندی کرد. ناتوانی های یادگیری بر اساس اینکه کودک یا نوجوان در کدام مرحله (دریافت اطلاعات، پردازش اطلاعات، به خاطر سپردن اطلاعات، ایجاد یک خروجی از اطلاعات دریافتی) دچار نقص در یادگیری است، متفاوت هستند. انواع اختلالات یادگیری رایج شامل موارد زیر هستند.
نارساخوانی
همانطور که گفتیم برخی از کودکان مبتلا به اختلال یادگیری در مهارت‌های کلامی و زبانی دچار مشکل هستن که اختلال خواندن یا نارساخوانی گفته میشود.
نارسانویسی
منظم نوشتن، درست نوشتن، خوش خط بودن، مرتب نبودن یا یک دست نبودن حروف و کلمات همگی در این دسته جای دارند. برای اطلاع بیشتر درمورد این اختلال مقاله نارسانویسی و مشکل املا نویسی را مطالعه کنید.
اختلال ریاضی
اختلال ریاضی، اختلال محاسباتی یا اختلال در یادگیری ریاضی، که دانش‌آموز در انجام محاسبات ریاضی یا حل کردن مسائل دچار مشکلات اساسی است.
تست و تشخیص ناتوانی ها و اختلالات یادگیری
حدود ۴ تا ۱۲ درصد از دانش‌آموزان مبتلا به نوعی از اختلالات یادگیری یا تلفیقی از انواع آن هستند. اختلالات یادگیری را باید از تغییرات بهنجار در پیشرفت تحصیلی و مشکلات مربوط به فراهم نبودن امکانات، تدریس ضعیف یا عوامل فرهنگی متمایز کرد.
تشخیص اختلال یادگیری
برا این که بتوانیم بگوییم یک کودک ناتوایی ویژه یادگیری دارد باید سه شط زیر برقرار باشند:
- ملاک ناهمخوانی: ناهمخوانی معنادار در رشد زمینه‌های مختلف روحی زوانی، ناهمخوانی در تحول هوش و پیشرفت تحصیلی
- ملاک استثنا: کودک دچار مشکلاتی که باعث نقص در یادگیری می‌شوند مانند نقص در بینایی و شنوایی و عقب‌ماندگی ذهنی نباشد.
- ملاک تعلیم و تربیت استثنایی: روش عادی تدریس و آموزش برای این کودکان بی‌فایده است.
پیشنهاد مطالعه: تفاوت اختلال یکپارچگی حسی با اوتیسم
آزمون های تشخیص اختلال یادگیری
گاهی تشخیص اختلالات یادگیری در کودکان خصوصا در سنین پایین بسیار مشکل است و با خطا مواجه میشود. علت این است که لیست قطعی برای تشخیص وجود ندارد و از طرفی طیف علائم در کودکان متلف متفاوت است. با این حال در ادامه روشهای مرسوم برای ارزیابی، شناسایی و تشخیص اختلال در یادگیری را نام برده‌ایم.
روش مشاهده
مشاهده کودک در موقعیت‌ها و مکان‌های مختلف (بدون اینکه متوجه شود). مثلا میزان توجه و تمرکز کودک در کلاس درس، میزان خود مشغولی کودک در کلاس، درگیر شدن با دیگران، جا ماندن زیاد از املا، چگونگی نگاه کردن به کتاب درسی یعنی فاصله چشم از کتاب و هماهنگی چشم‌ها، همگی می‌توانند نشانه‌هایی از اختلال یادگیری را نشان دهند. همچنین مشاهده دقیق حرکات فیزیکی، رفتار و نوع برقراری ارتباط با همسالان در محیط‌هایی مثل مهد کودک و پارک اطلاعات زیادی به دست می‌دهند.
روش مصاحبه
مصاحبه با اطرافیان کودک مانند والدین، مربیان، کادر مدرسه و دوستان که می‌توانند با بیان مشاهدات خود در تشخیص به متخصص کمک کنند.
استفاده از آزمون های روانشناسی
آزمون‌هایی که برای تشخیص ناتوانی ها و اختلالات یادگیری استفاده می‌شوند عبارتند از:
- آزمونهای هوش و استعداد
- آزمونهای پیشرفت تحصیلی
- آزمونهای شخصیتی
هریک از این دسته‌ها شامل آزمونهای مختلفی هستند که برای گروه سنی خاصی کاربرد دارند.
درمان اختلالات یادگیری چیست؟
روشهای درمانی این مشکل بر اساس سن کودک یا نوجوان و ریشه اختلالات یادگیری که در بخش عوامل به آنها اشاره کردیم، متفاوت هستند. اولین قدم در درمان، این است که اختلال یادگیری در سن پایین‌تری تشخیص داده شود و به محض تشخیص، والدین با درک و پذیرش شرایط کودک، برای آموزش یا ارائه خدمات مناسب به او اقدام کنند. روشهای مختلفی برای درمان وجود دارند:
- روش فرایند و تکلیف
- روش حسی حرکتی
- بازی برای درمان اختلالات یادگیری
- آموزش چند رسانه‌ای
- درمان شناختی رفتاری برای اختلالات کودکان و نوجوانان
- آموزش مهارت‌های خودیاری
- روش ادراکی
- روش دارویی
- روش نوروفیدبک
درمان اختلالات یادگیری ممکن است بسیار سخت یا غیر ممکن به نظر برسد یا روند آن کند باشد. بنابراین صبور بودن، درک صحیح از مشکل، پذیرش میزان اثرگذاری روشهای درمانی و فراهم کردن محیط آموزشی مناسب با توانمندی‌های کودک، در ایجاد یک زندگی طبیعی و کاهش چالش‌های والدین و کودکان اثر بسیاری دارند.
سخن پایانی
مشکلات یادگیری یا درس خواندن خصوصا در سنین کودکی و نوجوانی، گاهی اوقات باعث نگرانی والدین میشود. در این مقاله به تعریف یکی از مشکلاتی پرداختیم که می‌تواند عامل برخی از انواع نقص در یادگیری باشد. علائم و نشانه‌های اختلالات یادگیری را برشمردیم و از روشهای تشخیصی تخصصی گفتیم که می‌توانند وجود این مشکل را رد یا تایید کنند. به یاد داشته باشید که همه مشکلاتی که دانش‌آموزان ممکن است در درس داشته باشند، در دسته‌بندی اختلالات یادگیری قرار نمی‌گیرند. اولین قدم در درمان اختلالات یادگیری تشخیص هرچه سریع‌تر و اقدام به موقع برای آموزش و ارزیابی منظم فرزندتان است. بنابراین اگر نشانه‌هایی که در این مقاله ذکر شد را در کودک یا فرزندتان در هر سنی مشاهده کردید، بهتر است با معلم، مشاور، روانشناس کودک یا یک مرکز اختلالات یادگیری (با دریافت معرفی‌نامه از مدرسه) مراجعه کنید تا با انجام ارزیابی‌های تخصصی تشخیص قطعی بگیرید.
بیشتر بخوانید: مشارکت کودکان در کارهای خانه و فواید ورزش برای نوجوانان
سوالات متداول
- اختلالات یادگیری چیست؟
اختلال در یادگیری یعنی نقص، تأخیر و اختلال در درک و استفاده از مهارت‌های دیداری، شنیداری، کلامی و خوانشی در کودکانی که دچار نقص‌هایی مانند عقب‌ماندگی ذهنی یا ناشنوایی و نابینایی نیستند. - تشخیص اختلالات یادگیری چگونه انجام میشود؟
مشاهده، مصاحبه و آزمونهای تخصصی از روشهای تشخیص این اختلال هستند که درباره آنها در این مقاله توضیح دادیم. - علل ایجاد اختلالات یادگیری چیست؟
بسیاری از متخصصان اعتقاد دارند که علت اختلال در یادگیری مشکلات ژنتیکی، مشکلات فیزیولوژیک و آسیبهای مغزی هستند.
