در مقاله تیپ شخصیتی منحصربه‌فرد کودکان، انواع ویژگی‌های شخصیتی کودکان را بررسی کردیم. در آن‌جا متوجه شدیم که محیط و ژنتیک، دست‌به‌دست یکدیگر می‌دهند و الگوهای رفتاری خاصی مانند درونگرایی کودک را رقم می‌زنند. کمی هم درباره خلق‌وخوی دشوار و تاثیر آن بر رفتارهای ناسازگارانه کودکان یاد گرفتیم. اما چرا برخی کودکان همیشه بهانه‌ای برای اذیت‌وآزار خود و اطرافیان در آستین دارند؟! آیا روان‌شناسان توجیهی برای این‌گونه رفتارهای کودکان دارند؟ کودک ناسازگار چه خصوصیاتی دارد؟ اصلا بهترین روش های رفتار با کودک ناسازگار چیست؟ اگر شما هم از ناسازگاری فرزندتان در خانه و مدرسه کلافه شده‌اید و به‌دنبال راه نجات می‌گردید، با ما بمانید.
منظور از ناسازگاری کودک چیست؟
همه کودکان ظرفیت یکسانی برای مقابله با چالش‌ها، تغییرات و عوامل استرس‌زای زندگی ندارند: برخی تاب‌آوری بسیار بالایی در مواجهه با رویدادها و تغییرات چالش‌برانگیز زندگی دارند و برخی به‌سختی با مشکلات روزمره سازگار میشوند. اگر فرزند شما در برابر هر مشکل ریز و درشتی در خانه، مدرسه، خیابان و حتی هنگام بازی با دوستان، جنگ اعصاب راه می‌اندازد، یعنی توان سازش پایین‌تری از حد معمول دارد.
روانشناسی کودکان ناسازگار، چه اهمیتی دارد؟
ناسازگاری کودک برای روان‌شناسان اهمیت زیادی دارد، زیرا احتمال بروز مشکلات رفتاری مانند حاضرجوابی کودک، قلدری در مدرسه و حتی قانون‌گریزی را افزایش می‌دهد. اگر این کودکان ظرفیت کمی برای مواجهه با استرس و ناملایمات دارند، پس نقش عوامل تربیتی و محیطی مانند سبک فرزند پروری مقتدرانه و آرامش خانه و مدرسه مهم می‌شود. دقیقا به‌همین‌دلیل، شما به‌عنوان والدین باید با روانشناسی کم‌طاقتی فرزندتان آشنا شوید و در مدیریت شرایط به او کمک کنید.
خصوصیات کودک ناسازگار
به‌دلیل تنوع ویژگی‌های شخصیتی، واکنش‌های رفتاری هر کودکی با کودک دیگر تفاوت دارد. مهمترین نکته این است که رفتار کودکان ناسازگار، هنگام مواجهه با رویدادهای استرس‌زا به‌شدت بی‌ثبات و غیرمنتظره می‌شود. آن‌ها معمولا به کوچک‌ترین احساس ناامنی، خطر یا چالشی با علائم زیر واکنش نشان می‌دهند:
- احساس ناراحتی، ناامیدی و عدم علاقه به بازی و تفریح
- شنیدن صدای همیشگی گریه بی دلیل کودک
- نگرانی، احساس اضطراب و افسردگی
- ابتلا به مشکلات خواب مانند کابوس شبانه کودک
- احساس تحریکپذیری از ناتوانی در تکمیل وظایف
- کماشتهایی و بدغذایی کودک
- ناتوانی در حفظ نظم و پایبندی به برنامه‌های روزانه
- مشکل در تمرکز؛ برای حل این مشکل از مقاله تقویت توجه و تمرکز در کودکان کمک بگیرید.
- کناره‌گیری از تعاملات اجتماعی با اعضای خانواده و دوستان
- اجتناب از انجام کارهای مهم مانند درسخواندن و مدرسه‌رفتن
- بروز علائم پرخاشگری و تکانشگری کودکان
- فکر به خودکشی یا اقدام به آن
علت ناسازگاری کودکان چیست؟
اصلی‌ترین دلیل اختلال ناسازگاری در کودکان، حساسیت افراطی به استرس است. این حساسیت تاحدودی مبنای ژنتیکی و به‌میزان بسیار بیشتری، ریشه محیطی و تربیتی دارد. شاید فرزندتان از ابتدا هم کمی زودرنج بوده، اما معمولا تغییرات عمده زندگی دلیل اصلی حساسیت بیش‌ازحد او هستند. موارد زیر از جمله مهمترین عوامل بروز اختلال ناسازگاری در کودک به حساب می‌آیند:
تجارت دردناک (تروما)
هر موقعیتی برای هر کودکی دردناک نیست؛ اما سابقه تجاربی مانند بدرفتاری جسمی، سوءاستفاده جنسی و مسخره شدن در مدرسه، تقریبا برای همه کودکان آزاردهنده هستند. این تجارب، گاهی باعث افزایش مادام‌العمر حساسیت اضطرابی و بروز رفتارهای ناسازگارانه در کودکان میشوند.
طلاق والدین
با طلاق والدین، کودکان باید با تغییرات استرس‌زای بسیار زیادی از جمله تغییر محل زندگی و تحمل دوری یکی از والدین کنار بیایند. کنارآیی با چنین مشکل بزرگی، احتمال حساس‌شدن کودک را به‌شدت افزایش می‌دهد.
جا به جایی خانه و کاشانه
چه دو کوچه آن‌طرف‌تر یا از این‌سوی شهر به آن‌سوی کشور باشد، سازش با این تغییر برای کودکان کمی مشکل است. هرچه محیط جدید متفاوت‌تر باشد و تغییرات بیشتری ایجاد کند، سازگاری نیز سخت‌تر است.
تغییر مدرسه
بچه‌ها وقت زیادی را در مدرسه و با دوستان خود می‌گذرانند و تغییر آن برای کودکان سخت است. جابه‌جایی مدرسه به‌معنای جدایی از دوستان قدیم و تغییر برنامه‌های معمول روزمره است. احساس غریبگی از ورود به مدرسه‌ای جدید که همه با هم رفیق‌اند و رگ خواب معلم را می‌دانند، بیش از آنچه به نظر می‌رسد برای کودکان استرس‌زا است. بنابراین، شما باید به آن‌ها در زمینه‌هایی مانند دوست یابی کودک در مدرسه و آشنایی با معلمان جدید کمک کنید.
ابتلای کودک یا اطرافیان به بیماری یا دیگر مشکلات تهدید کننده زندگی
چه خود کودک یا یکی از اطرافیان او به بیماری خاصی مبتلا شود، کنترل استرس آن برای بچه‌ها سخت است. همچنین اتفاقات استرس‌زای دیگری مانند تصادف و مجروح‌شدن خود یا والدین نیز یکی از علل اضطراب در کودکان و نوجوانان است. این اتفاقات همچنین احتمال بروز ترس از دست دادن والدین را افزایش می‌دهند.
دیگر دلایل ناسازگاری کودکان
- مهارت‌های ارتباطی ناکافی به‌دلیل مشکلاتی مانند بیش فعالی کودکان
- سخت‌گیری یا سهل‌گیری بیش از حد والدین در تربیت کودک
- ابتلا به اختلالاتی مانند اضطراب، افسردگی و وسواس
- مشکلات تحصیلی مانند افت عملکرد تحصیلی
- مشکلات مالی در خانواده
- دوستان ناباب
چگونه با کودکان ناسازگار برخورد کنیم؟
براساس مطالعات روان‌شناختی متعدد، بهترین و موثرترین عامل در درمان ناسازگاری کودکان، ارتقای کیفیت رابطه نوزاد، کودک و نوجوان با والدین است. برخورداری از والدینی همدل و حمایتگر و آرامش حاصل از آن، دقیقا نقطه مقابل اضطراب است و تاثیر زیادی در کاهش ناسازگاری کودک دارد. در ادامه بهترین روش های رفتار با کودک ناسازگار را برای‌تان آورده‌ایم.
ابراز عشق و محبت
فرزندتان اضطراب دارد، چون امنیت ندارد. حالا اگر شما با ابراز عشق و توجه مداوم و پایدار، به او نشان دهید که در هر شرایطی پشتیبانش هستید، دیگر احساس خطر نمی‌کند.
آموزش مهارت های زندگی به کودک
برخی از ناسازگاریها مانند مواجهه با دعوای بچه ها در مدرسه ناشی از مهارت‌های ارتباطی و حل مسئله ناکافی است. با آموزش این مهارت‌ها به فرزندتان، عملکرد او در زمینه‌های شخصی، تحصیلی و اجتماعی را بهبود دهید.
پاسخگویی پیش از درخواست
شاید فرزندتان احساس می‌کند که شما نسبت به نیازهایش بی‌توجه هستید و برای جلب توجه شما ناسازگاری می‌کند. اگر شما نیازهایش را پیش‌بینی و برآورده کنید، او دیگر بهانه‌ای برای جلب توجه ندارد. پیش‌بینی نیازهای کودک باعث بهبود رابطه همدلانه شما و فرزندتان می‌شود و برقراری ارتباط موثر با کودک حرف گوش نکن را آسان‌تر می‌کند.
پایبندی به نظم و برنامه روزانه
اگر او از تغییر بدش می‌آید، از برنامه روزانه مشخص تبعیت کنید؛ مثلا برای مهمانی‌رفتن، درسخواندن یا دیگر کارهای روزانه، به زمان‌بندی‌های مشخص پایبند بمانید. شاید هیچ‌چیزی به اندازه این نکته باعث کاهش و اصلاح رفتارهای ناسازگارانه کودک نشود.
تعیین محدودیت های منطقی و باثبات
همه کودکان تاحدودی قانون‌گریز هستند؛ اما چسبیدن به قوانین پایدار و تبدیل‌شان به برنامه روزانه، راهکار مناسبی برای سر‌به‌راه‌کردن آن‌ها است. برای نحوه درست محدودیت گذاری منطقی نیز از مقاله آموزش قانون به کودکان ایده بگیرید.
اهل رسیدگی بودن
بر اساس تحقیقات، مشارکت گرم و مثبت شما در کار و زندگی شخصی و تحصیلی فرزندتان (نظارت بر عملکرد و تعاملات اجتماعی او) بر بهبود عملکرد، افزایش تاب‌آوری و کاهش مشکلات رفتاری کودک در مدرسه تاثیر مثبت زیادی دارد. پس کمی از بار کارهای خارج از خانه بکاهید و بر رسیدگی به فرزندتان بیفزایید. مثلا اگر در مدرسه دعوا کرده است، شما باید از آن مطلع باشید و برای حلش اقدام کنید.
آماده سازی قبل از بروز تغییر
اگر قرار است تغییر خاصی در زندگی شما یا فرزندتان اتفاق بیافتد، درباره اتفاقات پیشِ رو با او صحبت کنید. همچنین به او اطمینان بدهید که همیشه حمایت شما را خواهد داشت؛ مثلا قبل از تولد نورسیده، برای آماده سازی فرزند اول برای تولد فرزند دوم اقدام کنید یا قبل از شروع مدرسه، به آماده سازی کودک برای کلاس اول دبستان بپردازید.
ایجاد احساس کنترل
او بدرفتاری می‌کند، چون احساس کنترل نمی‌کند. حالا اگر شما در انجام کارهای مختلف به او حق انتخاب بدهید، کمتر به رفتارهای ناسازگارانه مانند بهانه گیری کودک متوسل می‌شود؛ پس مثلا در مواردی مانند انتخاب غذا و لباس، تاحد امکان آزادی عمل بدهید. با این راهکار، از تبدیل او به یک کودک لجباز نیز تاحدود زیادی جلوگیری می‌کنید.
اجتناب از سخت‌گیری و استرس دادن
فرزندتان به‌اندازه کافی دنیا را برای خودش سخت کرده است، شما سخت‌ترش نکنید. شاید علائم ترس از مدرسه در کودکان را ببینید یا با شکایت مداوم او از غذا مواجه شوید؛ در چنین مواقعی، نباید در پی سرکوب آنی این رفتارها برآیید. حذف این رفتارها باید گام‌به‌گام و با تکیه بر اصولی مانند روش صحیح جایزه دادن به کودکان انجام شود.
استفاده از تکنیک های ذهن آگاهی
برای کاهش حساسیت اضطرابی فرزندتان، از تکنیک‌های ساده و بسیار موثری مانند آرام‌سازی عضلانی، تنفس عمیق و کاهش افکار منفی و افزایش افکار مثبت نیز کمک بگیرید.
آیا برای ناسازگاری کودک حتما باید به روانشناس مراجعه کرد؟
اگر با گذشت زمان و بهبود شرایط محیطی، ناسازگاریها و مشکلات رفتاری و روانی فرزندتان به‌جای بهترشدن، رو به بدترشدن گذاشت، حتما با یک روانشناس بالینی کودک و نوجوان مشورت کنید. شما باید تمام تلاش‌تان را برای جلوگیری از مزمن‌شدن این اختلال به کار گیرید؛ زیرا در غیر این صورت، به سمت اختلالات پیشرفته‌تری مانند افسردگی، اضطراب و اختلال سلوک در کودکان و نوجوانان پیشروی خواهد کرد!
سخن پایانی
کودکان ناسازگار تحمل کمی برای مواجهه با رویدادها و تغییرات استرس‌زای زندگی دارند. عوامل محیطی و تربیتی مانند رویدادهای استرس‌زای شدید در تاب‌آوری پایین این کودکان تاثیر زیادی دارند. این مشکل معمولا بعد از بروز تجارب دردناکی مانند طلاق والدین، جابه‌جایی خانه یا مدرسه و اتفاقات تهدیدکننده زندگی، شدت بیشتری پیدا می‌کند. بنابراین، وظیفه شماست که اضطراب‌های روزمره را به حداقل برسانید و با فراهم‌سازی محیطی ایمن و باثبات، به تقویت سلامت روان کودک کمک کنید. در این مسیر، از راهکارهای بیان‌شده در متن مقاله مانند ابراز عشق و محبت، آموزش مهارت‌های زندگی و پایبندی به نظم و برنامه روزانه نیز حتما کمک بگیرید.
سوالات متداول
- کودک ناسازگار چه خصوصیاتی دارد؟
احساس ناامیدی، مدام گریهگردن، ابتلا به اضطراب و افسردگی، بروز مشکلات خواب، تحریکپذیری و تکانشگری، کماشتهایی، بیعلاقگی به فعالیتهای روزانه، ضعف تمرکز و اجتناب از کارهای مهم مانند درسخواندن، از مهمترین خصوصیات این کودکان هستند. - با ناسازگاری کودک با همسالان چه کنیم؟
اکثر مشکلات بین همسالان ناشی از فقدان مهارت کافی در برقراری ارتباط موثر و تعاملات اجتماعی است؛ بنابراین، شما باید با آموزش مهارتهایی مانند ابراز وجود، آموزش کار گروهی و حلمسئله سازنده، به فرزندتان در مدیریت روابط دوستانه کمک کنید. - با ناسازگاری کودک در مدرسه چگونه برخورد کنیم؟
دلایل زیادی مانند اضطراب جدایی از والدین، درگیری با همکلاسیها، عدم جذابیت محیط مدرسه، ضعف تمرکز، عدم علاقه به نشستن طولانیمدت و معلم سختگیر، باعث این ناسازگاریها میشوند؛ بنابراین، شما باید این دلایل را بشناسید و حلشان کنید.
