روز اول مدرسه با کلی ذوق و شوق کیفش را بست و راهی مدرسه شد. معلم شروع به تدریس حروف الفبا کرد؛ الف، ب، پ، ت… و او باید شروع به نوشتن می‌کرد. با خوشحالی شروع به نوشتن کرد، اما انگار چیزی ایراد داشت؛ حروف را کم‌وزیاد و کج‌ومعوج می‌نوشت. همه به چشم عقب‌مانده نگاهش می‌کردند ولی او از نظر هوشی کاملا نرمال بود. البته خودش هم می‌دانست ایرادی وجود دارد، اما ندانستن دلیل آن کلافه‌اش می‌کرد. او به یکی از اختلالات یادگیری (نارسانویسی) دچار بود و روشهای معمول آموزش برایش مناسب نبود. این جمله کاملا صحیح و به‌جا است که «اگر دانش‌آموزی به شیوه آموزش رسمی یاد نمی‌گیرد، پس ما باید روش‌مان را تغییر دهیم». در این مقاله میخواهیم به بررسی نقش بازی درمانی در بهبود اختلالات یادگیری کودکان و بازیهای مناسب برای رفع آن‌ها بپردازیم.
بازی درمانی در اختلال یادگیری
یادگیری در حالت نرمال هم فرآیندی کاملا پیچیده و زمان‌بر است. مثلا آیا تابه‌حال فکر کرده‌اید که چقدر طول کشید تا آداب‌ورسوم درست غذاخوردن را یاد بگیریم؟ همه ما تقریبا از 1 سالگی شروع به غذاخوردن و البته صدور آن به جای‌جای خانه می‌کنیم و 3، 4، 5 یا حتی 6 سالگی در این مهارت به تسلط کامل می‌رسیم! حالا اگر مانعی طبیعی یا غیرطبیعی بر سر راه یادگیری‌مان وجود داشته باشد، سختی فرآیند آن چندبرابر هم می‌شود.
در اختلالات یادگیری دقیقا چنین حالتی پیش می‌آید، یعنی ضعفهای عصب‌شناختی مانع پردازش درست اطلاعات در مغز می‌شود. البته ما در این مقاله قصد بررسی علل این مشکلات را نداریم، زیرا در مقالات دیگری مانند مشکل املا نویسی، اختلال خواندن، نارسانویسی و اختلال یادگیری ریاضی به بررسی جداگانه هرکدام از آن‌ها پرداخته‌ایم. هدف ما در اینجا تنها بررسی نحوه عملکرد بازیدرمانی در بهبود آن‌ها است.
نقش بازی درمانی در بهبود اختلالات یادگیری کودکان
ناتوانایی‌های یادگیری جزو اختلالات عصبی-رشدی هستند. در این مشکلات، برخی از مناطق مغزی به‌اندازه کافی رشد نمی‌کنند و باعث ایجاد اختلال در یک یا چند زمینه عملکردی می‌شوند. مثلا کودکی که از لحاظ هوشی حتی از نرمال هم بالاتر است، به‌دلیل اختلال هماهنگی رشدی در مهارتهای حرکتی شبیه افراد ناتوان ذهنی به نظر برسد. در اختلالات یادگیری نیز کودک در زمینه‌ای خاص از سن خودش عقب‌تر است؛ مثلا در پردازش اطلاعات دیداری ضعیف است و دچار نارساخوانی می‌شود. در چنین مواقعی متخصصان چه‌کاری برای درمان مشکل انجام میدهند؟
آن‌ها از روشهای چندحسی کمک می‌گیرند. در این روشها، از تمام حواس کودک کمک گرفته می‌شود تا ضعف خاص او پوشش داده شود. به‌عنوان‌مثال، اگر کودک کلمه یا حرفی را همزمان ببیند، بشنود و لمس کند، احتمال یادگیری آن و بهبود نارساخوانی نیز بیشتر می‌شود. بازی‌ها در درمان اختلالات یادگیری نیز به شیوه مشابهی عمل می‌کنند؛ یعنی به کودک کمک می‌کنند تا از تمام حواسش برای یادگیری استفاده کند.
پیشنهاد مطالعه: نقش بازی در رشد کودکان
بازی درمانی در اختلال یادگیری شامل چه فرایندی است؟
پس متوجه شدیم تاثیرات بازی درمانی در اختلال یادگیری، شبیه فرآیند آموزش چندحسی است و بازدهی را افزایش می‌دهد. حالا بیایید فرآیند اجرایی‌کردن بازیهای مختلف برای درمان این مشکلات را بررسی کنیم.
- ابتدا باید بدانیم که ضعف کودک به چه عواملی مربوط است؛ مثلا در اختلال محاسبه‌پریشی، کودک در حافظه دیداری-فضایی، تمایز دیداری و تمایز شنیداری ضعف دارد.
- بازیهایی را انتخاب کنیم که حین استفاده از حواس مختلف، یکی یا چند تا از این ضعف‌ها را کاهش دهند.
- در این بازی‌ها باید به نحوی از نقاط قوت کودک نیز استفاده شود؛ مثلا اکثر کودکان محاسبه‌پریش از مهارتهای کلامی خوبی برخوردارند.
- بازی‌ها در ابتدا باید قواعد و ساختار ساده‌ای داشته باشند و به‌مرور پیچیده‌تر شوند تا ذهن کودک برای یادگیری دستورالعمل‌های اجرای درست تکالیف درسی آماده شود.
بیشتر بخوانید: چالش های کودکان دیرآموز
انواع بازی درمانی برای اختلالات یادگیری
با توجه به اینکه علل و عوامل اختلالات یادگیری تا حدودی با یکدیگر تفاوت دارند، ما نیز برای هرکدام از آن‌ها بازیهای جداگانه‌ای را مطرح می‌کنیم. اگر با تفاوت‌های این اختلالات آشنا نیستید، از مقاله چگونه اختلالات یادگیری را در کودک تشخیص دهیم؟ کمک بگیرید.
انواع بازی برای درمان اختلال خواندن (نارساخوانی)
روشهای زیر به‌صورت خلاقانه‌ای از بازی‌ها برای بهبود نارساخوانی استفاده می‌کنند و برخی از آن‌ها به‌قدری جذاب و خلاقانه هستند که محض تفریح هم می‌توان انجام‌شان داد. برای تقویت خلاقیت کودکان از مقاله بازی های تقویت خلاقیت در کودکان نیز استفاده کنید.
نقاشی حروف و کلمات
کودکان نارساخوان معمولا در تشخیص برخی یا تمام حروف ضعیف هستند. در این روش از آن‌ها میخواهیم تا حرف یا حروف خاصی را به شیوه دلخواه‌شان طراحی و رنگ‌آمیزی کنند. اگر کودک در تشخیص و خوانش حروف ماهر شده است، این بازی را با کشیدن نقاشی کلمات ادامه دهید.
خواندن شعرهای داستانی قافیه دار
قافیه‌‌سازی از بهترین و موثرترین فعالیت‌ها برای افزایش آگاهی واج‌شناختی دانشآموزان است. این بازی ارتباط بین حروف و صداها را به او آموزش می‌دهد. پس کتاب‌های مصور و دارای داستان‌های قافیهدار برایش بخوانید و بعد از هر جفت قافیه، از او بخواهید تا کلمات هم‌قافیه دیگری پیدا کند. در ادامه چند تا از این داستان‌های قافیهدار را به شما معرفی می‌کنیم:
- خرسی بازم غذا می‌خواد از کارما ویلسون
- نه مزرعه نه گاری، پس کامیون سواری از آلیس شرتل
- نی‌نی‌ها و اجی‌مجی از افسانه شعبان‌نژاد
- مهمان‌های پاندا از لیندا سو پارک
- نی‌نی‌ها و هولولو از افسانه شعبان‌نژاد
خواندن شعر و داستان در بهبود خجالتی‌بودن کودکان نیز تأثیرگذار است. برای درمان کودکان خجالتی می‌توانید از مقاله بازی درمانی کودکان خجالتی نیز استفاده کنید.
ساخت کلمه با حروف الفبای آهنربایی
درگیرکردن حس لامسه نیز به بهبود نارساخوانی کمک می‌کند. حروف آهنربایی و تخته مغناطیسی برای فرزندتان تهیه کنید و از او بخواهید کلمات مختلف را روی آهنربا بسازد تا با تلفیق حس بینایی و لامسه، درک بهتری از نحوه شناسایی و خوانش حروف به دست آورد.
جذاب کردن تمرین آگاهی واج شناختی
آواشناسی ضعیف یکی دیگر از علائم نارساخوانی است. در این تمرین همراه با کودک اسامی و کلمات مختلف را بیان و هجا کنید. در حین هجای کلمات مختلف، همراه با کودک کف بزنید یا متن را تبدیل به شعر کنید تا برایش جنبه بازی و سرگرمی داشته باشد. این بازی را همراه با دیگر اعضای خانواده نیز انجام دهید و جایی در برنامه‌های روزانه برایش دست‌وپا کنید.
بازی های آنلاین خواندن کلمات
بازیهای آنلاین زیادی برای دانشآموزان مبتلا به اختلال خواندن طراحی شده است. این برنامه‌ها مانند محیط مدرسه استرس‌زا نیستند و مهارتهای خواندن را در محیطی امن تقویت می‌کنند. برخی از این برنامه‌ها حتی توانایی تمرکز بر نقاط ضعف کودک و تقویت مهارتهای موردنیاز او را دارند.
انواع بازی برای رفع اختلال نوشتن
کودکان مبتلا به نارسانویسی در نوشتن کلمات و بیان نوشتاری افکارشان مشکل دارند. از روشهای زیر به‌عنوان بازی درمانی برای رفع اختلال نوشتن در کودکان استفاده کنید.
چک‌لیست دیکته بازی
در موقعیت‌های مختلف از فرزندتان بخواهید که موارد لازم را بر روی کاغذ یادداشت کند. مثلا اگر شما قصد رفتن به خرید دارید و فرزندتان درخواستی از شما دارد، از او بخواهید درخواستش را روی کاغذ بنویسد تا شما فراموش نکنید؛ یا اگر قرار است هر جمعه به مکانی تفریحی بروید، از کودک بخواهید که پیشنهاد‌هایش را روی کاغذ بنویسد تا آن‌ها را با یکدیگر بررسی کنید.
بازی اسم فامیل
برای بهبود مهارتهای نوشتاری فرزندتان حتما از بازی خاطره‌انگیز، جذاب و آموزنده نام و شهرت هم استفاده کنید. این بازی علاوه بر افزایش سرعت پردازش اطلاعات، باعث آشنایی کودک با کلمات جدید و نحوه نوشتن آن‌ها می‌شود.
تقویت مهارت های حسی-حرکتی
کودکان مبتلا به اختلال نوشتن در مهارتهای حرکتی ظریف و درشت ضعیف هستند. بنابراین بازیهایی مانند بازی با خمیر که به بهبود مهارتهای حسی-حرکتی کمک می‌کنند در بهبود این اختلال نیز موثر هستند. مقاله بازی های حسی برای کودکان، بازیهای بیشتری در این زمینه به شما معرفی خواهد کرد. از مقالات دیگرمان مانند بازی با کاغذ نیز برای تقویت مهارتهای حسی-حرکتی کودکان استفاده کنید.
تقویت مهارتهای حسی-حرکتی همچنین به‌دلیل افزایش هماهنگی عصب-عضله و ماهیچه‌های دست و انگشتان، در بهبود مشکلاتی مانند کندنویسی دانش آموزان موثر است.
حل ماز با قلم و کاغذ
کنترل حرکتی ظریف موردنیاز برای تکمیل مارپیچ‌ها کار نسبتا سختی است. در این بازی برای رسیدن به انتهای ماز، کودک باید مداد خود را در بین خطوط حرکت دهد. این فعالیت تمرینی عالی برای تسلط بر مهارتهای حرکتی ظریف در بچه‌های مبتلا به نارسانویسی است. این بازی برای اکثر کودکان از شیرینی و جذابیت زیادی برخوردار است که امتیازی اضافی محسوب می‌شود. حل ماز و مارپیچ جزو روش های آموزش مهارت حل مسئله به کودکان و نوجوانان نیز محسوب می‌شود.
بازی های تقویت حافظه دیداری
کودکان مبتلا به اختلال خواندن در حافظه دیداری به‌شدت ضعف دارند. بنابراین بازیهای موثر بر تقویت حافظه دیداری در بهبود نارساخوانی نیز موثر هستند. از بازیهای زیر برای تقویت حافظه دیداری استفاده کنید:
- از کودک بخواهید حرف خاصی را روی کاغذ بنویسد؛ اما قبل از شروع به نوشتن، به مدت 20 ثانیه آن را در ذهنش تجسم کند.
- به فرزندتان فهرست کوتاهی از حیوانات بدهید و از او بخواهید آن‌ها را به خاطر بسپارد و سپس از آخر به اول تکرار کند. با 3 حیوان شروع کنید و به‌مرور تعداد آن را افزایش دهید.
- هنگام رانندگی از کودک بخواهید که ماشین‌های دارای 2 رنگ مختلف (مثلا قرمز و آبی) را بشمارد. وقتی بر تکلیف مسلط شد، رنگ سوم را نیز وارد کنید.
- هنگام آشپزی از کودک بخواهید مواد غذایی لازم را به ترتیب و با استفاده از علائم اختصاری حفظ کند؛ به‌عنوان مثال، پقگرم (پیاز، قارچ، گوشت، رب، ماکارونی). این کار در پیروی از دستورالعمل‌ها و نحوه چینش حروف به او کمک می‌کند.
انواع بازی برای اختلال ریاضی (محاسبه پریشی)
کودکان مبتلا به محاسبه‌پریشی لزوما در ریاضیات ضعیف نیستند و اکثر آن‌ها تنها در محاسبه و شمارش اعداد ضعیف هستند. خوشبختانه ضعفهای ناشی از این اختلال را تا حدود زیادی با استفاده از بازیهای زیر می‌توان برطرف کرد.
استفاده از بازیهای شمارش اعداد 1 تا 10
کودکان مبتلا به محاسبه‌پریشی در فهم سلسله‌مراتب اعداد مشکل دارند. بنابراین اولین قدم برای اصلاح ضعفهای ناشی از این اختلال، یادگیری شمردن ترتیبی اعداد از 1 تا 10 است. برای این منظور از اسباب‌بازی‌های مختلفی مانند گیره اعداد، قطار اعداد و چوب‌خط مخصوص برای شمارش اعداد استفاده کنید.
ترکیب ریاضی با آموزش سواد مالی به کودکان
حرف‌زدن با کودک درباره پول، یکی از روشهای مفید و موثر آموزش کار با اعداد به آن‌ها است. مثلا تعدادی اسکناس هزاری، 2هزاری، 5هزاری و 10هزاری در اختیارش بگذارید و از او بخواهید با ترکیب آن‌ها به 100 هزارتومان برسد. همچنین از کودک بخواهید که تمام ترکیب‌های مختلف را امتحان کند؛ مثلا جمع 10 تا 5هزاری و 5 تا 10هزاری یا جمع 9 تا 10هزاری و 5 تا 2هزاری را امتحان کند.
بازی آموزش حدس زدن تعداد
برای کودکان مبتلا به محاسبه‌پریشی تخمین تعداد و مقایسه آن‌ها با یکدیگر دشوار است. برای بهبود این ضعف به روش زیر عمل کنید:
- 10 عدد لوبیا، دکمه لباس و یا هر چیز دیگری را به کودک نشان دهید.
- چند تا از آن‌ها در ظرفی دربسته پنهان کنید و از کودک بخواهید تعدادشان را حدس بزند.
- آن‌ها را روی میز خالی کنید و همراه کودک تعدادشان را بشمارید تا حدسش را ارزیابی کند.
- با تعداد آیتم کمتر و بیشتر بازی را دوباره تکرار کنید.
بازی انگشت شمار چوبی اعداد و جورچین دو تکه
این بازی‌ها در ایجاد پیوند بین مفهوم ذهنی اعداد و مصداق‌های واقعی آن به کودک کمک می‌کند. جفت‌کردن تصویر و عدد باعث تقویت حافظه دیداری کودک می‌شود و محاسبات را برایش آسان‌تر می‌کند. جفت‌کردن تصویر و کلمه از روشهای موثر آموزش زبان نیز هست و ما در مقاله بازی برای افزایش دایره لغات زبان انگلیسی کودکان به‌صورت مفصل درباره آن صحبت کرده‌ایم.
بازی هایی مانند منچ و مارپله برای درک ارزش واقعی اعداد
یکی دیگر از مشکلات کودکان مبتلا به محاسبه‌پریشی ضعف آن‌ها در درک ارزش مقداری اعداد است. انجام بازیهایی مانند منچ و ماروپله و دیدن عینی تفاوت اعداد در این زمینه به آن‌ها کمک می‌کند. حتی می‌توانید در هر نوبت از 2 یا تعداد بیشتری تاس استفاده کنید و به‌اندازه جمع آن‌ها مهره را حرکت دهید تا کودک با تولید اعداد بزرگ‌تر و ارزش واقعی آن‌ها نیز آشنا شود.
سخن پایانی
کودکان مبتلا به اختلالات یادگیری با روشهای رسمی آموزش میانه خوبی ندارند و احتمالا از دیگر همکلاسی‌ها جا می‌مانند. پس برای کمک به پیشرفت تحصیلی آن‌ها باید به دنبال روشهای دیگری غیر از روشهای معمول باشیم. امروزه از روشهای چندحسی برای حل این مشکلات کمک می‌گیرند و بازیدرمانی نیز جزو این دسته از شیوه‌های آموزشی قرار دارد. بازی‌ها علاوه بر جذابیت ذاتی‌شان برای کودکان، تعداد بیشتری از حواس ما را درگیر فرآیند یادگیری می‌کنند و در افزایش بازدهی زمان آموزش موثر هستند. ما در این مقاله با توجه به ضعفهای کودکان مبتلا به اختلالات یادگیری برای هر کدام از آن‌ها بازیهای جداگانه‌ای معرفی کردیم. این بازیهای به‌عنوان نمونه هستند و شما حتما باید منابع و کتاب‌های بیشتری در این زمینه مطالعه کنید و از متخصصان سلامت روان هم مشورت بگیرید.
سوالات متداول
- تأثیر بازی درمانی در کاهش اختلالات یادگیری دانش آموزان چیست؟
تلاش متخصصان بازیدرمانگری در زمینه اختلالات یادگیری بر استفاده از روشهای چندحسی برای پوششدادن ضعفهای یادگیری دانشآموزان است. این روشها به دلیل درگیرکردن دانشآموز در فرآیند آموزش، بازدهی یادگیری را افزایش میدهند. - چه بازیهایی برای درمان اختلال خواندن مناسب هستند؟
نقاشی حروف و کلمات، خواندن شعرهای داستانی قافیهدار، ساخت کلمه با حروف الفبای آهنربایی، تمرین آواشناسی و بازیهای آنلاین خواندن کلمات از موثرترین بازیدرمانیهای اختلال خواندن هستند. - چه بازیهایی برای درمان اختلال نوشتن مناسب هستند؟
تبدیل موقعیتها به فرصت دیکتهبازی، حل ماز با قلم و کاغذ، انجام بازیهای حسی مانند خمیربازی برای تقویت مهارتهای حسی-حرکتی و اسم-فامیل از بهترین بازیدرمانیهای اختلال نوشتن هستند. - چه بازیهایی برای درمان اختلال ریاضی مناسب هستند؟
انگشتشمار چوبی اعداد و جورچین دوتکه، شمردن پول، منچ و ماروپله و آموزش حدسزدن اعداد از بهترین روشهای بازیدرمانی برای اختلال ریاضی هستند.
