کودکی که تا دیروز عقلش به چشمش بود و گوشش بدهکار نبود، حالا بزرگ شده و توانایی درک‌وتحلیلش رشد زیادی کرده است. البته هنوز هم بازیگوشی و حواسپرتی کودکانه خودش را دارد، اما به‌قدری پیشرفت کرده که تازه کلاس هم می‌رود! علاوه بر افزایش تفکر منطقی، پیروی از دستورالعمل‌ها و مهارت گوش دادن در کودکان هم از دوره ابتدایی به بعد تحول چشمگیری می‌یابد. آنها حالا کاملا آمادگی شروع آموزش گوش کردن به کودکان از جانب شما را دارند؛ اما چگونه باید درعین حفظ روحیه خودمختاری و سرزندگی آنها، آموزش این مهارت ضروری و کاربردی را آغاز کرد؟
مهارت گوش دادن چیست؟
یعنی این گوش در نباشد و آن یکی دروازه. یعنی شنیدن با گوش جان و به‌خاطرسپردن آنچه ضروری و لازم است. به‌لحاظ فنی و تخصصی 2 نوع گوشدادن وجود دارد:
- گوشدادن منفعلانه: صحبت‌ها به پرده گوش و تارهای صوتی می‌رسند اما به پردازش عصبی و تجزیه‌وتحلیل منطقی ختم نمی‌شوند.(جسم کودک سر کلاس است اما خودش جای دیگر).
- گوشدادن فعالانه: کودک علاوه بر شنیدن اطلاعات، به‌صورت فعالانه برای درک معنای آنها و فهم چرایی دستورالعمل و ضرورت عمل به آن تلاش میکند. گوشدادن فعالانه باعث کاهش مشکلاتی مانند فراموشکاری کودکان می‌شود.
اهمیت مهارت گوش دادن در ابتدایی
درک مطالب-چه گفتار و چه نوشتاری- از مهارت‌های توسعه فردی اساسی برای دانش آموزان است و به آنها کمک میکند تا:
- اطلاعات را به‌درستی دریافت کنند.
- دستورالعمل‌ها را به‌خوبی انجام دهند.
- نقطه‌نظرات، دیدگاه‌ها و افکارشان را به‌شیوه‌ای قابل فهم ابراز کنند (این مهارت، آموزش کار گروهی در مدرسه را تسهیل میکند).
ابتدا نقطه ضعف‌های کودک در مهارت گوش دادن را پیدا کنید
قبل از آنکه بی‌مقدمه به‌سراغ تقویت مهارت گوش دادن در کودک بروید و به برقراری ارتباط موثر با کودک حرف گوش نکن بپردازید، ابتدا ویژگی‌های این مهارت را ارزیابی کنید و نقاط ضعف فرزند یا دانش‌آموزتان را بیابید. این‌ها از مهم‌ترین نشانه‌های گوشدادن فعال هستند:
- نگاه‌کردن به شخص مقابل همزمان با گوشدادن به او
- اجازه‌دادن به دیگران برای تمام‌کردن حرف‌شان
- توجه به زبان بدن در حین گوشدادن
- مدام وسط حرف دیگری نپریدن
- مهارت در پرسیدن سوالات مرتبط
- پرسیدن سوالات مرتبط با موضوع گفت‌وگو
- خودداری از قضاوت و پیش‌بینی زودهنگام منظور طرف مقابل
آموزش گوش کردن به کودکان
گوشدادن هم مثل تقویت ماهیچه‌ها مهارتی است که برای رسیدن به پختگی لازم به تمرین‌وتکرار نیاز دارد. بنابراین اول از خودتان شروع کنید و به‌جای عجله برای آموزش این مهارت، سعی کنید همقدم با درک‌وفهم کودک سطح آموزش‌ها را ارائه دهید.
از هشدارهای 5 دقیقه‌ای برای گوش دادن شروع کنید
خودکنترلی کودکان نسبت به ما بزرگسالان خیلی کمتر است و زمان می‌برد تا بتوانند خودشان را برای گوشدادن فعال آماده کنند. بنابراین تا حد امکان، 5 دقیقه پیش از فرارسیدن زمان یک کار جدید و مذاکره با کودک، آن را به او اعلام کنید. برای مثال می‌توانید بگویید:
- «تا 5 دقیقه دیگه فرصت داری بازی کنی، بعدش نوبت مرتب کردنه!»
حتی می‌توانید برای این هشدارها از یک تایمر، مثل تایمر آشپزخانه استفاده کنید و از فرزندتان بخواهید خودش آن را تنظیم کند تا در این فرایند نقش داشته باشد.
از ترانه های کودکانه کمک بگیرید
می‌توانید از شعرها و آهنگ‌ها برای جالب‌تر کردن دستورالعمل‌ها استفاده کنید! به شعرها به‌عنوان بازی هایی برای تقویت خلاقیت کودکان نیز نگاه کنید و آنها را با هم بخوانید. می‌توانید از ریتم یکی از شعرهای کودکانه‌ی مورد علاقه‌ی فرزندتان استفاده کنید. مثلا برای آموزش اعداد به کودک می‌توانید از این شعر استفاده کنید:
- یک؛ یکی یه‌دونه هلو/ دو؛ دوتا دونه زردآلو
- سه؛ سه‌تا انار شیرین / چهار؛ چهارتا دونه خرمالو
- پنچ؛ پنج‌تا انجیر تازه / شیش؛ شیش‌تا پسته که بازه
ترانه‌ها با درگیرکردن هیجانات بچه‌ها و داشتن حالتی بازی‌گونه، به تقویت توجه و تمرکز کودکان نیز کمک می‌کنند.
تماس چشمی را تقویت و تمام حواس کودک را مال خود کنید
وقتی کودک در حین گوشدادن به شما نگاه میکند، مطمئنا توجه بیشتری به حرف‌های‌تان خواهد داشت. پس وقتی نگاهش جای دیگریست، از او بخواهید که ارتباط چشمی‌اش را با شما حفظ کند. احتمالا در اوایل آموزش‌ها این کار برایش سخت باشد، اما مطمئنا به‌مرور این عادت در وجودش نهادینه می‌شود. حفظ تماس چشمی به افزایش تمرکز کودک در کلاس درس و خانه کمک زیادی میکند؛ پس آن را دست‌کم نگیرید.
بازی داستانگویی زنجیرهوار را امتحان کنید
این بازی فقط ابتدایش واقعی است و باقی‌اش شبیه گلوله‌برفی در حال سقوط، توسط باقی اعضا غلت می‌خورد و بزرگ‌تر می‌شود. در این بازی اگر تمام اعضای خانواده شرکت کنند، بهتر است:
- جملات ابتدایی داستانی واقعی را بخوانید. مثلا فرض کنید داستان اینگونه شروع شده است: «روزی بود روزی نبود. شیر قصه ما با خونواده‌اش توو یه غار زندگی می‌کرد. یه روز به سرش زد که…»
- کتاب قصه را ببندید و به‌صورت حلقه‌ای دور یکدیگر بنشینید.
- هر کدام از اعضای خانواده به نوبت، جمله‌ای به این داستان اضافه کنند که جمله نفر قبل را کامل‌تر کند تا به انتهای داستان برسید.
قصه‌گویی را حتما در برنامه‌های‌‌تان داشته باشید و از تاثیر داستان بر یادگیری کودکان غافل نشوید.
بازی «سایمون میگه» را بومی‌سازی کنید
بازی‌های جالبی مثل «سایمون میگه.» را با کمی تغییر می‌توان استفاده کرد و از فواید آن مانند تقویت خودکنترلی و گوشدادن فعال در کودکان بهره‌مند شد. به‌جای سایمون از کلمات فارسی مانند مربی استفاده کنید. در این بازی که جزو جذاب‌ترین بازی های گروهی برای کودکان نیز محسوب می‌شود، یک‌نفر نقش اصلی را برعهده دارد و عباراتی دستورالعمل‌وار را بیان میکند و دیگر کودکان هم آنها را اجرا می‌کنند:
- مربی میگه: «دستت رو بزار روی سرت.»
- مربی میگه: «گوشاتو با دستات بگیر.»
- مربی میگه: «ادای گیتازدن رو در بیار.»
- مربی میگه: «بی‌حرکت وایستید!»
- مربی میگه: «روی یه‌پا وایستید!»
اوایل احتمالا تاخیرها و اشتباهات کودک زیاد باشد، اما به‌مرور و باافزایش توجه و تمرکز او، تعداد خطاهایش کمتر می‌شود.
از درخواستهای چندمرحله‌ای برای گوش دادن استفاده کنید
درک دستورالعملهای پیچیده برای کودکان پیش‌دبستانی و دبستانی کمی سخت است. بنابراین سعی کنید درخواستهای چندمرحله‌ای را به چند دستورالعمل سادهتر بشکنید تا کودک بتواند آنها را درک و اجرایی سازد. برای مثال بگویید:
- «من احساس میکنم تو بی‌حوصله‌ای. بیا اول لباس بپوشیم و بعد بریم بیرون بازی کنیم.»
استفاده از دستورالعملهای چندمرحله‌ای و تشریح جزئی و کامل درخواست‌ها به تسهیل فرآیند آموزش قانون به کودکان نیز کمک میکند.
گفت‌وگو را دوجانبه و فعالانه پیش ببرید
اینکه از کودکی دبستانی داشته باشیم یک‌جا بنشیند و فقط رد حرفهای حوصله‌سربر درسی را دنبال کند، نه منطقی و نه شدنی است. بنابراین، سعی کنید فضای گفت‌وگو را با تعامل و پرسش و پاسخ پیش ببرید. مثلا اگر در حین خواندن داستان هستید، هرچند دقیقه یکبار توقف کنید و از کودک بپرسید:
- «نظرت تا اینجا چی بود؟»
- «به‌نظرت بعدش قراره چی بشه؟»
حتما نظر خودتان را هم بگویید. با این‌کار اگر هم فرزندتان حواسش جای دیگری بوده است، سعی میکند در ادامه بیشتر حواسش را جمع کند تا بتواند در هیجان ارزیابی و پیش‌بینی شرکت کند.
از قدرت تخیل کودک برای تقویت مهارت گوش دادن کمک بگیرید
خیال‌پردازی کودکان بی‌نظیر است و در تمام موارد مرتبط با آموزش مهارت های زندگی به کودکان کاربرد دارد. برای مثال، شما می‌توانید برای جذاب‌کردن دستورالعمل‌ها و افزایش احتمال پیروی کودک از آنها از مثال‌های خیالی کمک بگیرید:
- «وقتی می‌خواهیم از پارک بریم بیرون مثل یک هواپیما به سمت ماشین پرواز کن!»
- «فکر کن داری روی یه پلی که رو مواد مذاب قرار داره راه میری، همینجوری برو تا رختخوابت!»
سخن پایانی
از کودکی پیش‌دبستانی نمی‌توان توقع زیادی برای گوشدادن و حفظ تمرکز داشت، اما با شروع سال‌های تحصیلی و رشد بازی‌های ساختارمند، استعداد گوشدادن فعال نیز رفته‌رفته شکوفا می‌شود. در این دوره سنی، والدین، معلمان و مربیان باید آموزشهای لازم برای تقویت مهارت گوشدادن در کودکان را جزو برنامه‌های‌شان بگذارند. البته نباید زیادی هم عجله کرد و روحیه خودانگیختگی و بازیگوشی کودک را نادیده گرفت. بنابراین، سعی کنید کم‌کم و همزمان با بهبود توجه و تمرکز کودک، با راهکارهایی مانند داستانگویی زنجیرهوار و تشویق تماس چشمی، این مهارت را تقویت کنید.
سوالات متداول
- چگونه مهارت گوشدادن را در کودکان تقویت کنیم؟
کمکگرفتن از ترانههای کودکانه برای آموزش مفاهیم مختلف، داستانگویی زنجیرهوار، بازی «مربی میگه:»، شکستن درخواستهای پیچیده به چند دستورالعمل سادهتر، گفتوگوی دوطرفه و کمکگرفتن از تخیل کودک جزو بهترین راهکارها هستند. - چرا مهارت گوشدادن در دوران ابتدایی اهمیت زیادی دارد؟
زیرا برای پیروی از دستورالعملهای خانگی و یادگیری آموزشهای تحصیلی باید بتوانند حواسشان را جمع و به صحبتهای اطرافیان گوش کنند. گوشدادن همچنین به آنها کمک میکند تا نظر دیگر همسالان را درک و دوستیهایشان را تقویت کنند. - منظور از مهارت گوشدادن در کودکان چیست؟
گوشدادن دو مرحله دارد: 1. شنیدن پیام؛ 2. ارزیابی و تامل درباره معنای پیام. مهارت گوشدادن به کودکان کمک میکند تا بعد از شنیدن حرفهای دیگران بتوانند آنها را به خاطر بسپارند و انجامشان دهند.
