برخی از مشکلات و چالش‌های دوران کودکی هم والدین و هم فرزندان را عذاب می‌دهند. مشکلات این‌چنینی اگرچه دردشان دوبرابر است، اما فرصت خوبی برای تقویت اتحاد رابطه والد-فرزندی فراهم می‌کنند. در چنین مواقعی، والد و فرزند هر دو به‌دنبال یک هدف مشترک، یعنی ازبین‌بردن رنج ناشی از مشکلی خاص هستند. بیاختیاری مدفوع در کودکان، یکی از این مشکلات نسبتا رایج و عذاب‌آور است. این اختلال به مانند مشکل نگه داشتن مدفوع در کودکان، والدین و فرزندان را همزمان کلافه میکند؛ پس بیایید با این اختلال، علائم، علل، پیامدها و درمان آن آشنا شویم.
آشنایی کلی با بی اختیاری مدفوع در کودکان
بیاختیاری مدفوع به‌معنای دفع غیرعمدی مدفوع در لباس زیر و ناتوانی در نگهداشتن آن تا رسیدن به دستشویی است. اگر کودکی 4ساله و مسن‌تر که تعلیم توالت‌رفتن هم دیده است، به هر دلیلی در کنترل مدفوع مشکل داده باشد، او را مبتلا به مشکل بیاختیاری مدفوع (انکوپرسیس) می‌نامند.
بین 2 الی 4درصد کودکان 4ساله به بیاختیاری مدفوع مبتلا هستند و با افزایش سن کودک، احتمال ابتلا به این اختلال کاهش می‌یابد.
توضیح اجمالی درباره فرآیند طبیعی دفع مدفوع
فرآیند طبیعی عمل دفع به ماهیچه‌ها و عصب‌های سالم در راستروده و لگن نیاز دارد:
- مدفوع تا زمان رسیدن به دستشویی، در روده بزرگ (کولون) تشکیل و ذخیره می‌شود.
- ماهیچههای اسفنکتر مقعدی باید تحریکات راستروده را به‌خوبی کنترل کنند تا فرد کاملا احساس نیاز به دستشویی‌رفتن کند.
بنابراین اکثر بی‌اختیاری‌های مدفوعی که ناشی از عوامل فیزیولوژیکی هستند به این 2 عامل مربوط می‌شوند:
- بدکارکردی راستروده (رکتوم)
- ضعف ماهیچههای مقعدی
علائم بی اختیاری مدفوع در کودکان
بیاختیاری دفع در کودکان غالبا با علائم زیر همراه است:
- نامنظم‌بودن نیاز کودک به دستشویی‌رفتن از لحاظ زمانی (گاهی پشت سر هم نیاز به مدفوع دارد و گاهی دیگر، تا چند روز نیازی به دستشویی‌رفتن ندارد)
- ناتوانی در نگهداشتن مدفوع تا رسیدن به دستشویی
- احساس نفخ یا احساس درد در شکم و معده
- به‌جاماندن لکه مدفوع روی لباس زیر
- پنهانکردن لباسهای کثیف
- کاهش اشتها
علل بی اختیاری مدفوع در کودکان
3 مورد زیر، از شایع‌ترین علل اختلال دفع در کودکان هستند:
- یبوست
- علل پزشکی زمینهای
- مشکلات روانشناختی
یبوست
یبوست مهمترین علت ناتوانی در نگهداری مدفوع در روده‌ها است. وقتی فردی دچار یبوست می‌شود، به‌دلیل خشک و سفت‌شدن مدفوع درون روده بزرگ، اجابت مزاج با حس درد همراه است. به‌همین‌دلیل، کودک از دستشویی‌رفتن خودداری میکند.
خودداری از دستشویی‌رفتن هم باعث بزرگ‌شدن روده بزرگ به‌دلیل جمع‌شدن مدفوع در آن می‌شود؛ در نتیجه، کودک کمتر احساس نیاز به عمل دفع میکند. در همین بین که روده بزرگ پر از مدفوع قدیمی‌تر و خشک است، مدفوع جدید، آبکی و نرم از بین مدفوع قدیمی نشت و لباس زیر کودک را آلوده میکند. برخی از والدین این مشکل را با اسهال اشتباه می‌گیرند. یبوست یکی از مهمترین علل بروز شب ادراری در کودکان نیز محسوب می‌شود.
علل پزشکی زمینهای
علل فیزیولوژیکی زیربنایی خاصی هم در بروز اختلالات دفع نقش دارند. موارد زیر از محتمل‌ترین شرایط جسمانی منجر به اختلال بیاختیاری مدفوع هستند:
- عفونت یا پارگی راستروده
- کم‌آبی بدن به‌دلیل آب کافی نخوردن کودک
- سوء‌تغذیه یا رژیم غذایی حاوی چربی و قند بیش‌ازحد
- عمل جراحی روده به‌دلیل ابتلای کودک به مشکلاتی مانند مقعد بسته
- آسیب‌دیدن اعصاب انتهای گوارش: ماهیچههای مقعدی به‌درستی بسته نمی‌شوند.
- کمکاری روده بزرگ: این بخش از روده به دلیل کمکاری، به میزان کافی مدفوع را به جلو حرکت نمی‌دهد.
- بیماری هیرشپرونگ: به‌دلیل ازبین‌رفتن پایانه‌های عصبی روده، کودک به انسداد روده دچار می‌شود و نمی‌تواند مدفوع کند.
مشکلات روانشناختی
موارد زیر از مهمترین علل روانشناختی بیاختیاری دفع در کودکان هستند:
- عوامل استرسزای شدید، مانند جابه‌جایی خانه یا طلاق والدین (استرس‌های شدید باعث افزایش یبوست و به‌همین‌ترتیب، بیاختیاری دفع می‌شوند)
- نافرمانی مقابله‌ای و لجبازی کودک؛ (هر وقت و به هر دلیلی کودک از شما دلگیر باشد، علائمش تشدید می‌شود)
- مشکل در به‌خاطرسپردن و پیروی از دستورالعمل‌ها به‌دلیل اختلالاتی مانند بیش فعالی کودکان
- رویدادهای استرسزای زندگی کودک، مانند آغاز مدرسهرفتن و بروز ترس از مدرسه در کودک
- خودداری از رفتن به دستشویی عمومی به‌دلایلی مانند خجالتی بودن کودک
- غرق‌شدن در بازی و بی‌علاقگی به متوقف‌کردن آن برای دستشویی‌رفتن
- آموزش دستشویی‌رفتن به کودک همراه با تنبیه و اجبار
- عدم آموزش دستشویی‌رفتن به کودک
- ترس از مدفوع
پیامدهای بی اختیاری مدفوع
بیاختیاری دفع بر سلامت جسمانی و روانی کودکان تاثیر منفی می‌گذارد:
آشفتگی هیجانی و اجتماعی
بیاختیاری مدفوع برای کودک خجالت‌آور است و منجر به مشکلاتی مانند مسخره شدن در مدرسه می‌شود.؛ به‌همین‌دلیل، برخی از کودکان از مدرسهرفتن خودداری می‌کنند. این مشکل نیز به‌نوبه‌خود باعث افت تحصیلی دانش‌آموزان می‌شود.
علاوه بر این، اختلالات دفع در بروز مشکلات روحی مانند افسردگی و اضطراب در کودکان نیز تاثیرگذار هستند.
حساسیت و عفونت پوستی
به‌دلیل بیاختیاری دفع، پوست اطراف مقعد همواره در معرض آلودگی است و نیاز به شست‌وشوی مداوم دارد؛ به‌همین دلایل، حساسیت پوست این ناحیه از بدن افزایش می‌یابد و احتمال بروز عفونت‌های پوستی را بالا می‌برد.
سوء تغذیه
اگر شدت بیاختیاری مدفوع زیاد باشد، احتمالا مواد مغذی بدن کودک از طریق عمل دفع تخلیه می‌شود. بنابراین، احتمال ضعف و بی‌حالی مداوم کودک به‌دلیل عدم دریافت کافی مواد موردنیاز بدن وجود دارد.
نحوه تشخیص بی اختیاری مدفوع در کودکان
برای تشخیص‌گذاری دقیق بیاختیاری مدفوع، متخصصان معمولا موارد زیر را بررسی می‌کنند:
- ارزیابی روانشناختی برای تعیین عوامل مرتبط با استرس هیجانی، ترس از مدفوع و دیگر مشکلات رفتاری
- بررسی سابقه پزشکی، علائم حاضر، آموزش دستشویی‌رفتن، رژیم غذایی و سلامت روانی کودک
- ارزیابی وضعیت جسمانی کودک
- معاینه راستروده کودک توسط متخصص با انگشتی دستکش‌دار و روغن‌کاری‌شده برای بررسی انسداد احتمالی روده و میزان تنود عضلانی
- استفاده از روش‌های تصویربرداری پزشکی برای بررسی نابهنجاری‌های روده و مقعد
درمان های رایج بی اختیاری مدفوع
باتوجه به گستردگی دلایل بروز این مشکل، فرمول‌بندی درمان نیز براساس علت اصلی بیاختیاری مدفوع برنامه‌ریزی می‌شود. علاوه بر این، گاهی ترکیبی از مداخلات درمانی برای بهبود کامل کودک نیاز است که تشخیص آن به‌عهده متخصص است. موارد زیر از رایج‌ترین درمان‌های این اختلال هستند:
تنقیه یا اماله
قراردادن لوله‌ای در راستروده که از طریق آن مایعات یا گاز به این بخش بدن تزریق می‌شود. هدف از انجام تنقیه، پاکسازی روده‌ها و ازبین‌بردن یبوست است.
رژیم غذایی
هر غذایی که باعث بیاختیاری مدفوع یا یبوست کودک می‌شود باید از برنامه غذایی حذف شود. غذاهای زیر برای کودکان مبتلا به این اختلال مفید هستند:
- میوه و سبزیجات؛ اگر فرزندتان به این مواد غذایی علاقه ندارد، از مقاله علاقمند کردن کودکان به میوه ها و سبزیجات کمک بگیرید.
- سیب بدون پوست و سس سیب
- فیبر محلول در آب (پکتین)
- نان سفید و نان بِیگِل
- برنج و دیگر غلات
- آب میوه طبیعی
- آب و مایعات
در نقطه مقابل، کودک باید از خوردن مواد غذایی زیر اجتناب کند:
- قند
- لبنیات
- شکلات
- ادویه‌ها
- نوشیدنی‌های گازدار
- غذاهای روغنی و سرخ‌شده
- مصرف قهوه و کافئین در کودکان و نوجوانان
دارودرمانی
- داروهایی مانند لوپرامید برای کاهش فعالیت روده‌بزرگ و کنترل علائم بیاختیاری مدفوع موثر هستند.
- مُلیّن‌ها برای تحریک حرکات روده و جلوگیری از یبوست کاربرد دارند.
متخصصان هنگام تجویز دوزهای مختلف این داروها، با استفاده از روش‌های تصویربرداری از روده عکس می‌گیرند تا دوز موردنیاز کودک را پیدا کنند. اگر فرزندتان در دارو خوردن مشکل دارد، سری به مطلب دارو دادن به کودک بزنید و از ترفندهای آن استفاده کنید.
عمل جراحی
برخی از کودکان به‌دلایلی مانند مقعد بسته نیاز به عمل جراحی دارند. برخی از این عمل‌ها باوجود حل مشکل کودک، اما با عوارضی مانند بیاختیاری مدفوع همراه هستند. در چنین مواقعی، انجام مجدد عمل جراحی به بهبود توان فرد برای کنترل روده کمک میکند. علاوه بر این، فناوری‌های جدیدتری مانند تحریک عصب ساکرال را نیز در حال جایگزین‌شدن با روش تنقیه است. در این روش، از دستگاهی کوچک برای ارسال سیگنال الکتریکی و تحریک و پاکسازی روده استفاده می‌شود.
تکنیک های رفتاردرمانی
- داشتن زمان‌بندی مشخص روزانه برای نشستن کودک در دستشویی؛ مثلا بعد از هر وعده غذایی، کودک به‌مدت 5 تا دقیقه روی سنگ دستشویی بنشیند و از تحریک روده ناشی از رفلکس معده استفاده کند.
- اگر کودک هر روز در ساعت‌های خاصی دچار دفع ناگهانی مدفوع می‌شود، حتما باید سر همان ساعت به دستشویی برود.
برای پایبندی کودک به این زمان‌بندی‌ها، استفاده از تشویق و پاداش نیز موثر است. ابتدا به تلاش‌های کوچک مانند 1دقیقه نشستن هم پاداش بدهید و با پیشرفت کودک، شما نیز پاداش‌ها را برای تلاش‌های بیشتر و منظم‌تر نگه دارید. برای استفاده درست از روش پاداش، نگاهی به مقاله روش صحیح جایزه دادن به کودکان بیندازید و از یک رفتاردرمانگر متخصص در زمینه اختلالات کودکان مشورت بگیرید.
تمرین ماهیچههای مقعدی
متخصصان معمولا برای درمان بیاختیاری دفع از ورزش و فعالیت بدنی برای کودکان نیز استفاده می‌کنند. آن‌ها برای تقویت توان کودک در مهار مدفوع، تمریناتی را برای افزایش قدرت ماهیچههای لگنی و مقعدی تجویز می‌کنند.
پسخوراند زیستی یا بیوفیدبک
در این روش، حسگرهایی در داخل مقعد و روی دیواره شکم قرار می‌دهند و وقتی اندام‌های کودک در بهترین حالت برای کنترل روده و ماهیچههای مقعد قرار دارد، به او بازخورد مثبت می‌دهند. این تمرین آنقدر تکرار می‌شود تا کودک به‌صورت کامل بر نحوه کنترل مدفوع خود مسلط شود.
نقش والدین در کمک به فرزند مبتلا به بی اختیاری مدفوع
والدین نقش حمایت‌کننده بسیار مهمی در ایجاد عادات سالم موثر بر بهبود عملکرد روده در فرزندشان دارند:
- آموزش آداب دستشویی‌رفتن به کودک
- تشویق کودک برای استفاده منظم از دستشویی
- برنامه‌ریزی برای دستشویی‌رفتن پس از صرف غذا
- تهیه برنامه غذایی مناسب برای درمان اختلال دفع
- اجتناب از رفتارهایی مانند تنبیه و داد زدن سر کودک به‌دلیل بیاختیاری مدفوع
- داشتن حساب خوراکی‌های کودک برای شناسایی غذاهای منجر به بیاختیاری دفع
- استفاده از محصولات بهداشتی مناسب برای جلوگیری از حساسیت و عفونت پوست اطراف مقعد
- استفاده از روان‌درمانی برای جلوگیری از آسیب‌های روحی ابتلا به اختلال دفع مانند عزت نفس پایین کودک
- همیشه همراه‌داشتن لباسهای تمیز برای افزایش اعتماد‌به‌نفس کودک در بیرون‌رفتن و انجام فعالیت‌های اجتماعی
- اگر مشکل کودک ناشی از نافرمانی و لجبازی است، برای حل آن باید به نکات مرتبط با فرآیند مستقل شدن کودک احترام بگذارید
سخن پایانی
علل و عوامل گسترده‌ای در بروز بیاختیاری مدفوع نقش دارند و هیچ‌کدام از آن‌ها هم در کنترل کودک نیستند؛ پس هرگز فرزندتان را به‌دلیل اختلالش سرزنش نکنید، بلکه به کمک متخصصین مختلف از جمله گوارش، علت اصلی مشکل را شناسایی کنید. این مشکل در اکثر موارد باعث افت عزت‌نفس و دیگر مشکلات جسمانی و روانی می‌شود؛ بنابراین، در طول دوره درمان از فرزندتان حمایت کنید تا با این پیامدهای منفی مقابله کنید. در آخر اینکه صبور باشید، زیرا درمان این اختلال فرآیندی زمان‌بر است.
سوالات متداول
- علت ابتلای کودکان به بیاختیاری مدفوع چیست؟
3 عامل عمده در بروز این اختلال بیشترین نقش را دارند: 1. یبوست 2. مشکلات جسمانی زمینهای خاص، مانند عفونت یا پارگی راستروده و کمکاری روده 3. مشکلات روانشناختی خاص، مانند ترس از مدفوع و عوامل استرسزای شدید. - کدام روشها بیشترین تاثیر را در درمان بیاختیاری مدفوع کودکان دارند؟
تنقیه یا اماله، رژیم غذایی فیبردار، دارودرمانی، عمل جراحی، تکنیکهای اصلاح رفتار، تمرین ماهیچههای مقعدی، پسخوراند زیستی یا بیوفیدبک، از موثرترین راهکارهای درمانی بیاختیاری دفع در کودکان هستند. - بیاختیاری مدفوع در کودکان چه علائمی دارد؟
ناتوانی در نگهداشتن مدفوع تا رسیدن به دستشویی، احساس نفخ یا درد در شکم و معده، نقشبستن لکه مدفوع روی لباس زیر، پنهانکردن لباسهای کثیف، مدفوع نداشتن تا چند روز و بعد ابتلا به بیرونروی شدید از مهمترین نشانهها هستند.
