شما هم حتما در دوران تحصیل خودتان یا فرزندتان، با ترس و اجتناب کودک از رفتن به مدرسه روبرو بوده‌اید. کودکان زیادی خصوصا در سال اول ابتدایی روزها یا حتی هفته‌های اول مدرسه را با چشمانی گریان و نگاهی نگران می‌گذارنند. ترس از مدرسه یکی از شایع‌ترین اختلال‌های مرتبط با درس و تحصیل در کودکان و نوجوانان است و در هر سنی امکان بروز دارد. ترسیدن از مدرسه در سنین مختلف احتمالا دلایل متفاوتی دارد که در این مقاله بررسی کرده‌ایم و راهکارهایی برای کنترل و مدیریت ترس و اجتناب از مدرسه رفتن برای کودکان و نوجوانان بیان می‌کنیم.
پیشنهاد مطالعه: اضطراب جدایی کلاس اولی ها
ترس از مدرسه در کودکان ابتدایی
احساس ترس از مدرسه در اوایل شروع سال تحصیلی برای کودکان اول ابتدایی تا حدی طبیعی است خصوصا اگر کودک تجربه حضور منظم در پیش دبستانی را نداشته باشد. اما در برخی از کودکان، ترس و نگرانی از مدرسه شدید است، باعث مقاومت برای مدرسه رفتن و کاهش اشتیاق آن‌ها به درس می‌شود. در چنین شرایطی اگر با اجبار و فشار، نوآموز را به مدرسه بفرستید ممکن است باعث کاهش انگیزه، بروز مشکلات روحی مانند افسردگی و فوبیای مدرسه شوید و به کودک رنج زیادی را تحمیل کنید. از آنجایی ترس از مدرسه غیر طبیعی و بیش از اندازه است که افراطی، غیر قابل کنترل، طولانی مدت و پایدار باشد. بنابراین باید علت اصلی ترس کودک را شناخت و برای درمان آن اقدام کرد.
بیشتر بخوانید: فوبیا در کودکان
ترس از مدرسه در نوجوانان
در دوره نوجوانی ترس از مدرسه می‌تواند دلایل متفاوتی با دوره دبستان داشته باشد. تغییر مقطع در این دوره، سخت‌تر شدن دروس، دست و پنجه نرم کردن با مشکلات بلوغ و تغییر سطح انتظارات از نوجوان، پیش رو داشتن مسئله جدید مانند موفقیت در آزمون‌های علمی، المپیاد و کنکور همگی از دلایل ترس از مدرسه در نوجوانی هستند. نوجوانی دوره‌ای حساس است که واکنش همسالان، مقبولیت در گروه دوستان و تایید و تشویق دیگران برای فرد اهمیت بالایی دارند. مشکل در هریک از این موارد می‌تواند عاملی برای ترس شدید نوجوان و بی‌انگیزه شدن دانش‌آموز و امتناع او از رفتن به مدرسه باشد. در این سن کنترل نوجوان نسبت به کودکی از جهاتی سخت‌تر است و نمی‌توان دائم او را تحت نظر داشت یا به او دستور داد. اگر به دنبال این هستید که اشتیاق فرزندتان را برای مدرسه بیشتر کنید، مطلب انگیزه برای درس خواندن هم می‌تواند به شما کمک کند.
نشانه های ترس از مدرسه در کودکان
علائم ترس از مدرسه ممکن است در ابعاد مختلفی از زندگی فرد بروز پیدا میکنند. برخی از کودکان و نوجوانان خیلی واضح از رفتن به مدرسه امتناع کرده و ترس خود را بیان میکنند و برخی دیگر دچار مشکلاتی میشوند که می‌توان جزو نشانههای وحشت کودک از مدرسه در نظر گرفت و به دنبال تشخیص علل و راهکارهای بهبود آن بود.
پیشنهاد مطالعه: اختلالات روانی شایع در مدارس
علائم رفتاری ترس از مدرسه
- عصبانیت هنگام بیدار شدن در صبح
- پرخاشگری کودک
- تهدید به آسیب زدن به خود یا دیگران
- فرار کردن از مدرسه
- تحریک‌پذیری بالا
- گریه کودک و ناآرامی
- ناخن جویدن کودک
- خراب کردن مداوم اسباب‌بازی و عروسک‌ها
- پاره کردن کتاب‌ها
- گم کردن مداوم وسایل مدرسه
علائم جسمانی ترس از مدرسه
- شب ادراری کودک
- دردهای جسمی مانند سردرد، شکم درد، درد پا و معده درد
- مشکلات گوارشی مانند تهوع، استفراغ و اسهال
- سرگیجه
- ضعف و بیحالی ناشی از اضطراب کودک
- تپش قلب
- لکنت زبان کودک
بروز این علائم در برخی موارد نشانه‌ای از تمارض کودک برای فرار از مدرسه‌رفتن است.
علائم روانی ترس از مدرسه
- افسردگی کودک
- تمایل به انزوا
- احساس ناامنی شدید
- ترس از دست دادن والدین
- بی‌خوابی
- کابوس شبانه کودک
فوبیای مدرسه
اگر حمایت از کودک و درمان اضطراب جدایی، در برابر ترس‌های او ناکافی باشند، این استرس‌ها و اضطراب‌ها پایدار شده، شدت یافته و به اختلالی به نام فوبیا تبدیل میشوند که کنترل و درمان آن مشکل‌تر است. به جز این فوبیا از مدرسه می‌تواند دلایل دیگری نیز مانند اختلالات روحی و روانی، حوادثی مانند از دست دادن پدر و مادر یا آسیب‌های روحی نیز داشته باشد. البته به یاد داشته باشید که حضور فیزیکی کودک در مدرسه، دلیل بر عدم فوبیای مدرسه و درس نیست و ممکن است دانش‌آموز برای مدرسه رفتن، دائما با اضطراب و نگرانی دست و پنجه نرم کند.
علل ایجاد فوبیای مدرسه
بروز مقاومت شدید در مقابل مدرسه رفتن و فوبیا، بین ۱۰ تا ۱۳ سالگی آغاز می‌شود اگرچه می‌تواند در آغاز دوره ابتدایی هم ایجاد شود. از جمله دلایل فوبیا و ترس‌های شدید از رفتن به مدرسه می‌توانیم به موارد زیر اشاره کنیم:
مشکلات روحی و اختلالات مختلف
ترس شدید از مدرسه در کودکانی که دچار مشکلات روحی و رشدی مانند اختلال یادگیری هستند، شیوع بالاتری دارد. این کودکان از تنبیه، سرزنش، مورد سوال قرار گرفتن یا خود درس و یاد نگرفتن، ترس و واهمه دارند؛ خصوصا اگر در خانه یا مدرسه تحت حمایت مناسبی نباشند یا مشکلات آن‌ها تشخیص و درمان نشده باشد.
اتفاقات جدید زندگی
بچه‌ها قدرت پردازش یا کنار آمدن با برخی از اتفاقات، حوادث یا آسیب‌های شدید روحی و روانی را ندارند. همین مسئله می‌تواند زمینه‌ساز فوبیای مدرسه و ترس از حضور در محیطی متفاوت با خانواده باشد. از دست دادن یکی از اعضای نزدیک خانواده، اختلافات شدید خانوادگی، طلاق والدین، تغییر محل زندگی، تغییر مدرسه مورد علاقه کودک، همگی از اتفاقات جدیدی هستند که نیاز به ظرفیت‌سازی در کودک و نوجوان دارند.
محیط و شرایط زندگی
مشکلات خانواده مانند اختلافات والدین، بیماری شدید یکی از والدین یا هر عاملی که توجه کودک را به جای مدرسه و درس، به خود مشغول کرده باشد و حس نا امنی برای او ایجاد کند، خصوصا در کودکان و نوجوانانی که پیش‌زمینه ترس و اضطراب دارند، می‌تواند از دلایل ایجاد فوبیای مدرسه باشند.
محیط و شرایط مدرسه
چیز عجیبی نیست که کودکان و نوجوانان از مدارسی که معلمان یا کادر مدرسه بدرفتاری دارند، دانش‌آموزان را تنبیه میکنند یا بسیار سخت‌گیر هستند، فراری باشند. قلدری در مدرسه، مورد آزار قرار گرفتن دانش‌آموز و طرد کودک از جمع همسالان نیز از دیگر عوامل فوبیای مدرسه هستند.
بازگشت به مدرسه پس از مدت طولانی
در کودکان و نوجوانانی که اعتماد به نفس کم یا مشکلات زمینه‌ای روحی دارند، گذشت مدت زمان طولانی از رفتن به مدرسه به دلیل تعطیلات تابستان، بیماری، مهاجرت و کرونا ممکن است ترس از مدرسه را تقویت کند.
علائم فوبیای مدرسه
برخی از کودکان با بیان مستقیم اینکه نمی‌خواهند به مدرسه بروند، اجتناب از سوار شدن به سرویس مدرسه و بلند نشدن از تختخواب ترس خود را نشان دهند. اما برخی دیگر افسردگی، اضطراب، بیقراری و مشکلات جسمی و روحی را نشان می‌دهند. اگر کودک شما بیش از چند هفته نشانههای زیر را داشت، احتمالا ترس از مدرسه آنقدر شدید است که نیاز به راهنمایی و کمک یک روانشناس دارد.
- کودک به هیچ عنوان حاضر نیست به مدرسه برود یا در مدرسه بماند.
- کودک در طول روز اقدام به فرار از مدرسه می‌کند.
- کودک صبح‌ها در رفتن به مدرسه مقاومت زیادی دارد و در صورت اصرار والدین، دست به خشونت رفتاری می‌زند.
- کودک هنگام صبح بدون دلیل بیرونی، بدرفتاری، بداخلاقی و عصبانیت نشان می‌دهد.
- شکایت از مشکلات جسمی مانند درد معده، شکم درد، سر درد، استفراغ، اسهال، تهوع، تپش قلب، لرزش بدن، سرگیجه
- تهدید به آسیب زدن به بچه‌های دیگر یا فرار از مدرسه
علل ترس کودک از مدرسه
علل مدرسه هراسی را باید در روحیات، شرایط روانی و محیط زندگی کودک و نوجوان جستجو کرد. از دلایل رایج‌تر امتناع از مدرسه رفتن و ترسیدن از مدرسه، نگرانی و اضطراب ناشی از جدا شدن از مراقبین است. اما می‌توان علل ابتلا به ترس از مدرسه در کودکان را در موارد زیر نیز دید:
- خجالتی بودن کودک و شرم شدید دانش‌آموز
- مضطرب بودن شخصیت والدین
- ترساندن کودک از مدرسه یا معلمان
- داشتن توقع بالا از کودک یا نوجوان و ترس او از برآورده نکردن این توقعات
- ترس از دست دادن یکی از والدین به دلیل بیماری شدید
- ضعیف بودن دانش‌آموز و سابقه آزار دیدن از دیگران
- ترس از محیط جدید
- مشکلات یادگیری و ترس از تحقیر شدن
- نگرانی درباره انجام تکلیف
- نداشتن خواب و استراحت کافی
- وجود مشکلات اضطرابی در کودک
- ترس از استقلال در کودک
- احساس عدم امنیت در مدرسه
- ناتوانی در ارتباط و دوستی با افراد جدید
- شنیدن گفتگوی منفی والدین و بزرگترها درباره مدرسه
- رقابتی بودن فضای مدرسه
- برخورد نامناسب معلمان و کادر مدرسه
- وابستگی کودک به مادر یا ترس از ترک شدن توسط مادر دارد.
راهکارهای مقابله با ترس از مدرسه
تکنیک‌های مختلفی برای بهبود ترس کودکان و نوجوانان وجود دارد که در اینجا برخی از آن‌ها را توضیح می‌دهیم و می‌توانید متناسب با سن، نشانه‌ها و وضعیت کودک به کار ببرید. سری هم به مطلب دیگر ما با عنوان آماده کردن کودک برای کلاس اول بزنید، که در تکمیل و توسعه همین موضوع منتشر کرده‌ایم.
آشنا کردن کودک با فضای مدرسه
کودکان به طور طبیعی از محیط‌های جدید ترس دارند خصوصا اگر تنها گذاشته شوند. بنابراین حتما قبل از مدرسه، کودک را به کوچه و خیابان مدرسه ببرید و او را با فضای بیرون و داخل مدرسه آشنا کنید. کمک کم به او توضیح دهید که قرار است در اینجا درس بخواند و به زیبایی‌ها و خوبی‌هایی محیط اشاره کنید. می‌توانید در حوالی مدرسه برای کودک هدیه‌ای بخری تا معرفی محل مدرسه با گرفتن یک هدیه جذاب در ذهن او به هم گره بخورند.
جدایی کودک را تمرین کنید
پذیرش هرچیزی که کودک تجربه کند و احساس خوبی از آن داشته باشد، برایش آسان‌تر می‌شود. بنابراین باید تلاس کنید جدایی را به یک بازی تبدیل کنید و به مرور ساعت جدایی را افزایش دهید. بهتر است از ۳ سالگی دیگر همیشه در دسترس کودک نباشید بلکه گاهی با زمان خیلی کوتاه او را با پدر، دوستان، همسالان یا افراد معتمد تنهای بگذارید تا متوجه شود نبود شما به معنای ترک کردن آن‌ها نیست و شما باز خواهید گشت. هرگز کودک را تهدید به جدایی و رفتن نکنید، این تنبیه به مرور باعث دلبستگی ناایمن کودک به شما می‌شود.
برنامه خواب را تمرین کنید
بی‌خوابی، کابوس دیدن و خواب بی کیفیت از دلایل بی میلی برای مدرسه رفتن هستند. وقتی دانش‌آموز دوره طولانی مدرسه نرفتن مثل تابستان یا دوران غیرحضوری بودن مدارس در کرونا را پشت سر می‌گذارد، نسبت به توانایی‌های اجتماعی خود و حضور در جمع زیادی از افراد بی اعتماد به نفس می‌شود. خواب نامناسب می‌تواند همه این موارد را تشدید کند و باعث عملکرد نامناسب دانش‌آموز در مدرسه شود. از یک ماه قبل از شروع مدرسه یا حتی بیشتر، ساعت خواب و بیداری را با فرزندتان تمرین کرده و محیط آرامی برای خواب شب فراهم کنید.
برای ترک کودک صادق باشید
هیچگاه در مورد روز اول مدرسه و ترک کودک دروغ نگویید. دروغ گفتن کودک را نسبت به شما و اتفاقات اطراف بی اعتماد می‌کند و بی‌اعتمادی ریشه حس ناامنی است. به جای آن درباره روز اول مدرسه و اتفاقاتی که می‌افتد با او صادقانه صحبت کنید. در روز مدرسه نیز سعی کنید خداحافظی شما ساده و کوتاه باشد. به کودک اطمینان دهید ظهر برمی‌گردید. حتما کمی قبل از ساعتی که به کودک قول دادید برای بازگرداندن او در مدرسه حاضر شوید و ترجیحا در هفته اول خودتان کودک را به مدرسه ببرید و بیاورید. اگر از قبل کودک را برای این موقعیت آماده کرده باشید می‌توانید بهتر این شرایط را مدیریت کنید.
درباره ترس از مدرسه صحبت کنید
با فرزند خود درباره ترس از مدرسه حرف بزنید و احساسات او را درباره مدرسه، معلمان، ارتباط با همسالان، حسی که درباره خودش و شرایط رفتن به مدرسه دارد بپرسید. لازم نیست فشار بیاورید و بازجویی کنید. اما سعی کنید با پذیرش احساسات او، خوب گوش دادن، آرامش و به دور از فضای نصیحت‌گونه و سرزنش‌آمیز، به مرور نسبت به آنچه در دل او می‌گذرد آگاه شوید. می‌توانید طی همین صحبت‌ها یا در مکالمات دیگر، به او درباره ترس‌هایش اطمینان دهید. اگر از نمره‌ها نگران است شرایطی برای بهبود وضع درسی او مهیا کنید و اطمینان دهید تلاش در این مسیر مهمتر از نتیجه است و در هر صورت محبت شما به او پابرجا خواهد بود.
ترس فرزندتان را درک کنید
خیلی مهم است که والدین هیجان و احساسات فرزندشان را بپذیرند و آن را سرکوب و سرزنش نکنند. گفتن جملاتی مثل اینکه «مدرسه که ترس ندارد» یا «ببین بقیه از مدرسه نمی‌ترسند» نه تنها هیچ فایده‌ای ندارد بلکه با دادن احساس مقایسه ممکن است به اضطراب و خودباوری او دامن بزند. می‌توانید از ترس‌ها و احساسات خودتان برای فرزندتان صحبت کنید تا متوجه شود دیگران نیز این احساس را تجربه کرده و از سر گذرانده‌اند. از اقدامات عملی و کمکی که می‌توانید برای او انجام دهید بپرسید.
صحبت با معلم و کادر مدرسه
گاهی کودک یا نوجوان خودش هم دقیق متوجه احساسات خود و دلیل آن‌ها نیست. یا ممکن است ترس از تنبیه و سرزنش باعث شود واقعیت یا اتفاقات مدرسه مثل قلدری، آسیب دیدن از طرف دانش‌آموزان، خجالتی بودن یا ضعف درسی‌اش را با والدین در میان نگذارد. در هر صورت بهتر است بدون اطلاع فرزندتان با معلمین و کادر مدرسه درباره وضعیت درسی او و ارتباطش با دیگران در مدرسه سوال کنید تا مطمئن شوید عامل یا مشکلی در مدرسه وجود ندارد. از طرفی به دلیل نقش مهم فضای مدرسه در جذب دانش‌آموز درباره انتخاب مدرسه مناسب خوب تحقیق کنید و از معلمان، مشاور و کادر مدرسه بخواهید برای عدم تشدید ترس از مدرسه نهایت همکاری خود را انجام دهند.
مراجعه به روانشناس کودک و نوجوان
اگر ترس به فوبیا تبدیل شود، دیگر دلیل داشتن برای ترس و حرف از منطق معنایی ندارد. همچنین گاهی مشکلات زمینه‌ای مانند اختلالات اضطرابی، سابقه آسیب یا کودک آزاری، دلبستگی نا ایمن به والدین، خجالتی بودن، افسردگی، مشکلات شدید اعتماد به نفس یا برخی اختلالات خاص مثل اختلال عدم تمرکز و بیش فعالی کودک، علل اصلی مشکل دانش‌آموز برای حضور در مدرسه هستند. این مشکلات به سادگی و با چند توصیه قابل حل نیستند و باید برای ریشه‌یابی و درمان آن‌ها به روانشناس متبحر کودک و نوجوان مراجعه کنید. همچنین وقتی کودک در اثر ترس از مدرسه دچار مشکلات ثانویه می‌شود، میل به فرار از این شرایط برای حس آرامش و امنیت دوباره، در او بالا می‌رود. برای درمان این مشکلات نیز لازم است از متخصصان کمک بگیرید.
پیشنهاد مطالعه: درمان شناختی رفتاری برای اختلالات کودکان و نوجوانان
اضطراب خود را منتقل نکنید
مهم نیست از فرزندتان چه می‌خواهید یا چه توصیه‌ای می‌کنید، کودکان و نوجوانان از رفتار و باورهای شما الگوبرداری میکنند. بچه‌هایی که والدین خجالتی، مضطرب یا افسرده دارند، با ریسک بالاتری برای ترس از اجتماع و مدرسه مواجه هستند. شرایط روحی خود را بهبود بدهید، مراقب حرف‌هایی که در حضور فرزندتان درباره درس، مدرسه، نمره و خاطرات و اتفاقات بد درباره مدرسه می‌زنید باشید. دائما نسبت به مسیر کودک، کارهایی که انجام می‌دهد، غذای مدرسه یا تکالیف او ابراز نگرانی نکنید. کودک باید آرامش شما را ببیند تا خودش هم در این موارد آرامش نسبی داشته باشد.
تنبیه و ترساندن ممنوع است
از ترساندن فرزندتان از معلم و کادر مدرسه، بیان دائمی عواقب درس نخواندن، مقایسه فرزند با دیگران، سخت‌گیری بیش از حد درباره درس، تنبیه کودک و مجازات او برای نمرات خودداری کنید. کودکان با ترسیدن از فضای مدرسه به انجام تکالیف و رفتن به مدرسه ترغیب نمی‌شوند بلکه بیشتر در جهت اجتناب از قرارگرفتن در این شرایط اضطرابی، تلاش خواهند کرد. توصیه می‌کنیم مطلب با کودک لجباز چه کنیم را هم مطالعه کنید تا به جای از روش‌های درست، در کودک علاقه ایجاد کنید.
توانمندی فرزندتان را تقویت کنید
برای نوآموزان کلاس اولی درس خواندن، نوشتن و آموختن اطلاعات در قالب قوانین مدرسه کمی مشکل است. برخی از کودکان هم از نظر ذهنی یا جسمی ضعیف‌تر هستند. برخی از این موارد را می‌توانید با تمرینات و بازی‌هایی در خانه بهبود دهید یا در این مسیر از کاردرمانی و نظرات مشاورین کمک بگیرید. بازی با شن و خمیربازی، نقاشی با دست و به طور کلی بازی‌هایی که به هماهنگی ذهن و دست کودک کمک میکنند و باعث تقویت عضلات انگشتان و دست‌ها می شوند، برای توانایی نوشتن کودک مفید هستند. هرچه کودک یا نوجوان توانمندی‌های جانبی بیشتری داشته باشد، اعتماد به نفس بالاتری برای حضور در مدرسه و بین همسالان دارد. توصیه می‌کنیم به خلاقیت فرزندتان توجه کافی داشته باشید و از بازی هایی برای افزایش خلاقیت کودکان هم در این راستا استفاده کنید. کودک و نوجوان خلاق، هوش هیجانی بالاتری دارد و بهتر می‌تواند مسائل و مشکلات خود را حل کند.
سخن پایانی
ترس از مدرسه از مواردی است که در هر سنی خصوصا کودکی و نوجوانی دیده می‌شود و با ورود به مقطع جدید شدت می‌گیرد. در این مقاله درباره علل و علائم ترس بیش از حد از مدرسه صحبت کردیم. ترس و امتناع از مدرسه رفتن پیامدهای بسیاری دارد بنابراین باید به محض تشخیص، به دنبال ریشه‌یابی و اصلاح روش تربیتی خود، بررسی شرایط مدرسه و مشکلات روحی فرزندتان باشید. کمک از یک مشاور و روانشناس متبحر یکی از کلیدهای اصلی حل این مشکل است تا بتوانید حساب‌شده و دقیق‌تر، متناسب با شرایط خاص فرزندتان برای رفع ترس از مدرسه قدم بردارید.
سوالات متداول
- دلیل عدم علاقه کودک به مدرسه چیست؟
علل درونی و محیطی زیادی مانند اضطراب جدایی، دلبستگی ناایمن، داشتن مشکلات جسمانی که موجب تمسخر میشوند، مواجهه با قلدری در مدرسه، خجالتی بودن، ترس از دست دادن والدین و نگرانی شدید درباره فرایند یادگیری، از جمله عوامل ترس کودکان از مدرسه هستند. - ترس از مدرسه چه نشانه هایی دارد؟
ترس از مدرسه در کودکان و نوجوانان با علائم رفتاری، روانی و جسمی مانند جویدن ناخنها، گریه و بیقراری، نشانههای اضطرابی (تپش قلب، اسهال، تهوع، رنگپریدگی)، دردهای بدنی، افسردگی و عدم همکاری در بیدارشدن و حاضر شدن برای مدرسه همراه است. - بروز فوبیای مدرسه در چه کودکانی امکان بروز بالاتری دارد؟
کودکانی با والدین مضطرب، کودکان مبتلا به اختلالات یادگیری یا اختلالات روانی مانند عدم تمرکز و بیش فعالی، کودکان مبتلا به مشکلات فیزیکی، کودکانی که سابقه آسیب روانی و فیزیکی دارند و کودکانی که در محیط خانواده دچار مشکلاتی همچون اختلاف یا بیماری والدین هستند، با احتمال بیشتری از مدرسه میترسند یا نسبت به مدرسه رفتن مقاومت میکنند.
