وقتی فرزندتان برای اولین بار «تاتی‌تاتی‌کنان» شروع به راه‌رفتن کرد را یادتان می‌آید؟ یادتان می‌آید که اوایل به‌سختی و با تکیه بر دیوار و مبل، خود را از زمین جدا می‌کرد و کشان‌کشان از این‌سوی اتاق به آن‌سوی اتاق می‌رساند؟ آیا اوایل زیاد زمین می‌خورد؟ راستی! چه می‌شد اگر فرزندتان بعد از اولین زمین‌خوردن و ناامیدی حاصل از آن، تلاشش را متوقف می‌کرد! بله، احتمالا هیچ‌وقت به‌خوبی الآن در جلوی چشمان‌تان راه نمی‌رفت و مسیر مستقل شدن کودک را طی نمی‌کرد! پس چرا حالا دیگر فقط زمین‌نخوردن را به او می‌آموزیم و بلندشدن از زمین را یادش نمی‌دهیم؟ به نظرتان در این شرایط، آیا او به مشکلاتی مانند ترس از شکست در کودکان دچار نمی‌شود؟
ترس از شکست در کودکان
همه ما انتظاراتی از عملکردمان داریم و رویاهایی برای موفقیت‌مان بافته‌ایم. شکست به این رویاها خدشه می‌زند و ما را مجبور به عقب‌نشینی می‌کند. پس کاملا طبیعی است که از باختن بدمان بیاید و برای موفقیت تلاش کنیم. اما گاهی‌اوقات یک چیز اساسی را فراموش می‌کنیم: «شکست واقعا مقدمه پیروزی است.»؛ دقیقا همان‌طور که فرزندتان قبل از راه‌رفتن، بارها زمین خورد.
البته که هیچ‌کدام از ما عمدا خودمان یا فرزندمان را زمین نمی‌زنیم، ولی خواه‌ناخواه، شکست روزی در خانه همه ما را می‌زند! حالا اگر شما از قبل، مواجه شدن کودک با شکست را به فرزندتان آموخته باشید، او به‌جای فرار، برای شکست‌دادنِ شکست برنامه‌ریزی می‌کند؛ یعنی شکست را مقدمه‌ای برای پیروزی می‌کند و به موفقیت پل می‌زند. متاسفانه، اگر مهارت و شهامت مواجهه با مشکلات را به او نیاموخته باشید، او چالش‌ها را به‌معنای ناتوانی خودش قلمداد می‌کند و به مشکلاتی مانند اضطراب در کودکان و نوجوانان مبتلا میشود.
ویژگی‌های نشان‌دهنده ترس از شکست در کودکان
آنها یک تفاوت اساسی با دیگر کودکان دارند: اگرچه شکست همه بچه‌ها را برای تجدید قوا و لشکرکشی مجدد، به عقب‌نشینی وادار می‌کند، اما اضطراب، توان تجدید قوا را از بچه‌های مبتلا به ترس از شکست می‌گیرد. آنها معمولا به یکی از حالات زیر در برابر این ترس از خودشان دفاع میکنند:
تلاش شبانه روزی
برخی‌ها همیشه خدا سرشان گرم انجام تکالیف و وظایف‌شان است. هدف‌شان از تلاش مضاعف هم این است که مبادا روزی شکست در خانه‌شان را بزند و بی‌عرضه‌گی خیالی‌شان را برملا کند! به‌همین‌دلیل، معمولا به بهترین و کامل‌ترین شکل ممکن، کارها را انجام می‌دهند و بهترین نمرات را می‌گیرند. برخی‌اوقات هم میزان زمان مطالعه یا دیگر کارها را کمتر گزارش میکنند تا خود را باهوش و بااستعداد جلوه دهند و بر احساس ناتوانی درونی‌شان غلبه کنند.
اجتناب از شکست
« تنها زمانی ناکامی را تجربه نمی‌کنیم که اصلا چیزی نخواهیم!»
این دسته به‌جای حرکت در مسیر موفقیت، در مسیر شکست‌نخوردن حرکت میکنند. از نظر این کودکان، هر تلاشی محکوم به شکست است، زیرا توانایی و شایستگی لازم را ندارند. آنها برای پنهان‌کردن کم‌کاری‌های‌شان به روش‌هایی مانند بهانه گیری کودک، اهمال کاری تحصیلی یا غیبت‌کردن متوسل میشوند. البته هیچ‌کدام از این روش‌ها کمکی نمی‌کند و آنها روز به روز نگاه منفی‌تری نسبت به خودشان پیدا میکنند.
پذیرش شکست
این گروه، ناتوانی‌شان را پذیرفته‌اند و خود را ازپیش‌باخته تصور میکنند. تعدد شکست‌ها مجاب‌شان کرده که از تلاش برای موفقیت دست بردارند. آنها حتی موفقیت‌های‌شان را کاملا به دلایل بیرونی نسبت می‌دهند؛ مثلا می‌گویند: «این امتحان خیلی آسون بود وگرنه من جزو دانش آموزان تنبل کلاس هستم!»
علل ترس از شکست در کودکان
در زمان تولد، بچه‌ها کوچک‌ترین آشنایی با مفهوم شکست ندارند. البته که برخی از آنها تاحدودی استرسی‌تر هستند، اما هیچ‌کدام‌شان در بدو تولد نسبت به شکست‌خوردن دیدگاهی منفی نداشته‌اند. پس عوامل محیطی در بروز این مشکل، نقشی اساسی برعهده دارند.
تاثیرات فرهنگی
مهمترین علت این دیدگاه منفی و مخرب، اهمیت فوق‌العاده موفقیت در فرهنگ کنونی است. نشانه آن هم افزایش روزافزون کتاب‌های زردی است که همه در تلاش برای نشاندادن یگانه راه موفقیت به ما هستند. یک لحظه خواندن را متوقف کنید و شکست را در خیال‌تان به تصویر بکشید… آیا تصویر موجودی منزجرکننده، ضعیف، حقیر، فقیر، ناتوان و بی‌ارزش به ذهن‌تان خطور کرد؟
این همان تصویری است که فرهنگ رایج به ما القا کرده است! با این تعریف، همه ما به‌صورتی کاملا ناخودآگاه از ناکامی می‌ترسیم و فقط برای رسیدن به موفقیت تلاش می‌کنیم. این نگرش به کودکان نیز منتقل میشود و آنها را از مشکلاتی مانند مسخره شدن در مدرسه می‌ترساند.
تاثیرات تربیتی والدین
والدین نیز تحت‌تاثیر فرهنگ، اوضاع را بدتر میکنند. آنها ابراز عشق و محبت را به موفقیت فرزندشان گره می‌زنند و ناخواسته، ناکامی را بد جلوه می‌دهند. ما همیشه موفقیتهای فرزندمان را با پاداش تقویت می‌کنیم و برای نمرات خوبش جشن می‌گیریم؛ اما آیا تابه‌حال و محض رضای خدا، یکبار هم بعد از ناکامی فرزندمان برایش جایزه خریده‌ایم؟
راستی، شما بعد از شکست‌خوردن فرزندتان چگونه با او برخورد می‌کنید؟ تنبیه‌اش می‌کنید یا به حالش دل می‌سوزانید؟ با این کارها فقط داغ باختن را در او افزایش می‌دهید و تنفرش از آن را بیشتر می‌کنید. علاوه بر این، شکل گیری اعتماد به نفس در کودکان را سخت و سخت‌تر می‌کنید.
اثرات عدم درمان ترس از شکست در کودکان چیست؟
این ترس، چالش‌های هیجانی و رفتاری زیادی را برای فرزندتان به‌همراه دارد که موارد زیر از مهمترین آنها هستند:
- احساس شرم و خجالت
- افت تحصیلی دانش آموزان
- افزایش افسردگی و اضطراب
- اضطراب اجتماعی
- کاهش عزت‌نفس
- مختل‌شدن فرآیند پرورش تاب‌آوری در کودکان
- مهارت‌های ارتباطی ضعیف و مشکل در زمینه‌هایی مانند دوست یابی کودکان در مدرسه
نحوه کاهش ترس از شکست در کودکان
ترس از شکست شبیه یک چرخه باطل است که روز به روز آتش آن تندتر میشود و پیامدهای نامطلوب بیشتری را به بار می‌آورد. بنابراین، باید با استفاده از روش‌های زیر، این چرخه را در فرزندتان متوقف کنید:
روی دیگر سکه شکست را نشانش بدهید
اگرچه شکست بخشی از زندگی هر روزه ما است، اما به‌لحاظ معنای، بار منفی زیادی دارد. این بار منفی، طعم تلخی‌ها و مشکلات را بیش از حالت عادی به کام کودک تلخ می‌کند.
برای دور زدن این مشکل، شما باید جنبه مثبت باختن را نیز به فرزندتان نشان دهید؛ مثلا به او بگویید: «تو بااینکه می‌تونستی بشینی توو خونه و با کامپیوتر بازی کنی، رفتی و واسه چیزی که خواستی تلاش کردی!» یا «تو خیلی دل‌و‌جرات داشتی که توو اون مسابقه شرکت کردی، من واقعا بهت افتخار می‌کنم!» خلاصه اینکه خوبی‌های باختن را ببینید و به فرزندتان هم نشان دهید.
در کنار زمین نخوردن، بلند شدن از زمین را نیز به او بیاموزید
باختن تجربه سختی است و به عزت‌نفس ما آسیب می‌زند. کاهش عزت‌نفس نیز باعث تحریک احساسات منفی مانند بی‌انگیزگی، خشم، حسادت و تنفر میشود. وقتی فرزندتان درحال دست‌وپنجه نرم‌کردن با این احساسات است، توان کافی برای بلندشدن و جنگیدن ندارد. بنابراین آموزش نحوه کنترل احساسات و هیجانات به فرزندان، در کاهش ترس آنها از باخت تاثیر زیادی دارد.
شما هم به فرزندتان کمک کنید تا برای مدیریت هیجاناتش راهی پیدا کند؛ مثلا اگر بازی را به رقیبش باخته است، به او کمک کنید تا با احساس ناامیدی‌اش کنار بیاید. از مقاله افزایش تحمل شکست در کودکان نیز در این زمینه کمک بگیرید.
پل زدن از شکست به موفقیت را یادش بدهید
درسگرفتن از شکست‌ها به‌اندازه استعداد و مهارت‌داشتن، برای رسیدن به موفقیت ضروری است. هیچ‌کدام از ما همه‌چیز را بلد نیستیم و بخشی از دانسته‌های‌مان را از طریق آزمایشگری می‌آموزیم. آزمایش و آزمون هم همیشه با درصدی از خطا و اشتباه همراه است. افراد موفق کسانی هستند که پیش از بردن، باختن را آموخته‌اند. البته آنها هیچ‌وقت تسلیم نمی‌شوند و همواره به‌دنبال بهبود عملکرد و کاهش میزان خطاهای‌شان هستند.
شما هم باید با استفاده از راهکارهایی مانند آموزش مهارت حل مسئله به کودکان و نوجوانان، نحوه غلبه بر چالش‌ها و درسگرفتن از مشکلات را به فرزندتان بیاموزید؛ مثلا اگر در فوتبال از دوستش باخته است، در تقویت نقاط ضعفش به او کمک کنید تا دفعه بعد، نتیجه بهتری بگیرد.
از روی پای خود ایستادن فرزندتان حمایت کنید
حتی برای ما که چهار پیراهن بیشتر پاره کرده‌ایم هم مقابله با چالش‌های جدید و ناشناس، اضطراب‌برانگیز است؛ پس از فرزندتان توقع شق‌القمر نداشته باشید. او هنگام قدم‌گذاشتن در راه موفقیت و رسیدن به اهداف شخصی، ارتباطی، تحصیلی و شغلی، قطعا با چالش‌های زیادی مواجه میشود.
شما باید قدم‌به‌قدم در کنارش باشید و ایستگاه به ایستگاه نفسش را تازه کنید: دقیقا همان‌طور که یک مربی از کنار زمین به بازیکنانش روحیه می‌دهد یا همان‌طور که تماشاگران، تیم‌شان را برای جبران نتیجه تشویق میکنند. برای نحوه درست انجام این کار، نگاهی هم به مقاله روش صحیح جایزه دادن به کودکان بیندازید.
گام های موفقیت را جشن بگیرید
پیشرفتهای هرچند کوچک و ناچیز فرزندتان در راه رسیدن به موفقیت را برجسته کنید. این کار به او کمک می‌کند تا به‌جای مقایسه خود با دیگران و اجتناب از شکست، فقط برای رسیدن به هدف نهایی‌‌اش تلاش کند. به‌عبارت دیگر، وقتی فرزندتان شکست‌ها را به‌عنوان گام‌های موفقیت تعبیر کند، از تلاش‌کردن دست برنمی‌دارد و تسلیم نمی‌شود. این روش، یکی از بهترین راهکارهای پرورش فرزندی قوی و قدرتمند محسوب میشود.
سخن پایانی
شکست مقدمه پیروزی است، ولی فرهنگ کنونی آن را جور دیگری به تصویر می‌کشد و فقط لایه رویین موفقیت را نشان‌مان می‌دهد. کمتر کسی درباره شکست‌های فلان کارآفرین یا دانشمند برجسته صحبت می‌کند و همه تنها درباره موفقیتهای آنها می‌گویند. والدین نیز به این گرایش‌های کمال‌طلبانه دامن می‌زنند و آتش ترس از شکست و ناکامی را در فرزندان‌شان روشن میکنند. این ترس، مانعی بزرگ بر سر راه موفقیت کودکان است و پیامدهای نامطلوب زیادی مانند اضطراب و حتی در برخی موارد، ترک تحصیل دانش آموزان را به همراه دارد. بنابراین، شما به‌عنوان والدین کودک باید نحوه مواجهه با شکست را به فرزندتان بیاموزید و ترس او از این مسئله را کاهش دهید.
سوالات متداول
- چگونه ترس از شکست فرزندمان را درمان کنیم؟
نشاندادن فواید باختن، آموزش کنترل احساسات، درسگرفتن از اشتباهات، جشنگرفتن پیشرفتهای کوچک و حمایت از تلاشهای فرزند، جزو مهمترین اصول مواجهه با این ترس در کودکان هستند. - چرا کودکان دچار ترس از شکست میشوند؟
تاکید زیاد جامعه بر موفقیت و پیشرفت فردی از مهمترین دلایل این مشکل است. والدین نیز معمولا فقط موفقیتهای فرزندان را تشویق میکنند و باعث تقویت احساس بدبودن باخت در آنها میشوند. - ترس از شکست در کودکان چه آسیبهایی به همراه دارد؟
باعث تحریک احساسات منفی مانند ناامیدی و خشم، حسادت، خجالت و خشم میشود و نقش مهمی در بروز مشکلاتی مانند افسردگی، اضطراب و افت عملکرد تحصیلی دارد.
