همه اضلاع شکل هندسی مثلث پشت‌به‌پشت یکدیگر ایستاده‌اند و شدت فشارهای خارجی را با یکدیگر تقسیم می‌کنند. همین مسئله مثلث را به قوی‌ترین شکل هندسی تبدیل کرده است (گواه آن هم اینکه اکثر پل‌های بزرگ را مثلثی‌شکل می‌سازند). اما اگر یکی از اضلاع مثلث از زیر بار وظیفه‌اش شانه خالی کند، استحکام آن در هم می‌شکند. خانواده نیز چنین ساختاری دارد و گاهی عواملی مانند سبک فرزند پروری باعث برهم‌زدن تعادلش می‌شوند. در چنین مواقعی احتمالا برای حل مشکل از روشهای خانواده درمانی استفاده می‌کنیم؛ اما قبل از اقدام به استفاده از خدمات خانواده‌درمانگران بیایید درباره موضوعاتی مانند انواع، اهمیت و مزایای خانواده درمانی بیشتر بدانیم.
مشاوره خانوادگی یا خانواده درمانی چیست؟
خانوادهدرمانی یعنی جایگزین‌سازی ساختارهای مخرب خانواده با ساختارهای پویا و سازنده. از نظر خانواده‌درمانگران، کیفیت زندگی تک‌تک و خصوصا سلامت روان کودکان در گرو روابط سالم‌شان است. در نقطه مقابل، یکی از دلایل بروز مشکلات روانی مانند افسردگی کودک شکل‌گیری الگوهای رفتاری ناسالم در خانه است.
مثلا وقتی محیط خانه پر از تعارضات ظاهرا غیرقابل حل باشد، حال روحی هیچ‌کدام از اعضای آن خوب نخواهد بود. این روش نوعی درمان تخصصی است و حتما باید توسط روانشناسی مسلط به پویاییهای خانواده و حل تعارضات ارتباطی ارائه شود. اگر مشکل خانواده به شاغل‌بودن مادر مربوط است، مقاله هر آنچه باید درباره شاغل بودن مادر بدانید را نیز مطالعه کنید.
اهمیت مشاور خانوادگی
خانواده دارای ساختاری پویا است. ساختاری با اجزا (اعضا)ی مختلف که عملکرد ناسالم هرکدام از اعضایش به کل مجموعه آسیب می‌زند. مشکلات خانوادگی معاصر مانند افزایش میزان طلاق و تضعیف روابط فامیلی و خانوادگی احتمال بروز ناسازگاری در خانواده را از پیش هم بیشتر کرده است.
این مسائل اهمیت مشاوران خانواده را پررنگ میکند. آن‌ها به‌خوبی با پویاییهای ساختار خانواده، مشکلات رایج خانوادگی، چالش‌های رشدی تربیت کودک و شیوه حل اختلافات آشنایی دارند. بنابراین، هنگام بروز تعارض در خانواده، اعضا باید برای حل آن و حفظ پیوندهای سالم خانوادگی از مشاوران خانوادهدرمانی کمک بگیرند.
هدف از خانواده درمانی چیست؟
هدف از خانوادهدرمانی بهبود تعاملات گروهی از طریق آموزش‌هایی مانند برقراری ارتباط موثر با کودک حرف گوش نکن است. متخصصان خانواده از طریق مرحل زیر در پی اصلاح روابط بین اعضا هستند:
- شناسایی منابع تعارض و اضطراب در بین اعضای خانواده
- اصلاح روابط معیوب بین اعضا بااستفاده از راهکارهایی مانند آموزش مذاکره با کودک
- فراهم‌سازی شرایط ابراز هیجانات دشوار یا ممنوعه ازطریق روش‌هایی مانند آموزش احساسات به کودکان
- بهبود درک اعضای خانواده از نقطه‌نظرات یکدیگر با استفاده از تجارب خودشان
مزایای خانواده درمانی
اگر فرآیند مشاوره خانواده به‌خوبی پیش برود، مزایای زیر را برای کل اعضا به‌همراه خواهد داشت:
- بهبود و تقویت روابط بین اعضا از طریق آموزش‌هایی مانند برخورد درست والدین با فرزندان در سن بلوغ
- بهبود مهارت‌های ارتباطی و حل چالش‌های رشدی فرزندان مانند لجبازی کودک
- تقویت مهارت‌های موردنیاز برای سازگاری با موقعیت‌های استرس‌زا و چالشی
- آموزش فرآیند مدیریت اختلاف فکری والدین با فرزندان و دیگر اعضا
- شناسایی و برطرف‌کردن موضوعات مشکل‌ساز برای کل سیستم
خصوصیات خانواده درمانی
فارغ از نوع رویکرد خانواده‌درمانگران، موفقیت این روش به عوامل زیر وابسته است:
- ترویج فرهنگ گفت‌وگو و مذاکره
- تقویت روحیه حمایتگری اعضا از یکدیگر
- افزایش حس عشق و اهمیت در بین اعضا
- بهبود احساس تعلق‌پذیری تمام اعضا به گروه با راهکارهایی مانند مشارکت کودکان در انجام کارهای خانه
- فراهم‌سازی احساس امنیت خصوصا برای فرزندان؛ زیرا عدم امنیت به مشکلاتی مانند دلبستگی ناایمن کودک منجر میشود
- افزایش حس ارزشمندی، احترام و عزت‌نفس در تک‌تک اعضا؛ از مقاله افزایش عزت نفس در کودکان نیز برای تقویت این موارد کمک بگیرید.
تنوع روشهای خانواده درمانی
به‌دلیل رویکردهای متنوع روانشناسی، روشهای خانواده درمانی نیز دارای تنوع زیادی هستند. اگر قصد استفاده از خدمات این حوزه را داشته باشید، احتمالا سروکارتان به یکی از رویکردهای زیر خواهد افتاد.
خانواده درمانی سیستمی
خانوادهدرمانی بین نسلی هم به این رویکرد گفته میشود و توسط بوئن (Murray Bowen) پایه‌گذاری شد. به‌اعتقاد او، الگوهای فکری و رفتاری از یک نسل به نسل بعدی منتقل می‌شوند و تعارضات مشابهی را خلق می‌کنند. به زبان ساده‌تر، اگر در خانواده‌ای خصلتی مانند دروغگویی کودک، عدم ابراز هیجان یا هر مشکل دیگری وجود داشته باشد، فرزندان آن خانواده این خصلت‌ها را به خانواده جدید و فرزندان خود انتقال می‌دهند و چرخه مشکل‌ساز ادامه پیدا میکند.
این روش در مدیریت اختلاف فکری والدین با فرزندان تأثیر زیادی دارد، زیرا بر اصلاح روابط بین نسلی یا اصطلاحا شکاف نسل‌ها تأکید دارد.
خانواده درمانی ساختاری
مدل استرس خانوادگی مینوچین (Salvador Minuchin) به ما در فهم تأثیر تجارب آسیب‌زایی مانند جدایی و طلاق والدین بر بروز نشانه های نیاز فرزند به روان شناس کودک کمک میکند. نکته جالب اینکه از نظر مینوچین، این تغییرات اگرچه غالبا استرس‌زا هستند اما لزوما آسیب‌زا نیستند. استرس در هنگام تغییرات کاملا طبیعی است و باعث تلاش اعضا برای سازگاری با شرایط میشود. به اعتقاد مینوچین، خانواده‌هایی که در مواجهه با استرس، مرزهای مستحکمی بین خودشان و دیگران می‌کشند و از بررسی روشهای جایگزین اجتناب می‌کنند، در موقعیت‌های استرس‌زا آسیب می‌بینند.
در این روش به خانواده‌ها کمک میشود تا موقعیت‌های استرس‌زا و چالش‌برانگیز چرخه زندگی مانند تولد فرزند جدید را شناسایی و خودشان را برای مواجهه با تغییرات آماده کنند. از مقاله نقش والدین در موفقیت فرزندان هم برای کمک به رشد فرزندان استفاده کنید.
خانواده درمانی روایتی (پست مدرن)
روایت درمانی به‌صورت کلی بر چند اصل استوار است و از طریق آن‌ها به اصلاح روابط بین اعضای خانواده می‌پردازد:
- ما تجارب‌مان را از طریق افکار و با واسطه‌گری زبان تفسیر می‌کنیم.
- گاهی‌اوقات، برداشت‌های افراد از رویدادی یکسان متفاوت است.
- نحوه تعاملات خانوادگی بر چگونگی درک ما از واقعیت‌ها و تعارضات تأثیر می‌گذارند.
- این روایت‌ها از طریق گفت‌وگوی بین اعضای خانواده ساخته می‌شوند.
- روایت‌های مختلف از یک رویداد و چیدن آن‌ها در کنار یکدیگر، درک ما را از معنای تجارب‌مان عمیق‌تر میکند.
اگر مشکل‌تان از جنس اختلاف‌نظر بر سر موضوعات مختلف و ناتوانی اعضا در درک نقطه‌نظرات یکدیگر است، این رویکرد به شما کمک خواهد کرد. از تاثیر داستان و قصه بر یادگیری کودکان و بهبود رابطه والد-فرزندی هم غافل نشوید.
خانواده درمانی تجربه نگر (نمادی)
این درمان توسط ویتاکر شکل گرفت و رویکردی نمادین و شهودی است که از تکنیک‌های فعال و یادگیری مضاعف یا چندحسی استفاده میکند. تکنیک‌های مورد استفاده در این روش مانند ایفای نقش و نقاشی باعث ترویج روحیه گفتمان و ابراز هیجانات در بین اعضا میشود. مزایای مهارت‌های ابراز هیجان بر رشد عاطفی کودکان و حتی بزرگسالان به‌قدری زیاد است که گفتن آن‌ها مقاله‌ای جداگانه می‌طلبد؛ فقط اینکه رشد و پیشرفت ما به انگیزه نیاز دارد و تقویت انگیزه به شناسایی و ابراز هیجانات وابسته است.
به‌هرحال اگر مشکل اصلی خانواده به روابط سرد و بی‌روح اعضا مربوط است، این رویکرد هوش هیجانی و به‌تبع آن ابراز سازگارانه هیجانات را تقویت میکند. بنابراین برای برخورد موثر با مسائلی مانند تغییرات عاطفی بلوغ در دختران گزینه خوبی است.
خانواده درمانی راهبردی (استراتژیک)
پایه‌گذار این رویکرد، جی هیلی است. به اعتقاد او، برای اصلاح رفتارهای دردسرساز مانند اختلال سلوک در کودکان و نوجوانان ابتدا باید هرم قدرت و ساختار روابط خانوادگی تغییر کند. این روش بر این فرض استوار است که والدین نقش بسیار مهمی در زندگی و رشد فرزندان ایفا می‌کنند.
به‌همین‌دلیل، رویکرد راهبردی به‌دنبال شناسایی و تغییر الگوهای تعاملی تأثیرگذار بر رفتارهای مشکل‌ساز است تا با بهبود عملکرد خانواده، مشکلات رفتاری کودک نیز برطرف شود. اگر رفتارهای نابهنجاری مانند قلدری در مدرسه و درگیری‌های قانونی از فرزندتان سر می‌زند، از این رویکرد استفاده کنید.
دلیل استفاده از خانواده درمانی
خانوادهدرمانی برای طیف وسیعی از مشکلات کاربرد دارد:
- طلاق و جدایی والدین
- تعارضات والد-فرزندی
- حل تعارضات و دعوای بین فرزندان
- اضطراب جدایی و ترس از دست‌دادن والدین
- سبک فرزند پروری نامناسب و حل چالش‌های تربیتی
- مشکلات رفتاری مانند تکانشگری کودکان و نوجوانان
- مشکلات ارتباطی مانند ابتلا به اختلالات رفتاری تخریبی در کودکان
- رویدادهای استرس‌زا و تغییرات اساسی در زندگی مانند تغییر محل زندگی
- تغییرات در ساختار خانواده مانند تولد فرزند جدید و آماده سازی فرزند اول برای تولد فرزند دوم
چه زمانی باید به خانواده درمانگر مراجعه کنیم؟
بروز چالش و تعارض در خانواده تا وقتی‌که برای حل‌شان راهکار ارائه شود و به بن‌بست نرسند، کاملا طبیعی است. وقتی بین اعضای خانواده درگیری و اختلاف به وجود می‌آید اما برای حلش چاره‌ای پیدا نمی‌شود، کشمکش‌ها به‌مرور افزایشی می‌شوند و کارکرد خانواده را مختل می‌کنند.
بنابراین اگر احساس می‌کنید در مورد مشکل یا مسئله‌ای خانوادگی به بن‌بست رسیده‌اید و برای حلش نیازمند فردی بیرون از خانواده‌اید، خانواده‌درمانگران بهترین گزینه پیشِ روی‌تان هستند.
پیشنهاد مطالعه: اهمیت نقش پدر در تربیت کودک
خانواده درمانی چند جلسه است؟
خانوادهدرمانی اغلب اوقات کوتاهمدت است، اما تعداد جلسات آن بسته به رویکرد درمانگر و نوع مشکل متفاوت است. مثلا درمان سیستمی بین 6-20 جلسه و درمان راهبردی بین 12-15 جلسه طول می‌کشد. هر جلسه تقریبا حدود 1ساعت زمان می‌برد.
آیا همه اعضای خانواده باید در درمان شرکت کنند؟
مسلما مشارکت تمام اعضا در جلسات درمانی بهتر است زیرا بخشی از فرآیند درمان صرف آگاهی‌دادن به اعضا درباره مشکل و نحوه مدیریت آن میشود. به‌عبارت‌دیگر، حتی اگر بعضی از اعضای خانواده درگیر مشکل نباشند هم حضورشان در جلسات باعث کمک به دیگر اعضا میشود. به‌هرحال اگر یکی از اعضای خانواده نتواند در جلسات شرکت کند باز هم این جلسات سودمند خواهند بود. در برخی مواقع، درمانگر برای فردی که محور مشکلات است از جلسات فردی و رویکردهایی مانند درمان شناختی رفتاری برای اختلالات کودکان و نوجوانان هم استفاده میکند.
چطور برای خانواده درمانی آماده شویم؟
اولین گام برای استفاده موثر از خدمات خانواده‌درمانگران آماده‌سازی خود و دیگر اعضای خانواده برای جلسات مشاوره است. در ادامه نحوه فراهم‌سازی مقدمات شرکت در جلسات مشاوره خانواده را توضیح می‌دهیم:
درباره چرایی استفاده از خدمات خانوادهدرمانی با فرزندتان صحبت کنید
چه فرزندتان بپرسد و چه نه، بهتر است با او درباره هدف از مراجعه به روان‌شناس صحبت و ابهاماتش را برطرف کنید. مثلا بگویید:
- «تازگیا یه‌کم میونه‌مون شکرآب شده و از اونجایی که من خیلی دوسِت دارم، می‌خوام از یه مشاور خانوادگی واسه حل مشکل کمک بگیرم.»
توضیحات را متناسب با سن فرزندتان ارائه دهید. برایش شفاف‌سازی کنید که به‌دنبال راه چاره هستید و بهترین گزینه برای رسیدن به راهحل، خانوادهدرمانی است. صحبت و گفت‌وگو به‌خودی‌خود راهحل بسیاری از مشکلات ارتباطی و خانوادگی است در صمیمی شدن با فرزند کمک‌تان میکند.
مسائل نیازمند گفت‌وگو را قبل از هر جلسه یادداشت کنید
به‌خاطرسپردن ریزودرشت مسائل نیازمندِ گفت‌وگو دشوار است. بنابراین در بین جلسات به هر مشکل یا مسئله‌ای برخوردید، گوشه‌ای یادداشتش کنید تا در جلسه درمان یادتان نرود. این روش را به فرزندتان هم یاد بدهید تا بتواند سوالات و دلمشغولی‌های خود را بنویسد.
پیشنهاد مطالعه: نحوه برخورد با کودک درونگرا و کودک برونگرا
درباره حرف‌های‌تان در جلسه درمان از قبل فکر کنید
در طول جلسه درمان حرف‌های زیادی بین پدر، مادر، خواهر و برادر رد‌وبدل میشود که می‌تواند بر روابط بعدی تاثیری تعیین‌کننده داشته باشد. اگر مسئله‌ای بیش‌ازحد ذهن‌تان را مشغول کرده است اما از نحوه بیانش مطمئن نیستید، درموردش فکر کنید. شاید بتوانید راهی برای بیان دلسوزانه و محترمانه درخواست خود پیدا کنید. روی حمایت مشاور خانواده هم دراین‌باره حساب کنید. او خوب می‌داند چه زمانی باید مداخله کند و تعاملات خانوادگی را در مسیر درست بیندازد.
خانواده درمانگری مناسب پیدا کنید
هر خانواده‌ای ارزش‌ها، آداب‌ورسوم و حساسیت‌های خاص خود را دارد. یکی از مهم‌ترین عوامل موثر بر کارآمدی خانوادهدرمانی، تناسب بین خانواده‌درمانگر و الگوهای فکری و رفتاری اعضای خانواده است. اگر شخصیت مشاور به خانواده نزدیک باشد، همه اعضا احساس راحتی بیشتری خواهند داشت و ارتباط موثرتری برقرار می‌کنند. هنگام انتخاب درمانگر به نکات دیگری مانند مورداعتمادبودن و احساس نشاط، انرژی و امیدواری که از مشاور دریافت می‌کنید هم توجه داشته باشید.
پیشنهاد مطالعه: انواع تیپ شخصیتی کودکان
سخن پایانی
گاهی اوقات ایجاد تغییر در ساختار خانواده به بن‌بست می‌خورد و روابط بین اعضا را تیره‌وتار میکند. در چنین مواقعی که برای حل مشکل کاری از دست هیچ‌کدام از اعضا برنمی‌آید، استفاده از خدمات خانوادهدرمانی به حل آن کمک میکند. متخصصان این حوزه از روش‌ها و فنون مختلفی برای اصلاح روابط بین اعضا و حل رفتارهای ناسازگارانه‌ای مانند پرخاشگری کودکان استفاده می‌کنند. درمان‌های سیستمی، راهبردی، روایتی، تجربه‌نگر و ساختاری از مهم‌ترین روشهای خانوادهدرمانی هستند. هرکدام از این روش‌ها برای درمان مشکل خاصی موثرتر هستند؛ مثلا برای افزایش ابراز هیجان و مهارت‌های مذاکره، درمان تجربه‌نگر توصیه میشود.
سوالات متداول
- خانواده درمانی یعنی چه؟
خانوادهدرمانی نوعی مشاوره روانشناختی است که به بهبود تعاملات و حل تعارضات کمک میکند. این درمان غالبا توسط روانشناسی مسلط به پویاییهای روابط خانوادگی ارائه میشود. - خانوادهدرمانی در چه زمینههایی موثر است؟
در زمینههایی مانند مشکلات رفتاری بچهها، تغییرات ساختاری در خانواده مانند تولد فرزند جدید، اضطراب جدایی، تعارضات والد-فرزندی و خواهر-برادری و روشهای تربیتی ناسازگار موثر است. - خانواده درمانی چند جلسه است؟
خانوادهدرمانی معمولا کوتاهمدت و تعداد جلسات آن بسته به رویکرد درمانگر و نوع مشکل متفاوت است. بهعنوانمثال، خانوادهدرمانی بیننسلی بین 6-20 جلسه و خانوادهدرمانی استراتژیک بین 12-15 جلسه است.
