صدها بیماری ومشکلات چشمی وجود دارند که درمان ندارند اما بسیاری از مشکلات چشم نیز با تشخیص زودهنگام درمان می‌شوند یا دست کم می‌توان از پیشرفت آن‌ها جلوگیری کرد. به همین دلیل یکی از مراقبت‌های پزشکی مهم کودکی مربوط به سلامت چشمها و برای بررسی عیوب انکساری، تنبلی چشم، انحراف چشم یا سایر مشکلات مربوط به چشم و بینایی است. ضرورت دارد پالدین پیش از هرچیز درباره اهمیت این معاینات، انجام به موقع غربالگری‌ها و مشکلاتی که در صورت عدم انجام به موقع معاینه چشم اطفال پیش می‌آیند دانش لازم را داشته باشند.
همچنین اطلاعاتی مانند اینکه معاینه چشم کودکان در چه سنینی باید انجام شود؟ آیا یک بار معاینه چشم کافی است؟ هر چند وقت یک بار باید برای معاینه چشم اطفال مراجعه کرد؟ معاینه چشم کودک در چه مراکزی و توسط چه پزشک یا متخصصی انجام می‌شود؟ معاینه چشم کودک و بزرگسال چه تفاوتی با یکدیگر دارند؟ در ادامه به پاسخ این پرسش‌ها پرداخته‌ایم تا نسبت به معاینات چشم در کودکی آگاهی لازم را داشته باشید.
اهمیت بینایی سنجی در کودکان
برخی از والدین تصور می‌کنند معاینه چشم فقط مربوط به زمانی است که بینایی کودک ضعف داشته باشد. غافل از اینکه ۵ تا ۱۰ درصد از کودکان قبل از سنین دبستان و ۲۵ درصد از کودکان دبستانی دچار مشکلات چشم و بینایی هستند که ممکن است بسیاری از آن‌ها هیچ علامت اولیه‌ای نداشته باشند. برخی از این مشکلات با تشخیص و درمان به موقع از بروز مشکلاتی مانند کاهش عدم شکل گیری اعتماد به نفس در کودکان، انواع آسیب جسمی به دلیل ضعف بینایی، مشکلات تحصیلی، تشدید مشکلات چشم یا اختلالات بینایی و بروز عوارض جبران‌ناپذیر به بینایی کودک جلوگیری می‌کنند. بنابراین ضرورت دارد که قبل از اینکه والدین متوجه مشکل در بینایی یا سلامت چشم نوزاد یا کودک خود شوند یا کودک از علائم مشکلات بینایی رنج ببرد، برای بررسی سلامت کامل چشم و بینایی به متخصصین مربوطه مراجعه کنند.
سنین معاینه چشم کودکان
به طور معمولا معاینه چشم باید در سنین زیر انجام شود:
معاینه چشم در بدو تولد
در نوزدانی که مبتلا به مشکلات ژنتیکی یا مادرزادی هستند، سابقه خانوادگی مشکلات چشم و بینایی دارند، چشم ضربه دیده است یا نوزاد نارس به دنیا آمده، معاینه بدو تولد ضرورت دارد. معاینه بدو تولد در سایر نوزادان نیز بیشتر با هدف تشخیص آب‌مروارید و گلولکوم (آب سیاه) مادرزادی و اختلالات شبیکه انجام می‌شود.
معاینه چشم نوزاد در ۶ ماهگی
چشم نوزاد تا ۶ ماهگی هنوز توانایی عضلانی-عصبی لازم را به دست نیاورده و از طرفی ممکن است رشد نوزاد نیاز به لازم برای انجام معایناتی مانند انحراف چشم را ندارد. اما در ۶ ماهگی دید رنگی و قدرت تشخیص نوزاد شکل گرفته است و می‌توان بینایی سنجی نوزاد را آغاز کرد.
معاینه چشم در۳ سالگی
کودک در این سن توانایی تشخیص علامت‌ها و نشانه‌ها را داردو از نظر رشدی تغییرات اساسی در ساختار جسم و چشمها اتفاق افتاده است. بنابراین می‌توان عیوب انکساری، تنبلی چشم و انحرافات چشمی را با دقت بالاتری در این سن تشخیص داد. راه دیگر برای کودکانی که هنوز درکی از علائم ندارند یا به هر دلیل همکاری نمی‌کنند، اندازه‌گیری بینایی با روش فوتواسکرینیگ است که نیازی به همکاری کودک ندارد.
غربالگری چشم کودکان ۴ تا ۶ ساله
کودکان ۴ تا ۶ ساله که برای رفتن به پیش دبستانی یا دبستان آماده می‌شوند، باید مجددا از نظر سلامت چشم بررسی شوند تا در صورت بروز عیوب انکساری یا مشکلات دیگر، درمان لازم برای آن‌ها انجام شده و از افت تحصیلی آن‌ها پیشگیری شود.
پیشنهاد می‌کنیم مطالب روش های افزایش عزت نفس در کودکان و نوجوانان و افزایش خودکارآمدی در کودکان را نیز مطالعه کنید.
برنامه غربالگری تنبلی چشم کودکان
برنامه غربالگری چشم کودکان با هدف تشخیص زودهنگام مشکلات بینایی و با تمرکز بر تشخیص تنبلی چشم و عیوب انکساری تدوین شده است. بر اساس این برنامه کودکان باید پیش از ورود به پیش دبستانی یا کلاس اول دبستان، با مراجعه به مراکز بینایی‌سنجی که از طرف آموزش و پرورش معرفی می‌شود، غربالگری چشم را انجام دهند. همچنین برای راحتی هرچه بیشتر والدین، طرح غربالگری بینایی در مهد کودک ها و معاینه چشم برای کودکان پیش دبستانی در محل برخی از مهدکودک‌ها و مدارس انجام می‌شود. در این طرح کودکان ۴ تا ۶ سال می‌توانند در ۳ ماه آبان، آذر و دی ماه برای انجام معاینات روتین چشمی و با در دست داشتن شناسنامه، در پایگاه‌های دائمی سنجش بینایی تحت غربال قرار می‌گیرند.
هزینه‌های درمانی کودکانی که دچار اختلالات بینایی و نیازمند ارجاع به سطوح تشخیصی ـ درمانی دوم و سوم باشند، با مراجعه به مراکز درمانی طرف قرارداد بهزیستی، کاملا رایگان خواهد بود. بنابراین اگر خانواده‌ها به اپتومتریست‌های طرف قرارداد ارجاع داده شوند هیچ هزینه‌ای پرداخت نمی‌کنند. خدمات تشخیصی یا درمانی سطوح دوم و سوم شامل ارائه عینک و عمل جراحی است که از سمت بهزیستی برای کودکان انجام می‌شود.
تفاوت معاینه چشم اطفال با بزرگسالان
عمده تفاوت معاینات چشم و بینایی در سنین کودکی و بزرگسالی، به دلیل تفوت‌های رشد عصبی-عضلانی چشم و عدم همکاری کودک برای انجام معاینات است. به طور مثال به دلیل قدرت تطابق بالا در چشم کودکان، شماره نزدیک‌بینی معمولا به صورت کاذب بیشتر و دوربینی کمتر از حد واقعی تشخیص داده می‌شود. خردسالان یا نوزادان به دلیل واکنش به افراد نا آشنا، چشمان خود را می‌بندند و همین موضوع معاینه حرکات چشمی را دشوار می‌کند. همچنین برای کودکان نمی‌توان از چارت معاینه چشم استفاده کرد. به همین دلیل در کودکانی که به دلیل آسیب، مشکلات ژنتیکی یا بیماری‌های خاص در معاینه مشکوک به مشکلات حادی مانند عارضه در شبکیه، اختلال در فشار چشم یا عملکرد اعصاب چشم هستند یا نیاز به انجام تست‌های خاصی مثل نوار چشم دارند،، ناچارا باید معاینه تحت بیهوشی انجام شود.
نکته مهم این است که برای کودکان خردسال یا نوزادان در مراکزی که مجهز به دستگاه‌ها و تجهیزات غیرتماسی هستند معاینه چشم را انجام دهید تا علاوه بر تشخیص دقیق‌تر، کودک نیز تجربه بهتری از چشم‌پزشکی داشته باشد.
نشانه های مشکلات چشم در کودکان
به دلیل ناتوانی اطفال در تشخیص یا توضیح وجود مشکل در بینایی، لازم است والدین به جز غربالگری و معاینات دورهای، با نشانه‌ها و علائم اختلالات بینایی آشنایی داشته باشند. در ادامه برخی از مهمترین موارد را ذکر کرده‌ایم که ممکن است نشانه‌ای از وجود مشکلات چشم یا بینایی باشند و بهتر است برای تشخیص دقیق با متخصص در میان گذاشته شوند:
- عدم واکنش به رنگ‌های مختلف یا عدم تشخیص رنگ‌ها
- انحراف چشم در حالت عادی یا در زمان حرکت دادن چشم
- بی‌توجهی کودک به چهره‌های آشنا مانند مادر و پدر
- پلک زدن مداوم کودک
- گریه و بی‌قراری زیاد در واکنش به نور
- حرکات غیرطبیعی مکرر یا لرزش چشمها
- نیم‌بسته یا کوچک کردن چشم
- وجود ترشح در گوشه‌های چشم
- آبریزش مداوم چشم
- برآمدگی غیرطبیعی چشمها
- عدم تقارن اندازه چشمها یا کره چشم
- محدودیت حرکت به خارج در یک یا هر دو چشم
- هر نوع انحراف چشم در حالت عادی یا در زمان حرکت دادن چشم
- اختلاف اندازه مردمک چشمها
- هاله سفید داخل قسمت رنگی چشم یا خال در قسمت سفیدی
- خارش مداوم چشم کودک
- تورم یا توده روی پلک، چشم یا اطراف آن
- وجود لکه قرمز در چشم
- قرمز بودن مداوم چشمها
- نزدیک شدن زیاد کودک به اجسام و افراد برای بهتر دیدن
- ابتلا به اختلالات یادگیری یا اختلال رفتاری
فاکتورهای مهم برای معاینه چشم اطفال
به غیر از همه موارد گفته شده باید توجه داشته باشید که در برخی شرایط کودکان بیشتر در خطر ابتلا به مشکلات چشم و بینایی هستند و لازم است در فواصل کوتاه‌تری معاینه شوند و به صورت مداوم تحت نظر متخصص چشم اطفال باشند. فاکتورهای زیر ریسک ابتلا به مشکلات چشم را افزایش می‌دهند:
- تولد زودرس
- وزن کم در زمان تولد
- مشکلات رشدی مانند تاخیر در رشد
- ابتلا به مشکلات ژنتیکی یا مادرزادی خاص مانند سندرم داون
- ابتلا به بیماری‌های سیستم عضلانی-عصبی مانند ام اس و میاستنی گراویس
- استفاده از داروهای خاص
- ابتلا به مشکلات خود ایمنی
- ابتلا به دیابت
- سابقه آسیب به چشم
- سابقه خانوادگی مشکلات چشم و بینایی
پیشنهاد مطالعه: مسئولیت پذیری در کودکان و آموزش مهارت نه گفتن به کودکان
سخن پایانی
نوزادان و کودکان نیز مانند تمام سنین ممکن است به صورت اکتسابی دچار انواع مشکلات چشم و بینایی شوند یا مشکلات ژنتیکی و مادرزادی موثر بر سلامت چشم داشته باشند. اما به دلیل ناتوانی کودک در تشخیص یا توضیح مشکلات بینایی، در صورت عدم توجه والدین اغلب این موارد بدون تشخیص و درمان رها می‌شوند. در این صورت احتمال افزایش آسیب و بروز مشکلات جبران‌ناپذیر در چشم و بینایی کودکان افزایش پیدا می‌کند و از طرفی اثرات متعددی بر سایر ابعاد زندگی کودکان مانند توانایی‌های شناختی، تحصیل و اعتماد به نفس آن‌ها خواهد گذاشت.
بنابراین ضرورت دارد که والدین ضمن آشنایی با نشانه‌های وجود مشکل در چشم اطفال، در فواصل متعدد برای معاینات منظم چشم و بینایی به متخصص چشم اطفال یا اپتومتریست متبحر مراجعه کنند تا اختلالات بینایی یا مشکلات چشم در صورت وجود، به موقع تشخیص داده شده و اقدامات درمانی انجام شوند. بهترین بازه معاینه چشم خصوصا در خانواده‌هایی با سابقه مشکلات چشم و بینایی، در بدو تولد، ۶ ماهگی، ۳ سالگی، زمان شروع پیش دبستانی و اول دبستان هستند. معاینات دورهای نیز باید سالی یک بار انجام شوند اما در صورت وجود مشکلاتی مانند عیوب انکساری، متخصص زمان مراجعه دورهای کودک را مشخص می‌کند.
سوالات متداول
- چرا بینایی سنجی کودکان مهم است؟
نوزاد و کودک قدرت تشخیص یا ابراز وجود مشکل در بینایی و چشم خود را ندارد. از طرف دیگر اغلب اختلالات چشمی نیاز به بررسی دورهای منظم و درمان تخصصی دارند و در صورت عدم مراجعه به موقع به متخصص، ممکن است این مشکلات مزمن شده و غیر قابل درمان شوند. - چه زمانی باید برای غربالگری چشم کودک مراجعه کنید؟
بهترین سنین معاینه چشم برای اطمینان از سلامت چشم و بینایی اطفال، در ۶ ماهگی، ۳ سالگی و در شروع پیش دبستانی یا دبستان است. اما اگر در زمان تولد نوزاد، مشکلاتی مانند آبریزش یا ترشحات چرکی چشم، تفاوت اندازه کره چشمها، تفاوت اندازه مردمکها، توده یا تورم در چشم یا پلکها وجود داشته باشند، باید در بدو تولد نیز معاینات چشم توسط متخصص انجام بگیرند. - هرچند وقت یک بار باید تست بینایی سنجی کودک انجام شود؟
اگر کودک هیچ مشکل حاد چشمی نداشته باشد بهتر است معاینات سالی یک بار انجام شوند. اما در کودکانی که سابقه خانوادگی عیوب انکساری یا سایر مشکلات چشمی وجود دارد، معمولا لازم است کودک در فواصل ۳ ماه یک بار یا بر اساس تشخیص پزشک، برای کنترل مراجعه داشته باشد.
