در حال قدم‌زدن در فضای پارک بود و لبخندزنان بالا‌وپایین می‌پرید که به یکباره سکوت جا خوردنش گوش فلک را کر کرد! جنازه گنجشک بیچاره او را مات‌ومبهوت کرده‌بود. کمی ایستاد و آن را از زوایای مختلف ورانداز کرد، سپس سرش را به‌سمت من چرخاند و پرسید: «بابا این گنجشکه چش شده؟» و من مانده بودم که چه بگویم!!! احتمالا این شرایط یا برای‌تان پیش آمده‌است یا پیش خواهد آمد. به‌هرحال، خواه‌ناخواه با سوالات کودک درباره مرگ مواجه می‌شوید و مجبور به توضیح ساده و صادقانه مرگ به او خواهید شد. پس بیایید نحوه صحبت کردن با یک کودک در مورد مرگ را بررسی کنیم.
توضیح مرگ برای کودک
شاید با خودتان بگویید سری که درد نمی‌کند را دستمال نمی‌بندند، پس چرا باید در مورد موضوعاتی مانند مرگ به فرزندم توضیح بدهم؟ اکثر کودکان در دوره‌ای از زندگی درباره این موضوع دل‌مشغول می‌شوند و برداشت‌های اولیه‌ای از مرگ در ذهن‌شان شکل می‌گیرد. این برداشت اولیه اگر شکل و شمایل درستی نداشته باشد، با وحشت‌زدگی، درماندگی و ناامیدی همراه خواهد بود و بهداشت روان کودک را مختل می‌کند. تأثیرات آن بر روان کودک شاید آشکار باشد و منجر به ترس افراطی از مرگ (تاناتوفوبیا) شود یا بهصورت غیرمستقیم و در مشکلاتی مانند ترس از جدایی و ازدست‌دادن والدین خود را نشان دهد.
چرا توضیح مرگ برای کودک سخت است؟
برخی والدین از فکر توضیح مرگ به فرزندان استرس می‌گیرند. به نظر شما چرا بزرگ‌ترها هنگام صحبت با کودکان درباره این موضوع احساس خوبی ندارند؟
ترس از ترساندن کودک
تمام خواسته والدین آرامش و امنیت فرزندان است. آنها همه‌جا و در همه‌وقت در کنار فرزندان حاضر هستند تا آب در دل‌شان تکان نخورد. به‌همین‌دلیل، مواجهه با سوالات کودک درباره مرگ و احتمال پرسش‌وپاسخ‌های واقعی و البته دردناک برای‌شان سخت است؛ پاسخ‌هایی که ظاهرا با القای احساس تضمین و امنیت در تناقض هستند!!!
چالش در ارائه مطالب متناسب با درک کودک
صحبت درباره موضوعات پیچیده‌ای از این دست با کودکان سخت است. هرچه سن فرزند کمتر باشد، چالش بزرگ‌تری در پیش رو خواهید داشت. بهصورت کلی، فهم منظور کودک خیال‌پرداز و فهماندن منظور خود به او واقعا سخت است و والدین را با مشکل مواجه می‌کند.
ترس از ناتوانی در ارضای نیازهای هیجانی کودک
مواجهه با قطعیت و حتمیت مرگ حتی برای ما بزرگسالان هم دردناک است، چه برسد به کودکان؛ حالا اگر این مواجهه با ازدست‌دادن فردی عزیز مصادف شده‌باشد، دردناکی آن بیشتر و شدیدتر هم خواهد شد. وقتی بچه‌ها از طریق فوت فردی عزیز با این واقعیت رو به رو می‌شوند، واکنش‌های کرختی و ناامیدی یا وحشت‌زدگی و پرخاشگری شایع است. در این مواقع، بزرگ‌ترها برای آرام‌کردن از عبارات ابهام‌آمیز و صددرصد اشتباهی مانند «فلانی رفته یه جای خوب ولی دیگه برنمی‌گرده.» استفاده می‌کنند. یکی از عوارض فوت فردی عزیز، افزایش کابوس شبانه در بچه‌ها است؛ برای حل این مشکل می‌توانید از مقاله درمان کابوس شبانه کودک کمک بگیرید.
ممنوعیت عمومی صحبت از مرگ در جامعه
ما معمولا از صحبت درباره فانی‌بودن جهان و جسم خودداری می‌کنیم؛ کلماتی مانند «خدا نکنه!» یا «زبونتو گاز بگیر!» از همین موضوع حکایت دارند. قدیم‌ترها مادربزرگ‌ها و پدربزرگ‌ها تا پایان عمرشان جزئی از جامعه محسوب می‌شدند و مرگ در زندگی هر روزه جاری بود. اما این روزها معمولا افراد در حال مرگ را از بدنه اصلی جامعه جدا می‌کنیم و حتی در صحبت‌های‌مان هم از کلمات مرگ و مردن خودداری و از تعابیری مانند فلانی «درگذشت» یا «از بین ما رفت» استفاده می‌کنیم.
وجود ترس از مرگ در والدین و مراقبت کنندگان
گاهی هم دلیل سخت‌بودن صحبت با کودک درباره این موضوع، به ترس پنهان خودمان از مردن مربوط می‌شود. البته کاملا طبیعی است که تاحدودی از نابودی جسم‌مان بترسیم، اما در برخی موارد این ترس به‌حدی شدید است که منجر به فوبیای مرگ (تاناتوفوبیا) می‌شود. خیلی مراقب این موضوع باشید، زیرا دلگرمی فرزندان به والدین است و با دیدن ترس و نگرانی شما، استرس‌شان چندبرابر می‌شود.
توضیح مرگ به کودکان توسط والدین
بچه‌ها هنگام تولد درکی از مرگ ندارند، پس وظیفه والدین است که به سوالات کودکان درباره مرگ توضیحات شفاف، صادقانه و کاملی ارائه دهند. اما چگونه باید این توضیحات را ارائه دهیم که در عین صداقت، باعث سردرگمی و وحشت‌زدگی کودک نشود؟
از کلمات و عبارات عینی و ملموس استفاده کنید
از کلماتی مانند «مرگ» و «مردن» استفاده کنید و هرگز از عباراتی مانند «به خواب رفته»، «رفته یه جای خوب» یا «از بین ما رفته» استفاده نکنید. این جملات دوپهلو منجر به سردرگمی و اضطراب در کودک می‌شود. بچه‌ها خیال‌پرداز هستند و شاید از حرف‌های شما برداشت‌های نامتعارفی به ذهن‌شان خطور کند. مثلا وقتی شما به او می‌گویید «مادربزرگ خوابیده ولی دیگه بیدار نمیشه»، احتمالا او از خوابیدن خواهد ترسید؛ زیرا شما ناخواسته در ذهن او بین خوابیدن و مردن ارتباط برقرار کرده‌اید. ترس از مردن بر تمام جنبه‌های زندگی کودک مانند عملکرد تحصیلی تأثیرگذار است و ممکن است او را به یک دانش آموز تنبل تبدیل کند.
در مواقع لزوم، چندین و چندین بار تکرار کنید
گاهی حتی بعد از توضیح کامل و شفاف مرگ برای کودک، باز هم سوالاتی مانند «دایی کی برمیگرده؟» را از او خواهید شنید. شاید لازم باشد بارها در مورد پایداری مرگ به کودکان کوچک‌تر توضیح دهید، زیرا درک فرآیند و چیستی مردن برای‌شان کمی سخت است. ویژگی‌های موجودات بی‌جان را نیز برایش توضیح دهید؛ مثلا بگویید:
- دیگر بازنمی‌گردد.
- غذا نمی‌خورد.
- نمی‌خوابد.
- دردی احساس نمی‌کند.
- رشد نمی‌کند.
درباره علل مرگ به کودک توضیح دهید
متناسب با سن و درک فرزندتان، درباره علل این موضوع به او توضیح دهید. به این موضوع دقت کنید: «اگر علت مرگ را بهصورت واضح و شفاف برای کودک توضیح ندهید، شاید خودش را مقصر این اتفاق بداند!» جملاتی مانند موارد زیر زیاد از آنها شنیده می‌شود:
- «مادر گفت که زیاد بالا‌وپایین نپرم توو بیمارستان چون مادربزرگ اذیت میشه. الان مادربزرگ مرده و تقصیر منه!»
- «اگه درسامو خوب می‌خوندم مامانم الان زنده بود!»
- «من دیروز خیلی از دست علی عصبانی بودم ولی واقعا دوست نداشتم اون بمیره!»
تصور اینکه حرف‌ها و فکرهای ما دلیل وقوع رویدادهای بیرونی هستند را تفکر جادویی می‌گویند. این نوع تفکر در کودکان شایع است و باید واقع‌نگری را جایگزین آن کرد.
همگانی بودن مرگ را برایش توضیح دهید
- «می‌ترسم وقتی خونه نیستم توو خونه اتفاق بدی بیافته، به‌خاطر همین دوست ندارم با دوستام بازی کنم یا از خونه برم بیرون!»
همگانی بودن مرگ را برای کودک توضیح دهید. مثلا به او بگویید، «درسته اکثر ما تا دوران پیری زنده می‌مونیم، اما بالاخره یه روز می‌میریم.» بچه‌ها معمولا بعد از شنیدن خبر فوت فردی عزیز، احساس اضطراب جدایی می‌کنند و به مهدکودک و مدرسه نمی‌روند؛ برای حل این مشکل از مقاله روش برخورد با کودکی که مهدکودک نمی رود | ۵ راهکار مفید استفاده کنید. فهم همگانی بودن مرگ به آنها کمک می‌کند تا جایگاه وجودی‌شان در جهان را بهتر درک کنند و وابستگی کمتری به دیگران داشته باشند.
بازگشت ناپذیری مرگ را برایش تبیین کنید
به لطف ابرقهرمان‌های فیلم‌های هالیوودی و بازی‌های کامپیوتری، درک کودکان از مرگ کاملا سطحی و ابتدایی شده است! بنابراین، حتما درباره جدی‌بودن مسئله مرگ‌وزندگی به فرزندان و خصوصا نوجوانان هشدارهای جدی بدهید. این موضوع تحمل شکست و باخت را نیز در آنها افزایش می‌دهد. همچنین می‌توانید از مقاله افزایش تحمل شکست در کودکان از طریق آموزش برد و باخت استفاده و فرزندتان را برای مواجهه با چالش‌های زندگی بزرگسالی آماده کنید.
چالش را به فرصت تبدیل کنید
رک و پوست‌کنده؛ افلاطون هم توان پاسخگویی به تمام سوالات کودکان درباره مرگ را ندارند. بنابراین، از توضیح مفهوم و واقعیت مرگ به کودک نترسید. اگر مواجهه با این موضوع باعث استرس و نگرانی کودک شد، فرصت خوبی است تا با رسیدگی به نیازهای هیجانی او، خودتان را بیشتر در دلش جا کنید. این حرف را باور کنید: «آرامش، امنیت و امیدی که بچه‌ها از پشت‌گرمی شما به‌دست می‌آورند کاملا در وجودشان رخنه می‌کند و تا پایان عمر همراه‌شان خواهد بود.»
سخن پایانی
کودکان خواه‌ناخواه با مفهوم مرگ مواجه می‌شوند و سوالاتی دراین‌باره برای‌شان ایجاد خواهد شد. تصورتان درباره اینکه نیازی به توضیح مرگ برای بچه‌ها نیست را اصلاح کنید. این حق فرزندان است که درباره جایگاه‌شان در این جهان بدانند و این وظیفه شماست که به سوالات آنها باصداقت و شفافیت پاسخ بدهید. پس این موضوع را جدی بگیرید، زیرا در شکل گیری شخصیت کودک تأثیر زیادی دارد. در این مقاله سعی کردیم توصیه‌هایی کلی اما ضروری درباره نحوه پاسخ به سوالات کودکان درباره مرگ برای‌تان فراهم کرده باشیم. امیدواریم که این مطلب در توضیح مفهوم حساس و بنیادی مرگ به فرزندان راهنمای مفیدی برای‌تان باشد.
سوالات متداول
- پاسخ به سؤالات کودک پنج ساله در مورد مرگ چگونه باید باشد؟
خودتان را برای سوالات رگباری کودک در مورد مرگ آماده کنید. با استفاده از کلمات عینی و ملموس، مردن را به او توضیح دهید و خیالپردازیهای او را با دادن اطلاعات واقعی اصلاح کنید. - آیا باید به سوالات فرزندم در مورد مرگ پاسخ دهم؟
بله؛ باید بهصورت کاملا شفاف و صادقانه به سوالات او پاسخ دهید و درباره موضوعاتی مانند همگانیبودن، بازگشتناپذیری و علل مرگ برایش توضیح دهید. تبیینهایتان باید تاحد امکان ملموس و عینی باشد و تصورات غلط کودک را اصلاح کند. - چرا والدین از صحبت با کودک درباره مرگ میترسند؟
امنیت و آرامش کودکان برای والدین بسیار مهم است و آنها به دلایلی مانند ترس از ترساندن کودک، چالش در ارائه مطالب متناسب با سن او و ترس از مرگ پنهان در خودشان از صحبت با فرزندان درباره مرگ طفره میروند.
