یک لحظه کارتون «موش و گربه» را به‌خاطر بیاورید: موش همیشه برای فرار از دست بدجنسی‌های گربه باید راه‌حلی پیدا می‌کرد و واقعا هم ایده‌هایش خلاقانه و کاربردی بود. در واقع، نقطه قوت او در تیزهوشی و زیرکی بود. نقطه قوت ما انسان‌ها برای مقابله با خطرات محیط طبیعی، حیوانات درنده و هزارویک مشکل دیگر نیز استعدادهای ذهنی‌مان است. روانشناسان بر این استعدادها و مهارت‌ها نام کلی هوش را گذاشته‌اند. البته آنها در مورد انواع هوش و کاربردهای آن نیز به‌تفصیل بحث و گفت‌وگو کرده‌اند. اگر به آشنایی با انواع هوش در کودکان، کاربرد و نحوه افزایش هوش کودک علاقه‌مند هستید، با ما همراه باشید.
تعریف هوش در کودکان
بارِ معنایی هوش از کاربرد عملی آن به‌مراتب بیشتر است. به‌عنوان مثال، وقتی می‌گوییم فلانی باهوش است، انگار شاخِ غول شکسته‌است یا کار خارق‌العاده‌ای انجام داده‌است. اما وقتی پیشرفت‌های عملی او را دنبال می‌کنیم، نهایتش به سرنخ‌هایی مثل قبولی در دانشگاه می‌رسیم که اگر نگوییم دستاورد نیست، دست‌کم دستاوردی کاربردی و به‌دردبخور نیست. اصلا بحث باهوش یا کم‌هوش‌بودن امروزه دیگر از نظر روانشناسان بی‌معناست.
هوش از نظر روان‌شناسانِ معاصر یعنی «توان سازگاری با شرایط محیطی»، به‌گونه‌ای که با کمترین هزینه بیشترین بازدهی را از موقعیت به‌دست بیاوریم. مثلا یک کشاورز قدیمی و بی‌سواد که خودش را با فناوری‌های جدید وفق داده و در کارش پیشرفت قابل ملاحظه‌ای کسب کرده‌است، فردی باهوش محسوب می‌شود. البته او احتمالا در آزمون‌های استعداد کلامی نمره پایین و حتی در حد کودن می‌گیرد! هوش در کودکان نیز همین‌گونه تعریف می‌شود: هرچه ارتباط موثرتری با محیط برقرار کنند و آموزش‌های بیشتری در این زمینه ببینند، احتمالا زیرک‌تر هستند. تست هوش کتل نیز یکی از معیارها و آزمون‌ها برای بررسی هوش غیر کلامی است.
پیشنهاد مطالعه: تقویت هوش هیجانی نوجوانان
عوامل موثر در هوش در کودکان
بر اساس تحقیقات در گسترده‌ترین و وسیع‌ترین حالت ممکن، 50درصد از استعدادهای ما ناشی از عوامل ژنتیکی و 50درصد دیگر ناشی از عوامل محیطی است. اگرچه 50درصد ژنتیکی تقریبا غیرقابل‌‌تغییر است، اما 50درصد محیط را می‌توانیم با فراهم‌سازی تحریک‌های حسی، عملی و شناختی بهبود دهیم. انعطاف‌پذیری 50درصدی بچه‌ها شگفت‌انگیز است و والدین باید با استعدادیابی کودکان و نوجوانان، از این فرصت برای بهبود مهارت‌های آنها بهره ببرند.
آیا هوش کودک از مادر به ارث می رسد؟
احتمالا شما هم به مقالاتی با این عنوان‌ها برخورد کرده‌اید: تحقیقات جدید حاکی از وراثت‌پذیری هوش از مادر است؛ شما باید از مادرتان بابت هوش‌تان تشکر کنید؛ دانشمندان می‌گویند که هوش ما از مادر به ارث می‌رسد و پدر نقشی در این زمینه ندارند… . هرچند این حرف‌ها افسانه نیست، اما فاقد بررسی‌های علمی دقیق است.
از نظر آنها چون اکثر اختلالات عصبی-رشدی به کروموزوم X وابسته است و ما 2 کروموزوم X از مادر و یکی از پدر بهارث می بریم، پس هوش از طریق مادر منتقل می‌شود! اما دانشمندان دانشگاه کالیفرنیا (یکی از بهترین دانشگاه‌های روانشناسی دنیا)، این موضوع را رد می‌کنند. بهاعتقاد آنها، تعیین منشأ استعدادها به این سادگی نیست و عوامل بسیار زیادی در این زمینه دخیل هستند. البته برخی از اختلالات مانند ناتوانی‌های یادگیری از این کروموزوم تأثیر می‌گیرند. شما هم اگر به‌وجود ناتوانی یادگیری در فرزندتان مشکوک هستید، مقاله چگونه اختلالات یادگیری را در کودک تشخیص دهیم؟ را مطالعه کنید.
نشانه های هوش در کودکان
به‌دلیل پیچیده‌بودن مفهومی و عملی، هیچ چک‌لیست رسمی و تأییدشده‌ای برای تشخیص بچه‌های بااستعداد وجود ندارد. البته علائم زیر معمولا در این کودکان بیشتر دیده می‌شود:
- نیاز شدید به تحریک ذهنی و حل مسئله
- یادگیری سریع مطالب جدید
- پردازش سریع اطلاعات جدید و پیچیده
- تمایل به کاوش موضوعات خاص به‌صورت عمیق
- کنجکاوی سیری‌‌ناپذیر و پرسش‌های موشکافانه
- یادگیری موضوعات تحصیلی کلاس‌های بالاتر
- حساسیت هیجانی زیاد
- حس شوخ‌طبعی ناب و منحصربه‌فرد
- تخیل قوی و ارائه راهحلهای خلاقانه
انواع هوش و کاربردهای آن در کودکان
یکی از بهترین تقسیم‌بندی‌‌ها از انواع هوش، توسط گاردنر معرفی شد. او هوش های چندگانه در کودکان را معرفی و از نظریه تک‌عاملی انتقاد کرد. به‌نظر او ما شاید در زمینه‌ای خیلی خوب عمل کنیم و در زمینه دیگری در حد متوسط یا حتی ضعیف باشیم. انواع هوش در کودکان از نظر گاردنر را در ادامه معرفی می‌کنیم و به‌صورت خلاصه توضیح می‌دهیم.
هوش فضایی در کودکان
- به‌جای کلمات با تصویرسازی فکر می‌کنند.
- در نقاشی‌کشیدن و ترسیم روابط فضایی بهتر از همسالان هستند.
- رنگ‌ها، تصاویر و چهره‌ها را بهتر و سریع‌تر در حافظه ذخیره می‌کنند.
- از طریق تصاویر و نمودارها بهتر یاد می‌گیرند.
- به حل پازل و کار با لگو علاقه دارند.
- از یادگیری سلسله‌مراتبی و جزئی‌نگری بدشان می‌آید (پردازش ذهنی موازی و کل‌نگر دارند)
- به‌نظر شلخته و نامنظم هستند.
- احتمالا حرفه‌هایی مانند گرافیک و معماری را ترجیح می‌دهند.
هوش طبیعت گرا در کودکان
- به یادگیری نحوه عملکرد وسایل مختلف علاقه دارند.
- به حفاظت از محیط‌زیست و در ارتباط‌بودن با آن علاقه‌مند هستند.
- از شناخت جانوران و گیاهان خوش‌شان می‌آید.
- از اکتشاف گونه‌های گیاهی و جانوری جدید لذت میبرند.
- به استفاده از ابزارهای مشاهده‌گری مانند میکروسکوپ، تلسکوپ و دوربین علاقه دارند.
- به حرفه‌های علمی زیست‌شناسی، شیمی، جانورشناسی و گیاه‌شناسی گرایش دارند.
هوش میان فردی در کودکان
- شنونده‌های خوبی هستند و در برقراری ارتباط کلامی مهارت دارند.
- مهارت ویژه‌ای در تعاملات غیرکلامی یا استفاده از زبان ایما‌واشاره دارند.
- موضوعات را از دیدگاه‌های مختلف نگاه می‌کنند.
- به‌واسطه توانایی همدلی بالا، در ایجاد و حفظ روابط دوستی مهارت دارند.
- دارای شخصیتی یاریگر و کمک‌رسان هستند.
- در مدیریت تعارضات گروهی خوب عمل می‌کنند.
- احتمالا به حوزه‌هایی مانند روانشناسی، فلسفه و جامعه‌شناسی گرایش پیدا خواهند کرد.
هوش درون فردی در کودکان
- از انجام فعالیت‌های تکی لذت میبرند.
- هیجانات خودشان و دیگران را به‌سرعت تشخیص می‌دهند.
- فهمیدن سیر افکارشان کمی سخت است.
- خودانتقادی زیادی دارند.
- ریسک‌پذیر نیستند و از برهم‌خوردن برنامه‌های روزانه متنفرند.
- احتمالا به کارهایی مانند نویسندگی، تحقیق، مربیگری، روانشناسی و فلسفه علاقه‌مند باشند.
هوش موسیقیایی در کودکان
- همیشه مشتاق شنیدن موسیقی هستند.
- در تشخیص ریتم آهنگ‌ها تبحر دارند.
- با شنیدن آهنگ، جنب‌وجوش‌شان بیشتر می‌شود.
- به نواختن ساز علاقه دارند.
- آهنگ‌ها را خیلی سریع تشخیص می‌دهند.
- نسبت به صداهای دوروبرشان حساس و آگاه‌اند.
هوش حرکتی جنبشی در کودکان
- از یکجانشینی بیزارند.
- در حین راه‌رفتن مطالعه می‌کنند.
- به مشارکت در انجام کارها علاقه دارند.
- یادگیری عملی را به خواندن کتابی ترجیح می‌دهند.
- از طریق آزمون‌وخطا مسائل را حل می‌کنند.
- از امتحان‌کردن چیزهای جدید لذت میبرند.
- با دست و ایما‌واشاره حرف می‌زنند.
- به حرفه‌های نیازمند چابکی و مهارت‌های عملی مانند مشاغل فنی و رشته‌های ورزشی گرایش دارند.
هوش ذهنی-منطقی در کودکان
- به کار با اعداد علاقه زیادی دارند.
- از شمردن لذت میبرند.
- اعداد و آمارها را به‌آسانی حفظ می‌کنند.
- از بازیهای ساختارمند خوش‌شان می‌آید.
- به روابط بین عناصر مختلف توجه می‌کنند.
- به سازماندهی اطلاعات بر روی نمودارها علاقه دارند.
- وقت خود را صرف بازیهای فکری و حل پازل و سودوکو می‌کنند.
- با رایانه کارهای بیشتری از بازی انجام می‌دهند.
پیشنهاد مطالعه: بررسی علمی فواید شطرنج برای کودکان و دانش‌آموزان
هوش زبانی-کلامی در کودکان
- زودتر شروع به حرف‌زدن می‌کنند و دایره واژگانی گسترده‌تری دارند.
- اطلاعات بیانی و نوشتاری را خوب به‌خاطر می‌سپارند.
- عاشق گفت‌وشنود و خواندن‌ونوشتن هستند.
- در مذاکره‌کردن و بیان خواسته‌های‌شان خوب عمل می‌کنند.
- مطالب را با لحنی شوخ‌طبعانه توضیح می‌دهند.
- احتمالا به مشاغلی مانند وکالت، نویسندگی و معلمی علاقه داشته‌باشند.
تست هوش مناسب برای کودکان
سنجش و ارزیابی هوش کودکان نسبت به بزرگسالان با چالش‌های بیشتری همراه است. اگر به‌دنبال ارزیابی استعداد فرزندتان هستید، حتما از متخصصان کارآزموده و آزمون‌های استاندارد استفاده کنید. ما در مقاله معرفی ۷ تست هوش برای کودکان و نوجوانان، بهترین و استانداردترین آزمون‌های گروه‌های سنی مختلف را برای‌تان آورده‌ایم.
تقویت هوش های هشتگانه در کودکان
تقویت انواع هوش در کودک فواید بسیار زیادی مانند انعطاف‌پذیری و افزایش روحیه کنجکاوی پرسشگری به‌همراه دارد. علاوه بر این، ما برای انجام کارهای روزمره به حداقلی از تمام این مهارت‌ها نیاز داریم. مثلا تقویت هوش مالی در کودکان تاثیر زیادی بر موفقیت آنها در بزرگسالی دارد. در ادامه چند روش برای پرورش استعدادهای چندگانه معرفی می‌کنیم.
دسترسی به امکانات تخصصی در هوش اصلی
در صورت درخواست کودک، شرایط دسترسی به مربیان متخصص در زمینه‌های موردعلاقه‌اش را فراهم کنید. مثلا اگر استعداد جنبشی-حرکتی خوبی دارد و به ورزش خاصی علاقه نشان می‌دهد، یک مربی ورزشی کارآزموده به پیشرفت سریع‌تر او کمک می‌کند؛ یا اگر عاشق منطق و ریاضیات است، گذراندن وقت با اعضای تحصیل‌کرده خانواده و فامیل برایش جذاب و سودمند خواهد بود.
استفاده از بازی برای تقویت هوش های چندگانه
بازی برای کودکان جذاب است و موضوعاتِ بازی‌محور را بهتر و سریع‌تر یاد می‌گیرند. مثلا اگر به‌دنبال راهی برای تقویت استعداد منطقی-ریاضی فرزندتان هستید، از بازیهای عددی مانند سودوکو استفاده کنید یا برای تقویت مهارت دیداری-فضایی، آجرهای خانه‌سازی و جورچین در اختیارش بگذارید.
فراهم سازی اشکال متنوع تحریک محیطی
شما باید قوت‌ها و ضعف‌های فرزندتان را شناسایی و با ارائه تجربیات متنوع، کودک را به حالت تعادل نزدیک کنید. البته مراقب باشید: تعادل به‌معنای شبیه‌سازی کودک به دیگران نیست، بلکه به‌معنای رساندن او به بهترین سطح عملکردی خودش است. به‌عنوان مثال، اگر او علاقه زیادی به معاشرت و کارهای عملی دارد، فراهم‌سازی شرایطی برای کار با اعداد و استفاده از واژگان باعث تحریک کنجکاوی‌اش می‌شود. اگر هم فرزند مدرسه‌ای دارید و به‌دنبال مهارت‌های ضروری موردنیاز او هستید، مقاله 13 مهارت توسعه فردی اساسی برای دانش آموزان را حتما مطالعه کنید.
طراحی برنامه زمانی با کیفیت
اگر در زمان‌بندی برنامه‌های مختلف برای تقویت انواع استعدادهای کودکان با مشکل مواجه می‌شوید، یک برنامه زمانی هفتگی طراحی کنید. هر هفته چند ساعت را برای معرفی کتاب‌ها، ابزارها و فعالیت‌های مختلف به فرزندتان اختصاص دهید. همچنین در طول این برنامه‌ها می‌توانید موانع و محدودیت‌های سر راه فرزندتان را شناسایی و برطرف کنید تا همواره به‌دنبال اکتشاف چیزهای جدید باشد.
سخن پایانی
هر کدام از ما در برخی زمینه‌ها خوب و در برخی دیگر متوسط یا حتی ضعیف عمل می‌کنیم. بهاعتقاد روانشناسان انواع هوش وجود دارد که هر کدام از آنها باعث رشد برخی توانایی‌ها در کودکان می‌شود. این مهارت‌ها تاحدودی ناشی از عوامل ژنتیکی و تاحدودی ناشی از تحریک‌های محیطی و سبک تربیتی هستند. بنابراین، وظیفه والدین است که شرایط رشد و پیشرفت مهارت‌های مختلف را برای فرزندان فراهم کنند. ما به همه انواع هشتگانه هوش در زندگی روزمره نیاز داریم، پس با فراهم‌سازی محیطی پویا و غنی، به رشد همه آنها در کودک کمک کنید. البته فراموش نکنید که استعداد یا استعدادهای اصلی فرزندتان را به‌صورت تخصصی پرورش دهید.
سوالات متداول
- انواع هوش در کودکان چیست؟
بهاعتقاد روانشناسان ما با هشت توانایی نسبتا مجزا بهدنیا میآییم: 1.تصویری-فضایی 2. طبیعتگرا 3. میانفردی 4. درونفردی 5. موسیقایی 6. حرکتی-جنبشی 7. ذهنی-منطقی 8. زبانی-کلامی. - ویژگی های انواع هوش در کودکان چیست؟
هرچند هوش مفهومی پیچیده است و هر کودکی احتمالا در زمینه خاصی باهوشتر باشد، اما ویژگیهایی مانند نیاز شدید به تحریک ذهنی، پردازش سریع اطلاعات، یادگیری سریع مطالب جدید، حس شوخطبیعی ناب و ارائه راهحلهای خلاقانه در اکثر کودکان باهوش قابل مشاهده است. - هوش کودک به پدر میره یا مادر؟
بهاعتقاد دانشمندان دانشگاه کالیفرنیا، این فرضیه که کودکان استعدادهایشان را از مادر بهارث میبرند در تحقیقات مختلف تائید نشدهاست. نیمی از ژنهای ما از مادر و نیمی دیگر از پدر هستند، پس احتمالا نقش آنها در استعدادهای کودکان نیز بههمین میزان باشد.
