انسان‌ها از دیرباز با استفاده از اصوات و بعد ساخت زبان با یکدیگر ارتباط برقرار می‌کردند. اما چه می‌شود اگر فردی نتواند زبان مادری خود را به خوبی بخواند؟ نتواند معنی کلمات و واژه‌ها یا ارتباط بین آنها را درک کند؟ یا قادر نباشد با استفاده از کلمات مناسب احساس یا منظور خود را بیان کند؟ حتما کودکانی را دیده‌اید که هنگام مطالعه یک مطلب یا درک زبان دچار مشکل هستند. در برخی موارد این مشکلات به علت اختلال خواندن یا اختلال دیسلکسیا است که هم کودکان و هم بزرگسالان میتوانند به آن مبتلا شوند. در این مطلب می‌خواهیم ببینیم اولین علائم اختلال خواندن کی بروز می‌کنند، چه هستند و چگونه باید آن را تشخیص داد. دانستن این موضوع کمک می‌کند هرچه سریعتر اقدام به مداخلات درمانی برای دیسلکسیا کنید.
اختلال دیسلکسیا چیست؟
به طور خیلی ساده، مشکل در خواندن متون، درک متون، درک صحبت‌ها، درک ارتباط بین واژگان و مشکل در به کار گرفتن آنها را می‌توان به عنوان تعریف دیسلکسیا یا خوانش پریشی مطرح کرد. اختلال در خواندن یا دیسلکسیا یکی از مهمترین و شایع‌ترین انواع اختلالات یادگیری است و در واقع ۸۰ درصد از اختلالات طیف یادگیری، مختص مشکل در خواندن هستند. طبق آخرین آمارهای اعلام شده، مشکل دیسلکسیا بین ۱ تا ۳۰ درصد در جوامع مختلف و ۲۰ درصد در ایران شیوع دارد. امروزه آموزش خواندن دستخوش تغییرات بسیاری شده است. هنگامی‌که کودکان خواندن را یاد بگیرند آگاهی و تجربه اصلی و زیربنایی برقراری ارتباط زبانی در آنها ایجاد می‌شود. اما اگر فردی در یکی از شکل‌های خواندن مشکل داشته باشد، در زمینه‌های دیگر که وابسته به خوانش است مانند درک مطلب یا یادگیری زبان دوم نیز مشکل پیدا می‌کند.
پیشنهاد مطالعه: مشکلات تحصیلی نوجوانان
انواع اختلالات خواندن یا دیسلکسیا
طبقه‌بندی اختلالات خواندن یا اختلال دیسلکسیا با رویکردهای مختلفی مانند پزشکی، تربیتی و بازپروری انجام شده است که رویکرد پزشکی آن کاربرد کمتری برای آموزگاران و درمانگران دارد. اما بر اساس یکی از انواع تقسیم‌بندی نارساخوانی، می‌توان آن را به دسته‌های زیر تقسیم کرد:
- نارساخوانی تحولی
- نارساخوانی اکتسابی
- نارساخوانی فنولوژیک
- نارساخوانی سطحی
- نارساخوانی عمیق
علائم اختلال دیسلکسیا
خواندن مثل نوشتن و حرف زدن یکی از شیوههای برقرای ارتباط است. برای ایجاد ارتباط باید هم انگیزه و هم موافقت آشکار یا ضمنی در نحوه کاربرد رمزهای خاص (قواعد زبانی) وجود داشته باشد تا رمزگذاری و رمزگشایی پیام‌ها امکان‌پذیر شود. اما کودکان مبتلا به مشکل دیسلکسیا نمی‌توانند این قوانین را به خوبی درک یا از آن استفاده کنند که منجر به بروز یک سری نشانه‌ها می‌شود. علائم نارساخوانی در سنین مختلف متفاوت است. در واقع هرچند اغلب خانواده‌ها با شروع مدرسه و سوادآموزی متوجه این مشکل می‌شوند، اما ممکن است تا سال‌ها تشخیص و درمان نشود.
علائم دیسلکسیا در کودکان پیش‌دبستانی
اولین علامت‌های نارساخوانی در سنین ۱ تا ۲ سالگی که کودکان تازه تولید اصوات را یاد می‌گیرند، آغاز می‌شود. هرچند سن حرف زدن در افراد مختلف بر اساس شرایط محیطی و ژنتیکی فرق دارد، اما به طور کلی کودکانی که تا ۱۵ ماهگی یا نهایتا ۲ سالگی کلمه‌ای به زبان نمی‌آورند یا نمی‌توانند یک عبارت بسازند، با احتمال بیشتری دچار دیسلکسیا می‌شوند. همچنین سابقه نارساخوانی یا سایر اختلالات یادگیری در خانواده یکی از عوامل خطرساز بروز این مشکل است. چون در این سنین بیشتر در خوانش زبان معنا پیدا می‌کند نمی‌توان در سنین پیش از دبستان چندان به این اختلال پی برد و تشخیص را قطعی دانست. اما اغلب کودکانی که بعدا مبتلا به دیلکسیا می‌شوند ممکن است پیش از ۵ سالگی نشانه‌های زیر را داشته باشند:
- مشکل در یادگیری شعرهای رایج کودکانه
- عدم تشخیص حروف
- تلفظ اشتباه کلمات آشنا
- عدم تشخیص الگوهای قافیه و ریتم
پیشنهاد مطالعه: آموزش حروف الفبا به کودکان
علائم دیسلکسیا در دانش‌آموزان مقطع دبستان
با شروع سوادآموزی، شعرخوانی و یادگیری از طریق زبان، اختلالات خواندن بیشتر خود را نشان میدهند. علائمی که ممکن است در دانش‌آموز کلاس اول دبستان زنگ خطر ابتلا به نارساخوانی باشند عبارتند از:
- درک نکردن تفاوت کلمات و صداها
- خطاهای مداوم در خواندن
- شکایت از سخت بودن خوانش
- عدم علاقه به مدرسه و درس
- فرار کردن از انجام تکالیف
- مشکل در گفتار
- مشکل در تلفظ صحیح کلمات
- مشکل در ادای اصوات کلمات ابتدایی
- دادن پاسخ بی‌ربط به سوالات
- مشکل در املا
- افت تحصیلی دانش آموز
- ناتوانی از ایجاد ریتم یکنواخت هنگام مطالعه
پیشنهاد مطالعه: اختلالات روانی شایع در مدارس
علائم دیسلکسیا بعد از دبستان
در پایه‌های دوم تا هشتم دبستان، خصوصا دانش‌آموزان باهوش، توانایی بیشتری برای استفاده از روش‌های پنهان کردن مشکلات خود در خواندن و درک مطلب هستند. بنابراین تشخیص علائم اختلالات خواندن در این سنین کمی سخت است و نیاز به ارزیابی‌های دقیق‌تری دارد. زیرا هرچند دانش‌آموز بتواند خودش را با این مشکلات وفق دهد به طوری که نشانه‌های آن برای دیگران واضح نباشند، اما بدون درمان این مشکل روی تمرکز، استرس و موفقیت او اثر می‌گذارد. بنابراین در مورد علائم نارساخوانی در کودکان کلاس دوم تا هشتم هشیار باشید:
- کند خواندن
- حرکات نامنظم و نامتعادل دو چشم در هنگام مطالعه
- خواندن آهسته و ناخوشایند
- مشکل با خواندن کلمات جدید و تلفظ آنها
- عدم توانایی تقلید از صوت خصوصا در کلمات انگلیسی
- اجتناب از روخوانی با صدای بلند
- استفاده زیاد از از کلمات جایگزین مبهم و غیر دقیق، مانند «چیز»
- تردید در پیدا کردن کلمات مناسب برای پاسخ به سوالات
- توقف زیاد در بیان کلمات و جملات پشت سر هم و من من کردن
- تلفظ اشتباه کلمات طولانی، ناشناخته یا پیچیده
- گیج شدن در ادای کلمات شبیه هم
- مشکل در به خاطر سپردن جزئیات مانند نامها و تاریخ‌ها
- دست خط بد
- هنگام صحبت کردن مشکلی ندارند اما در خواندن دچار لکنت می‌شوند.
علائم نارساخوانی در بزرگسالی
وقتی دانش‌آموزان مبتلا به نارساخوانی به کنکور نزدیک می‌شوند چالش‌های جدیدی سر راه آنها قرار می‌گیرد. امتحانات و آزمون‌ها در مقطع متوسطه دوم و دانشگاه، نیاز به تندخوانی و درک سریع مطالب دارد و اگر اختلالات خواندن تا این سن تشخیص داده نشود، افراد با وجود تلاش زیاد نتایج خوبی نمی‌گیرند. به جز تمام علائمی که برای گروه‌های سنی قبل گفتیم، در این سنین افراد نشانه‌های زیر را هم دارند:
- نیاز به تلاش ذهنی زیاد برای مطالعه
- نیاز به خواندن چندباره جملات کتاب
- تکرار کردن و ارام خواندن مطالب یا صحبت‌ها برای خود
- کم صحبت کردن
- استفاده از زبان گفتاری یا نوشتاری مبهم و غیر دقیق
- تداوم در تلفظ اشتباه اسامی افراد و مکانها
- مشکل در به خاطر آوردن نامها و اسامی
- مشکل در پاسخ سریع به مکالمات
- مشکل در یادگیری زبان دوم
- دایره لغات محدود
- مشکل در حل تست‌های چند گزینه‌ای
- کمبود شدید اعتماد به نفس
- مشکل در درک جوک، طنز و بازی با کلمات
- مشکل در مدیریت زمان
- مشکل در تحلیل مطالب مرتبط
- مشکل در حافظه دیداری
تست دیسلکسیا و تشخیص نارسا خوانی
هرچند این اختلال دارای ریشه‌های ژنتیکی، فیزیولوژیک و مغزی است اما آزمایش ساده‌ای برای تشخیص آن وجود ندارد. بلکه باید از مجموعه روش‌ها و تست‌هایی به این جمع‌بندی رسید که فرد مشکل دیگری به جز نارساخوانی ندارد.
مشاهده و مصاحبه با کودک
درمانگر در یک جلسه ضمن برقراری یک رابطه صمیمانه در محیطی امن و مناسب سن فرد، با او صحبت می‌کند تا نحوه درک مطالب خود، نحوه صحبت کردن، ادای کلمات، حرکات چشم موقع مطالعه و همه مواردی که میتوانند در تشخیص کمک کننده باشند را بررسی کند. میزان تبحر و رفتار درمانگر در این جلسه، برای جلوگیری از تشخیص غلط اهمیت فراوانی دارد.
ارزیابی از والدین و معلمان
اولین و مهمترین قدم این است که علائمی را که در بخش‌های قبل برشمردیم، به علاوه هر نوع مشکل دیگری که در ارتباط با حرف زدن، خواندن، نوشتن و به طور کلی درس خواندن در فرد وجود دارد، با متخصص به اشتراک گذاشته شود.
پرسشنامه تخصصی اختلالات خواندن
بعد از آشنایی مقدماتی با علائم فرد، درمانگر یا متخصص با طرح پرسش‌های متعددی که به ریشه احتمالی مشکل ارتباط دارند، اطلاعات ضروری را جمع‌آوری می‌کند. این پرسشنامه معمولا موارد زیر را مورد سوال قرار می‌دهد:
- اطلاعات ژنوگرام خانودگی
- نوع ازدواج والدین (نسبت فامیلی)
- شرایط بارداری مادر
- شرایط جنینی فرد
- شرایط تولد
- شرایط مراحل رشد
- سوابق اختلال‌های جسمی و روحی
- سابقه داروهای مصرفی
- سابقه ضایعات عصبی
- محیط و شرایط خانواده و مدرسه
- مشکلات رفتاری
- مشکلات تحصیلی
- مشکلات تغذیه‌ای
بررسی هوش کودک با آزمون هوش
یکی از شروطی که برای تشخیص‌گذاری نارساخوانی وجود دارد، این است که کودک از نظر رشد مغزی و هوش نسبت به همسالان خود عقب‌تر نباشد. یکی از آزمون‌های رایجی که برای بررسی هوش کودک انجا می‌شود تست هوش وکسلر است که انجام، نمره دادن و تفسیر آن باید زیر نظر متخصص با تجربه انجام شود.
آزمون خوانش
برای اینکه دیدگاه دقیق‌تری از توانایی خواندن و تعیین نوع دقیق مشکلات کودک داشته باشیم، معمول این است که دو متن از کتاب فارسی دانش‌آموز تهیه شود. دانش‌آموز این دو متن را با صدای بلند می‌خواند و در انتها به سوالاتی که شده شفاهی پاسخ می‌دهد. تست‌های متعدد از منابع خارجی برای بررسی خوانش وجود دارند که به دلیل اینکه ترجمه شده‌اند و به دلیل اختلاف فرهنگی و آموزشی، قابل استناد نیستند.
آینده بچه های مبتلا به دیسلکسیا چگونه است؟
متاسفانه به دلیل نبودن اطلاعات و آموزش، به بسیاری از دانش‌آموزانی که دارای اختلال خواندن هستند برچسب‌هایی از شرایط دیگر مانند کند ذهنی، تنبلی، بیش‌فعالی، عقب‌ماندگی و امثال آنها زده می‌شود که باعث می‌شود تشخیص صحیح و درمان به تعویق بیفتند. اما تمامی مطالعات نشان میدهند که این اختلال قابل درمان است و اگر آموزگاران و والدین به دانش، تلاش، صبر و شکیبایی مجهز باشند میتوانند این مشکل را با تشخیص و مداخله زودهنگام حل کنند.
افراد معروف مبتلا به دیسلکسیا
شاید بد نباشد بدانید که بسیاری از مشاهیر و نوابغ هم دچار اختلال خواندن بوده‌اند. برای اطمینان خاطر شما چند نفر از افراد مشهور و موفق مبتلا به اختلال دیسلکسیا را در ادامه آورده‌ایم:
- آلبرت انیشتین، نابغه ریاضی
- توماس ادیسون، مخترع و مبتکر
- آگوست رودین، مجسمه‌ساز
- لئوناردو داوینچی، نقاش
- والت دیزنی، هنرمند
بنابراین نه تنها افراد دارای مشکلات خواندن میتوانند با انجام پیگیرانه روش‌های درمانی و افزایش دانش اجتماع، مشکلات خود را درمان درمان کنند بلکه ممکن است استعدادهای درخشانی داشته باشند که در این مسیر شکوفا شوند.
برای اختلال خواندن به چه متخصصی مراجعه کنیم؟
متخصصان مختلفی میتوانند هم در تشخیص و هم در درمان دیسلکسیا به شما کمک کنند. گاهی مراجعه منظم به یکی از این افراد کافی است و گاهی نیاز دارید بر اساس شرایط کودک و عوامل ایجاد نارساخوانی، از چندین متخصص در زمینه‌های مختلف مشورت بگیرید:
- مشاور
- روانشناس کودک و نوجوان
- روانشناس تربیتی
- متخصص اختلالات یادگیری
- مددکار اجتماعی
- رفتار درمانگر
- گفتار درمانگر
- کار درمانگر
- متخصص توانبخشی
- بیناییسنج
- شنواییسنج
- روانپزشک
- متخصص مغز و اعصاب
درمان نارساخوانی چیست؟
وقتی تشخیص اختلال خواندن به درستی انجام گرفت نوبت به مداخلات درمانی می‌رسد. روش‌ها و رویکردهای درمانی اختلالات خواندن به دو دسته سنتی و معاصر تقسیم می‌شوند و رویکردهای سنتی بر درمان از طریق بهبود دریافت حسی (حواس دیداری، شنیداری، جنبشی و بساوایی) توجه دارند. اما رویکردهای معاصر به دنبال استفاده از روش‌های نوین آموزش و مهارت‌بخشی به کودکان هستند تا مطالعه و خواندن در آنها بهبود پیدا کند. از جمله روش‌های موثر درمانی برای این مشکل می‌توان به انجام تمرینات مختلف در حوزه‌های زیر اشاره کرد:
- روش‌های مختلف بازی درمانی برای اختلالات یادگیری
- گفتاردرمانی برای درمان تلفظ ناصحیح و درک مطالب
- تصویر درمانی برای درمان مشکلات جهت‌یابی، حافظه و ادراک تصویری
- کار درمانی برای درمان مشکلات تعادلی و حرکتی
- داستان‌سازی با اشیا به طور مثال اشکال مختلف ابر برای تقویت هوش تصویری
- تمرینات حالت‌های هیجانی چهره با کودک
- تمرینات تقویت حافظه و توالی شنیداری
کار با دانش آموزان مبتلا به اختلال دیسلکسیا
معلمان و کادر مدارس نقش بسیار مهمی تشخیص، جلوگیری از پیشرفت و پیشبرد روند بهبود کودکان و نوجوانان مبتلا به اختلال دیسلکسیا دارند. در ادامه به ۴ گام مهم برای همراهی معلمان در مسیر درمان اختلالات خواندن را بررسی کرده‌ایم.
گام اول
ایجاد محیطی امن و صمیمی از سوی والدین، معلمان و درمانگران قدم اول درمان مشکل دیسلکسیا است. این مسئله موجب می‌شود کودک در عین حال که مشکل خود را می‌داند، بتواند با تکیه بر حمایت اطرافیان، به تدریج احساس مثبتی نسبت به خود پیدا کند و انگیزه پیشرفت تحصیلی یا همراهی در درمان در او ایجاد شود.
گام دوم
کودکان دارای مشکل دیسلکسیا نسبت به تنبیه، سرزنش یا تمسخر حساسیت بسیار بیشتری دارند و مستعد انزوا و گوشه‌گیری هستند. بنابراین باید جلو همسالان مراقب رفتار و گفتار خود و دیگران در قبال این دانش‌آموزان باشید. از تشویق یا تنبیه نامتعادل خودداری کنید و توقع نداشته باشید این دانش‌آموزان بتوانند صرفا با تلاش بیشتر در مدت کوتاه به نتایجی مشابه سایر دانش‌آموزان برسند.
گام سوم
مهمترین بخش درمان نارساخوانی تشخیص دقیق نقاط ضعف کودک، همکاری با والدین، مشاور مدرسه و درمانگران جهت بهبود این ضعف‌ها است. باید به درستی تشخیص دهید که مشکل خواندن کودک در کدام بخش یعنی واج‌شناسی، درک مطلب، مشکلات حسی، مشکلات ادراکی یا ترکیبی از همه این‌ها است. بر همین اساس تمرینات مناسب را برای کودک در نظر بگیرید.
گام چهارم
پس از اینکه از رویکردهای یا روش‌های مختلف برای کمک به درمان دانش‌آموز کمک گرفتید، حتما میزان اثرگذاری درمان و راحتی دانش‌اموز را ارزیابی کنید. برخی از کودکان به یک رویکرد خاص پاسخ بهتری میدهند یا وقتی از رویکردهای تلفیقی استفاده کنید پیشرفت تحیلی بیشتری دارند.
سخن پایانی
نارساخوانی، اختلال خواندن یا اختلال دیسلکسیا به مشکل در خواندن، درک مطلب، درک لغات و اختلال در استفاده از اطلاعات لغوی گفته می‌شود. اگر اختلال دیسلکسیا دیر تشخیص داده شود یا کودکان دارای این اختلال تحت درمان و مداخله مستمر و منظم قرار نگیرند، از حدود کلاس سوم دبستان به بعد در سایر دروس و مهارت‌ها نیز از همسالان خود عقب می‌افتند و ممکن است با انواع مشکلات روحی و روانی درگیر شوند. دیسلکسیا به عنوان یک اختلال مغزی بیش از هر چیز جنبه ژنتیک و وراثتی دارد و تاکنون دلایل علمی و دقیق دیگری برای آنها به اثبات نرسیده است. اما از آن‌جایی که این اختلال از کودکی و خصوصا سال‌های اولیه تحصیل قابل شناسایی و مداخله درمانی است باید با اطلاع از علائم اختلال خواندن (که در سنین مختلف متغیر است)، مراجعه به متخصصینی که ذکر کردیم و شروع به موقع مداخلات درمانی، از بروز مشکلات ثانویه ناشی از دیسلکسیا جلوگیری کنید.
سوالات متداول
- علائم مشکل دیسلکسیا چیست؟
مشکل در یادگیری و به خاطر سپردن حروف الفبا، مشکل در یادگیری شعرهای رایج کودکانه، عدم تشخیص حروف، تلفظ اشتباه کلمات آشنا، عدم تشخیص الگوهای قافیه و ریتم، تلفظ اشتباه اسامی افراد و مکانها، مشکل در به خاطر آوردن نامها و اسامی، مشکل در پاسخ سریع به مکالمات، مشکل در یادگیری زبان دوم و دایره لغات محدود از علائم رایج اختلال دیسلکسیا هستند اما شدت و نوع علائم در سنین مختلف متفاوت است که آنها را به تفصیل در این مقاله توضیح دادیم. - برای تشخیص و درمان اختلال خواندن به چه متخصصی مراجعه کنیم؟
متخصصان مختلف از جمله مشاور، روانشناس، رفتار درمانگر، گفتار درمانگر، کار درمانگر، متخصص توانبخشی، چشم پزشک، شنواییسنج، بیناییسنج و متخصص مغزو اعصاب میتوانند در تشخیص و درمان دیسلکسیا به شما کمک کنند. - درمان نارساخوانی چیست؟
بر اساس سن فرد، نوع مشکلات اختلالات خواندن و میزان پاسخدهی او باید از روش‌های مختلفی مانند بازی‌درمانی، گفتاردرمانی، تصویر درمانی، تمرینات حافظه و ادراک تصویری، کار درمانی، داستان‌سازی، تمرینات هوش تصویری، تمرینات حسی هیجانی و تمرینات تقویت حافظه و توالی شنیداری زیر نظر متخصصان استفاده کرد. - آینده بچه های مبتلا به دیسلکسیا چگونه است؟
تمامی مطالعات نشان میدهند که این اختلال قابل درمان است و اگر آموزگاران و والدین به دانش، تلاش، صبر و شکیبایی مجهز باشند میتوانند این مشکل را با تشخیص و مداخله زودهنگام حل کنند.
منابع
- کتاب اختلالات یادگیری، اکرم ملک‌نژاد
- کتاب اختلالات یادگیری، سعید بختیارپور
- کتاب درمان اختلال خواندن با بازی، داریوش صادقی
- کتاب ارتقای مهارت‌های دیداری، شنیداری و حرکتی در کودکان با اختلالات یادگیری، فرزانه بادینلو
