«احساس تنهایی بددردی است، نه؟ وقتی بود و نبود من برای کسی اهمیت ندارد، چرا باید بود و نبود دیگری برای من مهم باشد؟ اصلا بالاتر از سیاهی که رنگی نیست، درست؟ پس هر چه بادا باد! من هم مثل خودشان رفتار می‌کنم…» وقتی دل‌مان به هیچ چیز زندگی خوش نباشد، به‌جای ساختن، خراب می‌کنیم؛ مثلا عصبانیت‌مان را روی در اتاق خالی می‌کنیم! این رفتارهای خرابکارانه معمولا از دوران کودکی و با بروز مشکلاتی مانند اختلال سلوک در کودکان شروع میشوند که اگر جلوی‌شان گرفته نشود، در نوجوانی و بزرگسالی شدیدتر میشوند. بنابراین، شما والدین باید دلایل بروز اختلالات رفتاری تخریبی در کودکان و نحوه پیشگیری از آن‌ها را بشناسید.
اختلالات رفتاری تخریبی چیست؟
ویژگی بارز آن‌ها عصیان و سرپیچی است. کودکان مبتلا به این اختلالات، برخلاف دیگر همسالان، علاقه‌ای به جلب توجه و تایید مثبت دیگران ندارند، بلکه معمولا روی بد خودشان را به نمایش می‌گذارند! آن‌ها چه در رابطه با همسالان و چه در ارتباط با افراد صاحب قدرت مانند والدین و معلمان، همواره علائم کودک لجباز را بروز می‌دهند. اما مشکل صرفا به لجبازی‌ها و نافرمانی‌های کودکانه ختم نمی‌شود:
کودکان مبتلا به اختلالات رفتاری ایذایی همواره گاردشان بالاست! در ذهن آن‌ها همه به‌نوعی دشمن‌اند و باید حق‌شان را کف دست‌شان گذاشت! در نتیجه، کشش زیادی به‌سمت استفاده از خشونت و علائم پرخاشگری کودکان دارند. آن‌ها برعکس یاد گرفته‌اند: وقتی مشکلی با دعوا حل می‌شود، پس چه نیازی به صحبت است!
انواع اختلالات رفتاری تخریبی در کودکان
- اختلال نافرمانی مقابله‌ای
- اختلال سلوک
- اختلال خلق انفجاری متناوب
- اختلال آتش‌افروزی
- اختلال دزدی بیمارگون
دو نوع اول شیوع و اهمیت بیشتری دارند:
اختلال نافرمانی مقابله‌ای
کودکان مبتلا به نافرمانی مقابله‌ای، الگویی پایدار از رفتارهای منفی‌گرایی، مقابله‌ای، نافرمانی و خصومت را نسبت‌به صاحبان قدرت بروز می‌دهند. این رفتارها حداقل 6ماه ادامه پیدا می‌کنند و با 4 یا تعداد بیشتری از علائم زیر همراه هستند:
- از‌دست‌دادن کنترل و بروز رفتارهای تکانشگری کودکان
- جروبحث دائمی با بزرگسالان
- سرپیچی از قوانین و دستورات بزرگسالان
- آزار و اذیت عمدی دیگران
- سرزنش دیگران به‌خاطر اشتباهات خودشان
- احساس خشمگینی و عصبانیت دائمی
- رفتارهای کینه‌توزانه و بددهنی کودک
این رفتارها باید بیش از شیطنت‌های معمول هم‌سن‌وسالانش باشد و اختلال قابل توجهی در عملکرد تحصیلی، اجتماعی و شخصی او ایجاد کند.
اختلال سلوک
نسخه شدیدتر اختلال نافرمانی مقابله‌ای است و با علائمی مانند آسیب‌رساندن به دیگران و حیوانات، تخریب اموال، دروغگویی کودک، دزدی و فرار از مدرسه همراه است. اختلال سلوک منجر به بزهکاری کودکان و نوجوانان می‌شود، زیرا رفتارهای مخرب آن‌ها معمولا با نقض قوانین همراه است. این اختلال اگر درمان نشود، در بزرگسالی تبدیل به اختلالی بسیار خطرناک به‌نام شخصیت ضد اجتماعی می‌شود!
تفاوت اختلال سلوک و نافرمانی مقابله ای
- در اختلال نافرمانی مقابله‌ای نقض جدی قوانین وجود ندارد، اما در اختلال سلوک چنین رفتارهایی مشاهده می‌شود.
- در اختلال نافرمانی مقابله‌ای کودک برای رهایی از کنترل والدین و دیگر بزرگسالان می‌جنگد، اما در اختلال سلوک، تلاش برای کنترل دیگران هم مشاهده می‌شود.
علائم اختلالات رفتاری تخریبی در کودکان
علائم اختلالات رفتاری ایذایی به عوامل زیادی ازجمله نوع اختلال، شخصیت کودک و تجربیات محیطی او بستگی دارد. البته به‌دلیل شباهت این اختلالات به یکدیگر، نشانه‌های مشابهی نیز دارند:
- با افراد صاحب قدرت واقعا مشکل دارند و عمدا برخلاف خواسته آن‌ها رفتار می‌کنند!
- به علایق‌شان اهمیتی نمی‌دهند و حتی برخلاف خواست درونی خود واکنش نشان می‌دهند!
- همیشه برای رهاکردن کار و بار خود و سرپیچی از دستورات آماده‌اند!
- با آگاهی و اراده کامل، کارهایی انجام می‌دهند که نباید!
دلایل بروز اختلالات رفتاری تخریبی در کودکان
هیچ تک‌عاملی در بروز این اختلالات نقش تعیین‌کننده ندارد، بلکه ترکیبی از عوامل زیر باعث بروز آن‌ها میشوند:
عوامل ژنتیکی
اگر یکی از والدین به اختلالات زیر مبتلا باشد، احتمال ابتلای فرزند به اختلالات رفتاری ایذایی افزایش می‌یابد:
- اختلال شخصیت ضد اجتماعی
- سوءمصرف مواد
- اختلال کمبودتوجه-بیشفعالی
- اختلالات خلقی
- اختلالات طیف اسکیزوفرنی
عوامل محیطی
هرچه محیط بی‌ملاحظه‌تر و ظالمانه‌تر با کودک رفتار کند، او احساس خصومت و ناامنی بیشتری می‌کند و در نتیجه، رفتارهای مخرب‌تری بروز می‌دهد. کودکان مبتلا به این اختلالات معمولا یک یا چندتا از موقعیتهای زیر را تجربه کرده‌اند:
- طرد‌شدن توسط مادر در نوزادی و شکل گیری دلبستگی ناایمن در کودک
- جدایی طولانی‌مدت یا دائمی از والدین
- رسیدگی ناکافی به نیازهای کودک
- کودک آزاری
- سبک فرزند پروری مستبدانه
- دو تربیتی شدن کودک و احساس سردرگمی او
- تعارضات خانوادگی
- مشاهده رفتارهای خشونت‌آمیز توسط والدین و دیگر بزرگسالان
- وضعیت اقتصادی-اجتماعی نامطلوب
پیشنهاد مطالعه: کودک آزاری آنلاین
آسیب های جسمانی و عصب شناختی
احتمال بروز اختلالات سلوک و تخریبی در کودکان دارای مشکلات زیر بیشتر است:
- وزن پایین در زمان تولد
- ضربه‌دیدن سر و ابتلا به آسیب مغزی
ابتلا به دیگر اختلالات روانی و عصبی-رشدی
ابتلا به اختلالاتی مانند بیش فعالی کودکان، اضطراب و افسردگی، احتمال بروز رفتارهای مخرب را افزایش می‌دهد. حدود یک‌سوم تا نیمی از کودکان مبتلا به اختلال بیشفعالی، به نافرمانی مقابله‌ای نیز مبتلا هستند.
تشخیص اختلالات رفتاری تخریبی در کودکان
همه کودکان گاهی‌اوقات رفتارهای ناسازگارانه‌ای از خود بروز می‌دهند؛ اما وقتی:
- شدت این رفتارها زیاد باشد،
- در محیط‌های مختلفی مانند مدرسه، خانه و محله بروز کنند،
- و مدت زمان زیادی (6 ماه یا بیشتر) ادامه یابند،
باید احتمال بروز اختلالات تخریبی بررسی شود. تشخیص‌گذاری این اختلالات حتما باید توسط متخصصان سلامت روان انجام شود، زیرا احتمال اشتباه‌گرفتن علائم آن با اضطراب در کودکان، افسردگی، دوقطبی، ناتوانی عقلانی، اوتیسم و از همه مهم‌تر بیشفعالی وجود دارد.
اختلالات رفتاری تخریبی چه تاثیری بر روی کودکان می‌گذارد؟
از همه مهم‌تر، سلامت روان کودک را به خطر می‌اندازند. علاوه بر این، احتمال بروز مشکلات زیر را افزایش می‌دهند:
- ناتوانی در برقراری ارتباط موثر با دیگران و دوست یابی در مدرسه
- رفتارهای پرخطر مانند رانندگی پرسرعت
- افت عملکرد تحصیلی یا ترک تحصیل دانش آموزان
- مشکلات قانونی و دستگیرشدن
- سوءمصرف مواد
درمان اختلالات رفتاری تخریبی در کودکان
از درمان‌های روان‌شناختی و دارودرمانی برای اصلاح و تغییر رفتارهای تخریبی استفاده می‌شود:
درمان های روان‌شناختی
هدف اصلی این درمان‌ها بهبود تعاملات والد-فرزندی است. روان‌درمانگران از راهکارهای زیر برای رسیدن به این هدف استفاده می‌کنند:
- کمک به والدین برای مدیریت بهتر و کارآمدتر رفتارهای مخرب کودکان با ارائه توصیه‌های موثر در زمینه‌هایی مانند برقراری ارتباط موثر با کودک حرف گوش نکن
- افزایش خودآگاهی درباره هیجانات مختلف مانند غم، خشم و نفرت و ارائه تمرین و راهکار برای آموزش کنترل هیجانات به کودک
- آموزش راهکارهای تقویت مثبت رفتارهای سازگارانه به والدین و معلمان برای افزایش خودکنترلی کودک
دارودرمانی
اگر درمان‌های روان‌شناختی توان کنترل کامل علائم را نداشته باشند، احتمال تجویز دارو وجود دارد. داروها حتما باید در کنار روان‌درمانی مصرف شوند، وگرنه فقط اثری کوتاه‌مدت خواهند داشت. داروهای زیر از رایج‌ترین‌ها هستند:
- محرک‌ها مانند ریتالین
- داروهای غیرمحرک بیشفعالی مانند اتوموکستین
- داروهای ضدتشنج مانند دپاکین
- داروهای ضد روان‌پریشی مانند ریسپریدون
چه زمانی باید به روانشناس مراجعه کرد؟
رفتارهای مخرب معمولا ناشی از مشکل یا مشکلاتی زیربنایی هستند که درمان آن‌ها توسط شما به‌تنهایی امکان‌پذیر نیست. پس اگر علائم این اختلالات را در فرزندتان مشاهده کردید، حتما به روانشناس بالینی کودک‌ونوجوان مراجعه کنید.
نقش والدین در اختلالات رفتاری تخریبی کودکان
رفتارهای مخرب معمولا از خانه شروع میشوند؛ پس اصلاح آن‌ها نیز باید از همان‌جا آغاز شود:
سمت کودک باشید نه مقابلش
هیچ کودکی در ابتدا تمایلی به جلب توجه منفی ندارد مگر اینکه در گذشته زیادی به او و خواسته‌هایش بی‌توجهی شده باشد! حالا هم برای کاهش احساس خصومت و ناامنی او، باید بیشتر هوایش را داشته باشید. شما باید همواره به خواسته‌ها و علایق فرزندتان احترام بگذارید تا او نیز برای شما و دیگر بزرگ‌ترها احترام قائل شود.
با کودک همدلی کنید
او را در آغوش بگیرید، ناز و نوازشش کنید و با استفاده از جملات محبت‌آمیز، دلش را به دست آورید. نگذارید احساس تنهایی و درماندگی کند؛ زیرا دراین‌صورت، چاره‌ای جز دفاع از خود و ابراز رفتارهای مخالفت‌جویانه ندارد! باید به او نشان دهید که اگرچه گاهی‌اوقات سخت می‌گیرید، اما در نهایت دغدغه‌هایش را درک می‌کنید و همواره برای کمک حاضرید.
قوانین را مدام تغییر ندهید
فرزندتان به‌اندازه کافی از قوانین و مقررات متنفر است، شما دیگر بهانه دستش ندهید. قبل از قانون‌گذاری، حتما فکرهای‌تان را کامل بکنید تا مدام نیاز به تغییر قوانین نداشته باشید. علاوه بر این، قوانین باید معقول و متناسب با سن‌وسال و شرایط کودک باشند وگرنه رگ عصیانگری او را تحریک می‌کنند. در این زمینه از مقاله آموزش قانون به کودکان کمک بگیرید.
به جا و مناسب بازخورد بدهید
اکثر رفتارهای مخرب کودکان به‌صورت ناخودآگاه انجام میشوند؛ پس بازخورد مناسب شما باعث افزایش آگاهی و بینش فرزندتان نسبت به اشتباهاتش می‌شود. مثلا بگویید:
- «می‌دونی حرفات چقدر خواهرت رو ناراحت کرد! می‌دونم تو چه احساسی داشتی وقتی خواهرت اون حرف رو زد، ولی اجبار و زور هم مشکلی رو حل نمی‌کنه.»
- «آیا رفتارت تاثیری روی حل مشکل داشت؟ اون در اصن احساس نداره که تو با پا بهش لگد زدی! باید راه‌حل بهتری برای حل مشکلات پیدا کنی.»
- «تو میتونی هر وقت لازم می‌دونی با من مخالفت کنی، اما باید دقیقا به من بگی چی میخوای! من از کجا باید بدونم که تو علاقه‌ای به انجام فلان یا بهمان کار نداری!»
مهارت های فرزند پروری خود را ارتقا دهید
سبک تربیتی والدین تاثیر زیادی بر افزایش یا کاهش لجبازی و منفی‌گرایی کودکان دارد. بنابراین، شما باید مقالاتی مانند معرفی 21 کتاب فرزند پروری را بخوانید و از منابع موجود در آن‌ها برای ارتقای مهارت‌های فرزندپروری خود کمک بگیرید.
درگیر موضوعات کلیشه ای مانند جنگ قدرت نشوید
کودکان مبتلا به اختلالات سلوک و تخریبی، عمدا به‌دنبال عصبانی‌کردن‌تان هستند تا تصورات خودشان درباره بدبودن دیگران را تایید کنند. اگر شما وارد بازی آن‌ها شوید، قطعا بازنده بیرون می‌آیید، اما اگر با خونسردی و متانت رفتار کنید، حتما برنده می‌شوید. شما باید تمام تلاش‌تان را بکنید تا احساس خصومت و ناامنی کودک، جای خود را به حس همکاری و همدلی بدهد.
قبل از گذشتن کار از کار، وقت استراحت بگیرید
وقتی بحث به نتیجه نمی‌رسد و همه‌چیز به‌سمت گرم‌شدن و فوران احساسات پیش می‌رود، وقت استراحت بگیرید. به گوشه‌ای بروید و تا بازگشت شرایط به حالت عادی صبر کنید. از فرزندتان هم بخواهید کمی بیشتر فکر کند تا در فرصت مناسب، دوباره با یکدیگر گفت‌وگو کنید.
مهارت های زندگی را به فرزندتان بیاموزید
اگر فرزندتان از مهارت‌های ارتباطی مناسب مانند دوست‌یابی، جرات‌ورزی، حل تعارض و مذاکره برخوردار باشد، به‌احتمال کمتری از رفتارهای تخریبی استفاده می‌کند. دیگر مهارت‌های زندگی مانند تصمیم‌گیری، حل‌مسئله، همدلی و خودآگاهی نیز در کاهش تعارضات موثرند. بنابراین، با آموزش مهارت های زندگی به کودک، در مدیریت بهتر رفتارهای ناسازگارانه به او کمک کنید.
سخن پایانی
اختلالات رفتاری ایذایی با شیطنت‌های کودکانه خیلی فرق دارند و به‌مرور شدید و شدیدتر میشوند؛ پس باید پیش از اینکه کار از کار بگذرد، در نطفه خفه شوند. این اختلالات 2 نوع بسیار شایع و خطرناک دارند: اختلال نافرمانی مقابله‌ای و اختلال سلوک. سلوک از نافرمانی مقابله‌ای هم شدیدتر است و در بزرگسالی به شخصیت ضد اجتماعی تبدیل می‌شود. بنابراین، شما به‌عنوان والدین باید از علائم و علل این اختلالات آگاه باشید و از بروزشان پیشگیری کنید. اگر هم به هر دلیلی فرزندتان به آن‌ها مبتلا شد، خیلی زود با متخصصان سلامت روان مشورت و فرآیند درمان را آغاز کنید.
سوالات متداول
- علائم اختلالات تخریبی در کودکان چیست؟
لجبازی با افراد صاحب قدرت مانند والدین و معلمان و سرپیچی دائمی از دستورات در موقعیتهای مختلف، مشخصههای بارز این گروه از اختلالات کودکی هستند. - چرا کودکان به اختلالات تخریبی مبتلا میشوند؟
عوامل ژنتیکی مانند ابتلای والدین به اختلالات روانی، آسیب مغزی، عوامل تربیتی مانند سبک فرزندپروری مستبدانه، تجربه کودکآزاری و ابتلا به دیگر اختلالات روانی، خصوصا بیشفعالی، از مهمترین علل هستند. - نقش والدین در درمان اختلال تخریبی کودکان چیست؟
مشکل اصلی و زیربنایی کودک احساس خصومت و ناامنی است؛ پس باید با استفاده از حمایت، همدلی، تعیین محدودیتهای واقعبینانه، بازخورد مناسب، بهبود سبک فرزندپروری و حفظ خونسردی در حین بروز تعارضات، اعتماد ازدسترفته او را احیا کنید.
