کودکان از لحظه‌ای که به دنیا می‌آیند، سفر رشد و تکامل را در جنبههای مختلف از جمله رشد جسمی، توانایی‌های شناختی، مهارت‌های حرکتی، فراگیری زبان و تعامل اجتماعی آغاز می‌کنند. روند رشد کودکان معمولا طبق یک استاندارد کلی صورت می‌گیرد اما سرعت رشد همه کودکان یکسان نیست. در این بین برخی از کودکان نیز با تاخیر رشد مواجه می‌شوند. اگر فکر می‌کنید فرزندتان در برخی از جنبههای رشدی، با همسالانش متفاوت است، پیشنهاد می‌کنیم تا پایان این مقاله با ما همراه باشید. هدف این مقاله رسیدن به درک جامعی از تأخیرهای رشدی در کودکان، علل و خطرات تاخیر در رشد، علائم قابل تشخیص و مداخلات موجود برای حمایت از این کودکان است.
تعریف تاخیر رشد
تاخیر رشد (Developmental Delays) به فاصله بین سن تقویمی کودک و سن رشدی او اشاره دارد. به عبارت ساده‌تر، کودک در چارچوب زمانی مورد انتظار به نقاط عطف رشدی عموم کودکان نمی‌رسد. این تأخیرها می‌توانند در زمینه‌های مختلف رشدی مانند مهارت‌های ذهنی، کلامی، جسمی، حرکتی، ارتباطی و عاطفی باشند. در مقابل کودکان و نوجوانان، در سنین خاصی جهش رشدی دارند که در مطلب جهش رشد نوجوانان و کودکان به آن اشاره کردهایم.
علل تاخیر رشدی در کودکان
علل برخی از مشکلات و تاخیرهای رشدی کودکان مشخص نیست اما به طور کلی می‌توان به موارد زیر به عنوان عوامل تاخیر رشد کودکان اشاره کرد:
- عوامل ژنتیکی
- سندرم لاندو کلفنر
- فلج مغزی
- زایمان زودهنگام و نارس بودن نوزاد
- مشکلات مادرزادی ناشی از تغذیه یا بیماری‌های مادر
- بیماری کرون
- بیماری‌های عضلانی مانند دیستروفی عضلانی دوشن
- مشکلات تغذیه‌ای در دوره جنینی یا نوزادی
- مشکلات تغذیه‌ای
- مشکلات هورمونی مانند نقص در ترشح هورمون رشد و هورمون‌های تیروئیدی و مشکلات غدد هیپوفیز
- قرارگرفتن مادر یا نوزاد در معرض الاینده‌ها، سموم دفع آفات و فلزات سنگین
پیشنهاد می‌کنیم درباره تغذیه که نقش مهمی در رشد دارد، نکات مهم مطلب تغذیه دانش آموزان ابتدایی را مطالعه کنید.
انواع تاخیر رشد در کودکان
از آن‌جایی که رشد کودکان شامل جنبههای مختلفی است، تاخیر در آن نیز می‌تواند در ابعاد مختلفی بروز پیدا کند که در ادامه به تعریف و بررسی نشانههای هریک پرداخته‌ایم.
تاخیر رشد جسمی
رشد جسمی جنبه مهمی از رشد کودکان است و تاخیر در آن، می‌تواند بر مهارت‌های حرکتی، هماهنگی و توانایی‌های فیزیکی کودک تأثیر بگذارد. این تأخیر رشدی در کودکان از نظر شدت و سن بروز متفاوت است و اغلب بر توانایی کودک در انجام فعالیت‌های بدنی متناسب با سن او تأثیر می‌گذارند. نشانههای تاخیر رشد جسمی معمولا پیش از ۲ سالگی مشخص می‌شوند. تأخیر رشد فیزیکی می تواند در موارد زیر ظاهر شود:
- قد کودک متناسب با سن او نیست.
- وزن کودک سیر رشدی لازم با قد و سن او را ندارد.
- دور سر کودک متناسب با رشد سایر اعضا یا سن کودک نیست.
- دندان‌ها یا فک کودک متناسب باسن رشد نکرده‌اند.
- رشد اعضای مختلف بدن هماهنگ و متناسب با یکدیگر نیست.
مطلب دیگر ما در مورد روند طبیعی رشد قد کودکان را نیز مطالعه کنید.
تاخیر رشد حرکتی
تأخیر رشد حرکتی زیرمجموعه رشد جسمی است و بر توانایی‌های کودک تأثیر می‌گذارد. علائم تاخیر رشد حرکتی در کودکان می‌تواند شامل موارد زیر باشد:
- دشواری در انجام حرکات اولیه: کودکان ممکن است با حرکات اولیه مانند گرفتن اشیا و خزیدن دست و پنجه نرم کنند.
- نقاط عطف تاخیری: نقاط عطف رشد حرکتی کودکان مانند حفظ تعادل، نگه داشتن گردن، پریدن، نشستن، خزیدن و راه رفتن ممکن است دیرتر از حد انتظار اتفاق بیفتد.
- ناتوانی در انجام حرکات ظریف: مهارت‌های حرکتی ظریف مانند برداشتن اشیای کوچک یا استفاده از ظروف، بستن دکمه‌های لباس، بستن بند کفش و درست نگه داشتن مداد می‌تواند به طور قابل توجهی تحت تأثیر قرار گیرد.
- ضعف در انجام کارها: کودکانی که دارای تاخیر حرکتی هستند ممکن است نسبت به همسالان خود بیشترد چار خطاهای حرکتی شوند. مثلا دائما بیفتند، به موانع برخورد کنند و اجسام را بیندازند.
- دست خط ناخوانا: مشکل در دست گرفتن مداد، شکل نامتناسب حروف، زیادی کوچک یا زیادی بزرگ نوشتن، ناخوانا نویسی، روی خط کج نوشتن، می‌توانند یکی از نشانههای تاخیر رشد حرکتی باشند.
- ناهماهنگی دست و چشم: کودک ممکن است با کارهایی که نیاز به هماهنگی دقیق دست و چشم دارد، مانند نخ کردن سوزن، روی یک خط نوشتن، نقاشی کردن، کشیدن خطوط معنا دار صاف یا منحنی، مشکل داشته باشد.
- ناهماهنگی دست و پا: ممکن است در فعالیت‌هایی که نیاز به هماهنگی حرکات پا و دست دارند، مانند لگد زدن به توپ یا پرتاب دقیق، مشکل داشته باشند.
تاخیر رشد عاطفی و اجتماعی
منظور از تأخیر در رشد اجتماعی و رشد عاطفی کودکان، چالش در ایجاد روابط و مدیریت احساسات است. علائم این تاخیرها ممکن است شامل موارد زیر باشد:
- مشکل در دوست‌یابی: شروع و حفظ دوستی برای این کودکان مشکل است.
- تنظیم عاطفی: این کودکان معمولا در درک و کنترل احساسات دچار مشکل هستند و در نتیجه اغلب خشم یا رفتارهای تکانشی مکرر دارند.
- ناتوانی در همدلی: ممکن است در درک احساسات دیگران و واکنش مناسب به موقعیت‌های اجتماعی دچار مشکل شوند.
- ناتوانی در برقراری تماس چشمی: از تماس چشمی اجتناب می‌کنند و به محض برقراری تماس چشمی دچار شرم و اضطراب می‌شوند.
- انزواطلبی: فعالیت‌های انفرادی را به تعامل با همسالان ترجیح می‌دهند.
تاخیر رشد کلامی
کودکانی که در گفتار و زبان تاخیر دارند در برقراری ارتباط با مشکل مواجه می‌شوند. تاخیر در گفتار و زبان اغلب با شروع زبان باز کردن کودک آشکار می‌شود. علائم این تاخیرها می تواند شامل موارد زیر باشد:
- واژگان محدود: ممکن است دایره لغات محدودی داشته باشند و برای یادگیری و به خاطر سپردن کلمات جدید دچار معضل شوند.
- مشکلات تلفظی: مشکلات تلفظی که منجر به کلام ناواضح می‌شود و درک آن دشوار است.
- مشکل در جمله سازی: برخی کودکان ممکن است برای ساختن جملات صحیح از نظر قواعد و انتقال موثر افکار خود دچار مشکل شوند.
- تکرار: استفاده مکرر از صداها یا کلمات خاص، یک نشانه رایج تاخیر در گفتار و زبان است.
- مشکل در پیروی از دستورالعمل‌ها: ممکن است در درک و پیروی از دستورالعمل‌های ساده دچار مشکل شوند.
تاخیر رشد شناختی
تأخیرهای شناختی به توانایی کودک در تفکر، استدلال و حل مشکلات مربوط می‌شود. این نوع تاخیر رشدی در کودکان از طریق علائم مختلفی مشخص می‌شود. علائم تأخیرهای شناختی ممکن است بلافاصله آشکار نشوند، اما با رشد کودک بیشتر خود را نشان می‌دهند. این علائم می عبارتند از:
- مشکل در حل مسئله: کودکان با تأخیرهای شناختی ممکن است با وظایفی که شامل تفکر انتقادی و حل مسئله است برای مثال، حل پازل یا درک مفاهیم پیچیده، چالش پیدا کنند.
- تاخیر در رشد کلام: تأخیرهای شناختی می‌تواند بر مهارت‌های کلامی کودک نیز تأثیر بگذارد. یادگیری کلمات جدید، درک جملات پیچیده یا بیان موثر دچار مشکل می‌شوند.
- تاخیر در مهارت‌های حرکتی: رشد شناختی با مهارت‌های حرکتی در هم تنیده است. کودکان مبتلا به تأخیرهای شناختی، ممکن است در مهارت‌های حرکتی ظریف مانند نقاشی یا در دست گرفتن اشیا، با مشکل مواجه شوند.
- مشکل در تمرکز: کودکان ممکن است برای تمرکز روی کارها یا فعالیت‌ها مشکل داشته باشند.
- چالش در برخی درس: تأخیر شناختی ممکن است منجر به مشکل کودکان با ریاضیات، منطق و درک روابط علت و معلولی شود.
راهکارهای درمان تاخیر رشدی در کودکان
اگر تشخیص تاخیر رشد کودک به موقع اتفاق بیفتد، می‌توان با راهکارها و مداخلات درمانی موثر، پیامدهای ناشی از مشکلات رشدی را در کودک به حداقل رساند یا در برخی موارد به بهبودی کامل رسید. برخی از مهمترین گزینه‌های درمانی برای اختلال رشدی را در ادامه توضیح داده‌ایم.
کاردرمانی
کاردرمانی بر طیف وسیعی از مشکلات ناشی از تاخیر رشدی کودکان موثر است. این درمان به توسعه مهارت‌های مورد نیاز برای کارهای روزمره مثل لباس پوشیدن، خوردن و نوشتن تمرکز دارد. کاردرمانگران از نزدیک با کودکان و خانواده‌های آن‌ها برای ایجاد استراتژی‌های شخصی برای بهبود کار می‌کنند.
درمان شناختی رفتاری
رفتاردرمانی یک مداخله ضروری برای کودکان دارای تاخیر رشد است. به مسائل رفتاری می‌پردازد و به کودکان کمک می‌کند تا در موقعیت‌های مختلف واکنش‌های مناسبی ایجاد کنند و در نهایت بهزیستی اجتماعی و عاطفی آن‌ها را بهبود بخشد.
گفتاردرمانی
گفتار درمانی به رفع مشکلات گفتاری کودک و تقویت مهارت‌های ارتباطی کمک می‌کند. هرچه گفتاردرمانی در سنین کمتر انجام شود، بهبودی بهتر و سریعتر اتفاق می‌افتد.
فیزیوتراپی
فیزیوتراپی بر تقویت مهارت‌های حرکتی عمومی و حرکات ظریف تمرکز دارد. هدف این درمان بهبود توانایی‌های فیزیکی و هماهنگی است و به کودکان اجازه می‌دهد تا با سهولت بیشتری در فعالیت‌های روزانه شرکت کنند.
رفع مشکلات تغذیه ای
یک رژیم غذایی سالم و غنی که کمبودهای تغذیه‌ای کودک را جبران کند، حتی درم واردی که تاخیر رشد به دلیل تغذیه‌ای نباشد، بر روند بهبود اثرگذار است. در مواردی که کمبود شدید ریزمغذی‌ها وجود دارد، تنها با انجام آزمایش و تجویز پزشک متخصص می‌توان از مکمل‌ها نیز استفاده کرد. می‌توانید پیشنهاد ۴ غذای سالم برای کودکان را نیز مطالعه کنید.
دارودرمانی مشکلات هورمونی
اگر اختلال رشدی کودک به دلیل نقص در عملکرد غدد و ترشح هورمون‌ها باشد، مصرف داروهایی کنترل‌کننده زیر نظر پزشک، می‌تواند روند رشدی کودک را به حالت عادی بازگرداند.
سخن پایانی
تاخیر رشد در کودکان خردسال حداقل شامل ۵ دسته تاخیر رشد جسمی، حرکتی، عاطفی و اجتماعی، کلامی و شناختی است. به طور کل تاخیر رشدی به معنای عقب ماندن از زمان تغییرات رشدی در جنبه های مختلف، نسبت به سن تقویمی کودک و در مقایسه با همسالان است. هریک از انواع تاخیر رشدی نشانههای خاص خود را دارند و برای اطمینان از سلامت کودک، باید با دیدن نشانه‌ها، برای تشخیص دقیق و زودهنگام اقدام کرد.
سوالات متداول
- تاخیر رشد در کودکان به چه معناست؟
تأخیر رشد در کودکان به اختلاف رشد کودک در جنبههای مختلف با سن تقویمی او اشاره دارد. - انواع تاخیر رشدی کودکان چه هستند؟
تاخیر رشدی کودکان ممکن است در جنبههای مختلف اتفاق افتاده و باعث تاخیر رشد حرکتی، رشد جسمی، رشد شناختی، رشد کلامی، رشد اجتماعی و عاطفی کودکان شود. - تاخیر رشدی در کودکان چه نشانه هایی دارد؟
بر اساس اینکه تاخیر در رشد از چه نوعی باشد، شاهد ناتوانیهای متعدد در هر زمینهای از جمله انجام حرکات مختلف، ناتوانیهای جشمی، عقب ماندن در رشد، ناتوانیهای کلامی، ناتوانیهای عاطفی و احساسی و ناتوانی در برقراری ارتباط در کودکان دارای تاخیر رشد هستیم. نشانههای هریک از انواع تاخیر رشد را در همین مطلب بررسی کردهایم.
