پوست کودکان کلفت‌تر از آن است که بتوان به‌راحتی غریزه زندگی را از آن‌ها گرفت؛ اما بالاخره تا کجا؟! تا کجا می‌توان به روی زندگی لبخند زد و دم بر نیاورد؟! اصلا خود شما وقتی به هر دری می‌زنید بسته است، چه حالی پیدا می‌کنید؟! بله؛ کودکان هم گاهی احساس می‌کنند که تمام درها به روی‌شان بسته است! در چنین شرایطی، احتمال بروز انواع افسردگی در کودکان وجود دارد. بنابراین، شما باید به‌شدت مراقب علائم و علل افسردگی در نوجوانان و کودکان باشید و با اقدام به‌موقع، از شدت‌گرفتن این اختلال جلوگیری کنید.
افسردگی در کودکان چیست؟
یکی از اختلالات شایع روان‌پزشکی است. خلق فسرده‌وار به‌حدی در این اختلال شدید است که عملکرد تحصیلی، اجتماعی و شخصی کودک را به‌شدت مختلف می‌کند. کودکان افسرده معمولا به‌مرور به بازی‌ها و سرگرمی‌های موردعلاقه‌شان بی‌علاقه میشوند و خوشحال‌کردن آن‌ها سخت و سخت‌تر میشود. به‌صورت کلی، سلامت روان کودک به‌دلیل تاثیرات منفی این اختلال بر هیجانات، رفتارها و افکار او به‌شدت در خطر است.
آیا کودکان هم دچار افسردگی میشوند؟
بله؛ افسردگی بزرگ و کوچک نمی‌شناسد و در هر سنی احتمال ظهور علائمش وجود دارد. اگرچه خصوصیاتی مانند بهانه‌گیری و گریه کودکان شایع است، اما شدت علائم افسردگی بسیار بیشتر از لوس‌بازی‌های موقتی است. این اختلال باعث تخریب تعاملات دوستانه، خانوادگی و اجتماعی کودک میشود و او را از لذات و سرگرمی‌های معمول دوران کودکی محروم می‌کند.
علاوه بر این، احتمال بروز دیگر اختلالات روانی مانند اضطراب در کودکان را افزایش میدهد و مشکل را چندبرابر می‌کند. اضافه‌شدن این اختلالات به افسردگی، حال روحی کودک را بیش‌ازپیش وخیم می‌کند.
انواع افسردگی در کودکان
اختلال افسردگی بر اساس شدت، مدت و نوع علائم به چند دسته تقسیم میشود. موارد زیر از شایع‌ترین انواع افسردگی در کودکان هستند:
اختلال نامنظمی خلقی اخلال‌گرانه
افسردگی در کودکان غالبا خود را در قالب رفتارهای پرخاشگرانه نشان میدهد. علائم این اختلال معمولا قبل از 10 سالگی شروع و با طغیان‌های شدید خشم و پرخاشگری کودکان مشخص میشود. این رفتارهای تکانشگرانه، متناسب با سن‌وسال کودک نیستند و شدت‌شان نیز تناسبی با عامل برانگیزاننده محیطی آن‌ها ندارد.
اختلال افسردگی اساسی
در طول تنها 2 هفته، آن‌چنان بلایی سر کودک می‌آورد که هم شما و هم خودش 1 دقیقه آب خوش از گلوی‌تان پایین نمی‌رود. خلق غمگین (در برخی کودکان خلق تحریک‌پذیر) و عدم علاقه به فعالیتهای روزمره، از مهمترین علائم این اختلال هستند.
اختلال افسردگی پایدار
در این اختلال، تعداد و شدت علائم نسبت به افسردگی اساسی کمتر اما مدت آن بیش از 1 سال است.
اختلال افسردگی ناشی از شرایط پزشکی
بیماری‌های جسمانی مختلفی مانند کم‌کاری تیروئید، کوشینگ، آسیب مغزی و مشکلات قلبی-عروقی می‌توانند شرایطی مشابه افسردگی در بدن ایجاد کنند. به‌همین‌دلیل، انجمن روانشناسی آمریکا، اختلال افسردگی ناشی از مشکلات زمینه‌ای را به‌عنوان یکی از انواع اصلی افسردگی معرفی کرده است.
افسردگی کودکان چه علائمی دارد؟
کودکان مبتلا به این اختلال معمولا به بلوغ هیجانی و مهارت کلامی کافی برای بیان علائم خود نرسیده‌اند. بنابراین، شما باید از علائم این اختلال آگاه باشید تا در صورت مشاهده آن‌ها در فرزندتان، چاره‌ای برای حل مشکل بیندیشید. موارد زیر از برجسته‌ترین علائم این اختلال هستند:
- بروز مداوم علائم پرخاشگری و تکانشگری کودکان
- بیعلاقگی به فعالیتهای موردعلاقه گذشته
- احساس غمگینی و ناراحتی پایدار
- احساس خستگی و کلافگی دائمی
افسردگی علائم دیگری هم دارد:
- بی‌خوابی و پرخوابی
- پرخوری یا بی اشتهایی کودک
- کاهش یا اضافه‌وزن جدی
- بی‌قراری دائمی و ناتوانی در حفظ آرامش
- احساس گناه کودک
- احساس بیارزشی و عزت نفس پایین کودک
- ناتوانی در تمرکز
- کاهش علاقه به تعامل با دوستان و خانواده
- احساس سردرگمی و بلاتکلیفی
- کاهش اعتماد به نفس کودک
- احساس کرختی و پوچی
- بروز افکار خودکشی و خود-آسیب‌رسان
- بروز علائم جسمانی اضطراب مانند سردرد، معده‌درد و دیگر علائم سندروم خستگی مزمن در کودکان و نوجوانان
- اهمال کاری تحصیلی
علت افسردگی کودکان چیست؟
عوامل زیستی و روان‌شناختی مختلفی در بروز این اختلال نقش دارند. از دیدگاه روان‌شناختی، احساس درماندگی مهمترین عامل بروز افسردگی است، اما ژنتیک نیز نقش قابل توجهی در بروز این اختلال دارد. در ادامه مهمترین عوامل بروز افسردگی در کودکان را بررسی می‌کنیم:
ژنتیک
ابتلای یکی از والدین به اختلالات خلقی از جمله افسردگی، احتمال ابتلای فرزند به این اختلالات را افزایش میدهد. بر اساس تحقیقات، نقش ژنتیک در بروز افسردگی حدود 40-50 درصد است.
مشکلات خانوادگی
هر عاملی در خانه و خانواده که استرس اضافی به کودک وارد کند احتمال بروز افسردگی را نیز افزایش میدهد. مسائلی مانند تعارض و درگیری اعضای خانواده با یکدیگر، عدم آماده سازی فرزند اول برای تولد فرزند دوم و طلاق والدین از جمله این چالش‌ها هستند.
سبک فرزند پروری
سبک‌های فرزندپروری ناسازگارانه مانند سخت‌گیری بیش‌ازحد، سهل‌انگاری و غفلت از نیازهای کودک و همچنین سبک فرزندپروری طردگرایانه، با ایجاد استرس و دلبستگی ناایمن در کودکان در بروز این اختلال نقش دارند.
همچنین برخی از پدر و مادرها مانند والدین هلیکوپتری، کودکان را لوس بار می‌آورند. در چنین شرایطی، کودک توان مقابله با استرس‌ها و چالش‌های زندگی روزمره را ندارد و به‌راحتی دچار علائم افسردگی میشود.
تجارب دردناک (تروماتیک)
تجاربی مانند مواجهه با کودک آزاری، ازدست‌دادن عزیزان، تجربه یا مشاهده خشونت شدید، بیماری شدید خود یا اطرافیان و ابتلا به ترس از دست دادن والدین، احتمال بروز افسردگی را افزایش می‌دهند. قدرت این تجارب به‌حدی زیاد است که حتی کودک فاقد ژن افسرده را به این اختلال مبتلا خواهد کرد؛ پس باید خیلی مراقبت این تجارب، خصوصا کودکآزاری، باشید.
تغییرات ناگهانی و بزرگ
تغییرات بزرگ زندگی به‌دلیل افزایش استرس، احتمال بروز افسردگی در کودکان را افزایش می‌دهند. تغییراتی مانند جابه‌جایی خانه یا عوض‌شدن مدرسه از جمله این تغییرات استرس‌زا هستند.
احساس طرد اجتماعی
موضوعاتی مانند بی‌توجهی و تنبیه کودک در خانه یا مواجهه با مسخره‌شدن و قلدری در مدرسه، باعث شکل‌گیری احساس ناخواسته و اضافی‌بودن در کودک میشوند و نقش بسیار موثری در بروز علائم افسردگی دارند.
پیشنهاد مطالعه: طرد کودک از جمع همسالان
شرایط پزشکی زمینه‌ای
برخی از بیماری‌های جسمانی مانند کم‌کاری تیروئید و مشکلات قلبی نیز در بروز این اختلال نقش دارند. بنابراین، حتما برای رد این گزینه‌ها باید آزمایشات جامعی از سلامت جسمانی فرزندتان گرفته شود.
نحوه تشخیص افسردگی کودکان
گاهی‌اوقات علائم این اختلال با اختلالاتی نظیر موارد زیر اشتباه گرفته میشوند:
- اختلال دوقطبی
- بیش فعالی کودکان
- اختلال نافرمانی مقابله‌ای
- اختلالات رفتاری تخریبی در کودکان
بنابراین، اگر علائم این اختلال را در فرزندتان مشاهده کردید، حتما برای تشخیص‌گذاری رسمی و دقیق باید به روان‌شناس یا روان‌پزشک مراجعه کنید. این متخصصان با انجام ارزیابی‌های جامع روان‌شناختی و جسمانی، علت اصلی بروز علائم را شناسایی و تشخیص‌گذاری را انجام می‌دهند.
پیشنهاد مطالعه: وسواس کودک از علائم و علت تا درمان | راهنمای والدین
بهترین درمان برای افسردگی کودکان چیست؟
راهکارهای درمانی زیادی برای کودکان افسرده وجود دارد که مهمترین و موثرترین آن‌ها دارودرمانی و رواندرمانی هستند. این دو درمان و باقی درمان‌ها را در ادامه به‌صورت مختصر معرفی می‌کنیم:
روان درمانی
اولین راهکار استفاده از خدمات روان‌شناختی و رواندرمانی است. روان‌درمانگران به فرزند شما در مدیریت علائم اختلال و بهبود عملکرد او در خانه و مدرسه کمک می‌کنند. رویکرد‌های زیر از درمان‌های روان‌شناختی انتخابی برای افسردگی کودکان هستند:
درمان شناختی-رفتاری
درمان شناختی رفتاری برای اختلالات کودکان و نوجوانان کاربرد زیادی دارد. در این رویکرد، افکار، الگوهای رفتاری و هیجانات منفی کودک را شناسایی و اصلاح می‌کنند.
روان درمانی بین‌فردی
در این رویکرد فرض را بر مختل‌بودن الگوهای ارتباطی کودک می‌گذارند و در نتیجه به او کمک می‌کنند تا الگوهای ارتباطی غلط را شناسایی و با رفتارهای مثبت جایگزین کند.
دیگر درمان های روان‌شناختی
روان‌درمانگران کودک از روش‌های دیگری مانند آرام‌سازی عضلانی، ذهن‌آگاهی، خانواده درمانی و بازی درمانی برای کودکان هم استفاده می‌کنند. این روش‌ها در مدیریت بهتر هیجانات و چالش‌ها به کودک کمک می‌کنند و احتمال عود مجدد علائم افسردگی را کاهش می‌دهند.
دارو درمانی
از داروهای ضدافسردگی مانند پروزاک نیز بااحتیاط می‌توان استفاده کرد. البته تاحد امکان باید از مصرف داروهای روان‌پزشکی در کودکان و نوجوانان اجتناب کرد، زیرا احتمال تداخل آن‌ها با رشد ساختارهای مغزی و افزایش افکار خودکشی در این گروه‌های سنی وجود دارد. هرگز درمان انتخابی خود را دارودرمانی قرار ندهید، بلکه از این روش در کنار رواندرمانی استفاده کنید.
تحریک مغزی
امروزه از دستگاه‌های تحریک مغزی مانند TMS و TDS نیز در درمان اختلالات افسردگی استفاده میشود. این دستگاه‌ها با تحریک مناطق مغزی مسئول هیجانات خوشایند، شدت احساسات منفی و در نتیجه علائم افسردگی را کاهش می‌دهند.
پیشگیری از افسردگی در کودکان
تغییر ژنتیک کودک غیرممکن است و همیشه هم نمی‌توان جلوی عوامل استرس‌زای محیطی را گرفت؛ پس چگونه باید از افسردگی در کودکان پیشگیری کرد؟ پرورش تاب‌آوری در کودکان، بهترین راهکار مقاوم‌سازی آن‌ها در برابر اختلالات روانی است. نکات زیر در افزایش تاب‌آوری فرزندتان به شما کمک می‌کنند:
- آموزش قانون به کودکان و تعیین محدودیت‌های واقع‌بینانه برای آن‌ها
- استفاده از روش‌های تقویتی مناسب برای انگیزه‌بخشی به کودک
- وقت‌گذرانی با فرزند و بازی‌کردن و حرف‌زدن با او
- ابراز عشق، محبت و توجه بی‌قید‌و‌شرط
- آموزش مهارت های زندگی به کودک
- ایجاد محیطی امن و حمایتی در خانه
- فعالیت بدنی مناسب برای کودکان
- پایبندی به برنامه روزانه منظم
- تشویق عادات غذایی سالم
- افزایش تعاملات اجتماعی
- خواب کافی
پینشهاد مطالعه: اختلالات روانی شایع در مدارس
سخن پایانی
کودکان توان شناسایی و گزارش علائم افسردگی را ندارد؛ بنابراین، شما باید همواره نسبت به بروز علائم این اختلال هوشیار باشید. همچنین باید عوامل و علل این اختلال را بشناسید و از اثرگذاری آن‌ها بر زندگی کودک جلوگیری کنید. به‌هرحال و باوجود تمام مراقبت‌ها و پیشگیری‌ها، باز هم احتمال بروز اختلالات روانی در هر سنی و هر شرایطی محتمل است. خوشبختانه جای نگرانی وجود ندارد، زیرا اگر به‌موقع برای درمان اقدام کنید، افسردگی فرزندتان کاملا قابل درمان است. نقش خودتان در پرورش تاب‌آوری کودک و مقاوم‌سازی او در برابر استرس‌ها و چالش‌های زندگی را نیز از یاد نبرید.
سوالات متداول
- علائم افسردگی کودک چیست؟
احساس غمگینی، طغیان خشم و پرخاشگری، بیعلاقگی به انجام فعالیتهای روزمره، پرخوابی یا کمخوابی، پرخوری یا بیاشتهایی، عدم تمرکز، احساس بیارزشی و گناه، فقدان اعتمادبهنفس و تنهاییطلبی از مهمترین علائم این اختلال هستند. - چرا کودکان افسرده میشوند؟
ژنتیک در حدود 50 درصد نقش دارد و 50 درصد دیگر آن تحتتاثیر عوامل محیطی و خانوادگی مانند کودکآزاری، مشکلات خانوادگی، طرد اجتماعی، سبک فرزندپروری ناکارآمد و تجارب تروماتیک قرار دارد. - برای درمان افسردگی کودک چه کنیم؟
اگر مشکل کودک خیلی حاد نباشد، معمولا رواندرمانی بهتنهایی جواب میدهد، اما اگر شدت علائم زیاد باشد، احتمالا استفاده از روشهایی مانند دارودرمانی اجتنابناپذیر است.
