داشتن مدرک دانشگاهی به خودی خود یک نکته مثبت محسوب میشود و میتوان آن را به چشم یک شاخص مثبت در ارزیابی افراد در نظر گرفت. اما بیش از دو دهه است که بسیاری از کشورهای از جمله ایران دچار تب مدرک گرایی یا مدرک محوری شده‌اند. به این معنی که صرفا داشتن مدرک تحصیلی یک ضرورت برای به دست آوردن موقعیت‌های شغلی است و به سایر ویژگی‌های مهم افراد مانند مهارتهای درونی یا بین فردی توجه ویژه‌ای نمی‌شود. اما وقتی از مدرک صحبت می‌کنیم با سوالات زیادی روبرو می‌شویم؛ مدرک تحصیلی یا مهارت کدام با اهمیت تر است؟ آیا داشتن مدرک دانشگاهی اشتغال را تضمین می‌کند؟ آیا داشتن مدرک مهمترین معیار سنجش موفقیت است؟ در این مقاله می‌خواهیم به این سوالات پاسخ دهیم و از علل رشد مدرک گرایی و میزان اهمیت مدرک تحصیلی در پیدا کردن شغل و درآمد مناسب بگوییم.
تعریف ساده ای از مدرک گرایی
آیا اینکه من دوست دارم وارد دانشگاه شوم و در رشته خاصی درس بخوانم مصداق مدرک گرایی است؟ برای اینکه ببینید شما هم گرفتار این آفت شده‌اید یا نه، باید ببینیم مدرک گرایی یعنی چه و چگونه تعریف میشود. مدرک گرایی یعنی محوریت مسلم مدرک در تمام ابعاد زندگی به شکلی که احساس ارزشمندی درونی افراد و پیدا کردن شغل، داشتن درآمد مناسب و ارزش‌گذاری روی انسان‌ها همه بر اساس داشتن یا نداشتن مدرک باشند. یعنی فقط برای اینکه بتوانم در جایی استخدام شوم یا از سربازی فرار کنم سراغ قبولی دانشگاه می‌روم. مدرک گرایی یعنی همه ابعاد توانمندی مانند تخصص، سواد، دانش عمومی، مهارتهای فردی و توانایی‌های شغلی را فراموش کنیم و تنها بر گذراندن تعدادی واحد درسی در دانشگاه تاکید داشته باشیم.
پیدایش مدرک گرایی
اولین مرکز آموزش در ایران دارالفنون بود و پس از آن مراکز دانشگاهی مختلف به آموزش و تربیت دانشجو پرداختند. هرچند دانشگاه‌ها به لحاظ نظری رشد پیدا کردند اما موضوع مهارت‌آموزی مغفول واقع شد. در دوره‌هایی بسیاری از ازفراد به امید پیدا کردن مشاغل دولتی و آینده کاری مناسب اقدام به دریافت مدرک کردند و بسیاری از کارمندان نیز به دلیل وجود آیین‌نامه‌ها ناچار به دریافت مدرک تحصیلی شدند تا بتوانند کار خود را حفظ کنند. از طرفی افزایش کسب و کارهایی که با سوق دادن جامعه به سمت مدرک محوری سود به دست می‌آورند، شروع به کار تبلیغاتی در جهت دریافت مدرک تحصیلی، ورود به دانشگاه و تضمین شغل با گرفتن مدرک کردند.
در نهایت جامعه‌ای ساخته میشود که با شنیدن مدرک یک فرد، برای او جایگاه ویژه‌ای در ذهن خود خلق می‌کنند. اما سرانجام روزی رسید که مدرک دانشگاهی نیز کارایی خود را در بیشتر جوامع از دست داد یا در بهترین حالت کاربرد اولیه را ندارد. امروز با افزایش افرادی که مدرک تحصیلی دارند و از تخصص بی‌بهره‌اند، با خیلی از افراد تحصیل‌کرده روبرو هستیم که زمان زیادی را صرف درس خواندن کرده‌اند اما به دلیل رشد قارچ‌گونه مدارک دانشگاهی، دیگر اعتبار سابق را ندارند.
عوامل ایجاد مدرک گرایی در جامعه
مدرک گرایی موجی نیست که خود به خود ایجاد شود بلکه دلایل اقتصادی، فرهنگی و سیاست‌های آموزشی بر آن اثر گذار هستند. از مهمترین عوامل پدیده مدرک گرایی میتوان موارد زیر را برشمرد:
- رشد بدون برنامه‌ريزي و تصاعدي دانشگاه‌ها طي ۲ دهه اخير
- افزایش نامتناسب ظرفیت دانشگاه‌ها در مقایسه با بازار کار
- رشد گسترده کسب و کارهای مرتبط با کنکور
- تبلیغ و ارزش‌گذاری فرهنگی بر تحصیلات بالا یا رشته‌های خاص
- افزایش تأسیس دانشگاه‌های خصوصی
- ضعف ساختاری و خلأهای قانونی برای استخدام افراد
- شفاف نبودن نیازهای واقعی بازار کار کشور
- شهریه محور شدن پذیرش دانشگاه‌ها
- علل فرهنگی مانند محدودیت‌های خانوادگی و خلأهای هویتی
- اولویت‌دهی به مدرک تحصیلی در بازار کار
در بازار کار مدرک تحصیلی مهمتر است یا مهارت؟
برای پاسخبه این سوال که مدرک تحصیلی مهم تر است یا داشتن مهارت، نمی‌توان منکر این واقعیت شد که داشتن مدرک تحصیلی و طی کردن دوره دانشگاهی تنها راه ورود به برخی مشاغل است. طبیعتا برای اینکه در حوزه پزشکی، دندانپزشکی، مهندسی، داروسازی و امثال این موارد فعالیت کنید، نیاز به تحصیلات تخصصی و مدرک دانشگاهی معتبر دارید. به طور کلی بسیاری از مشاغل مانند تحقیق و پژوهش، آموزش، تدریس و درمان نیازمند تحصیلات دانشگاهی هستند.
اما بسیاری از مشاغل که اتفاقا پردرآمد هستند مانند برنامهنویسی، گرافیک، عکاسی، دیجیتال مارکتینگ، طراحی لباس یا مشاغل فنی را هم میتوان بدون داشتن مدرک دانشگاهی فراگرفت و در آن‌ها به موفقیت رسید. از طرفی بسیاری از افراد به دلیل نداشتن دانش کافی در زمان انتخاب رشته نهم و عدم نیازسنجی در بازار کار، در یک زمینه متفاوت با رشته تحصیلی خود کار می‌کنند. در انتها فراموش نکنیم که كشور به شغل‌هاي مختلف نياز دارد كه نيازمند كسب مهارت و تخصص هستند و صرفا نياز به تحصيل در دانشگاه براي آن‌ها احساس نمي‌شود.
فواید داشتن مدرک تحصیلی
در همه جای دنیا بحث مهارت گرایی به جای مدرک گرایی مطرح است اما به نظر می‌رسد این دو فاکتور در کنار یکدیگر معنا دارند. در واقع توجه به مهارت یا مدرک باید با توجه به نوع شغل و نیازهای آن در نظر گرفته شود، نه لزوم مهارت داشتن می‌تواند صلاحیت یک فرد را برای کار دندانپزشکی یا پژوهش تایید کند و نه لزوم داشتن مدرک می‌تواند از یک فرد مهندس عمران متبحر بسازد. اما در کنار این این موضوع باید توجه داشته باشیم که در بسیاری از مشاغل مانند برنامهنویسی یا مشاغل فنی، داشتن مدرک دانشگاهی در کنار مهارت‌آموزی، می‌تواند مزایای متعددی داشته باشد:
- تقویت توانایی‌های کار تیمی
- افزایش اعتماد به نفس
- کارآزمودگی در انجام تحقیق و پژوهش
- دست‌یابی به مشاغلی که فقط با داشتن مدرک تحصیلی امکان‌پذیر هستند.
- افزایش میانگین درآمد
- امکان اشتغال در رده‌های شغلی بالاتر
- افزایش امکان مشارکت مدنی در امور سیاسی و اجتماعی
- فراهم کردن امکان تجربه یک فضای متفاوت و ورود به جامعه
مدرک هنوز هم مفید است و کارکردهای خودش را دارد اما تنها زمانی که هدف اصلی نباشد. بنابراین قبل از اینکه به گرفتن مدرک فکر کنید باید بدانید از آینده تحصیلی و شغلی خود چه می‌خواهید. اگر برای ادامه تحصیل، گرفتن مدرک یا انتخاب شغل دچار تردید هستید، توصیه می‌کنیم سری به مطلب رشته های تحصیلی و شغل ها بزنید و هرچه بیشتر درباره مشاغل مختلف مطالعه کنید.
سخن پایانی
کسب علم و دانش که باید دلیل اصلی و زمینه تحصیل باشد، در سال‌های گذشته جای خود را به تب مدرک گرایی داده است و داشتن مدرک، به صورت ناخوداگاه نماد موفقیت، توانایی و بالا بودن سطح اجتماعی افراد تلقی شود. این موضوع آفات اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی بسیاری را بر مردم و کشورها وارد می‌کند. از طرفی افراد تحصیل کرده به دنبال مشاغلی در سطح تحصیلات و دانش خود هستند، از طرف دیگر عموما مشاغل و بازار کار و درآمد مناسب برای افرادی که هم مدرک و هم دانش کافی دارند، به تناسب تعداد وجود ندارد. یکی دیگر از مشکلات ناشی از مدرک‌گرایی، داغ شدن بازار آموزش و تأسیس دانشگاه و دریافت مدرک با هر سطح دانش است و در نهایت با تعداد زیادی فارغ‌التحصیل مواجه می‌شویم که مدرک تحصیلی دارند اما از مهارت و دانش لازم برای عملکرد شغلی مناسب بی‌بهره هستند. امیدواریم که با توجه بیشتر به موضوع مهارت، گام موثری در زمینه اشتغال‌زایی برداشته شود و افراد بر اساس شایسته‌سالاری به مقام و جایگاه مناسب خود دست پیدا کنند.
سوالات متداول
- مدرک تحصیلی مهم تر است یا داشتن مهارت؟
در حال حاضر داشتن مدرک تحصیلی یا حتی مدرک دورههای آموزشی آزاد، اثرگذاری زیادی در پیدا کردن شغل و درآمد مناسب بین رقبا دارد. اما نوع شغل و حیطه کاری که انتخاب میکنید در این مورد مهمتر است. به طور مثال مشاغل درمانی بدون داشتن مدرک معتبر کلاهبرداری محسوب میشوند و در عین حال در مشاغل فنی، عملی و هنری بسیاری میتوان آموزش و مهارت را اولویت در نظر گرفت. - داشتن مدرک تحصیلی چه فوایدی دارد؟
هرچند مدرک گرایی صرف آفت پویایی یک جامعه محسوب میشود، اما داشتن مدرک تحصیلی به خودی خود ارزشمند است و مزایایی مانند ورود به یک فضای متفاوت برای کسب مهارتهای فردی و اجتماعی، امکان ارتقای شغلی، کسب درآمد بالاتر و یادگیری تحقیق و پژوهش را برای فرد به همراه دارد. - در چه رشته های میتوان بدون مدرک نیز مشغول به کار شد؟
برخی مشاغل قابلیت کار بدون مدرک تحصیلی یا با داشتن مدرک فنی حرفه ای و کاردانش را دارند. مثلا برنامهنویسی، طراحی وبسایت، کار در حوزه شبکه، تولید محتوا، دیجیتال مارکتینگ، بازاریابی، گرافیک، عکاسی، طراحی لباس و بسیاری از مشاغل فنی مانند تعمیر وسایل برقی و مکانیک را میتوان با افزایش مهارتها، خودآموزی، کارآموزی یا شرکت در دورههای آموزشی معتبر فراگرفت و اساسا نیازی به مدرک دانشگاهی ندارند.
