پاداش و جایزه در کودکی به‌اندازه حقوق و دستمزد در بزرگسالی نقشی تعیین کننده برای فرد دارد. سیستم پاداشدهی یکی از آسان‌ترین و موثرترین روش‌ها برای مدیریت و اصلاح رفتار کودکان سنین مختلف است. استفاده از پاداش به افزایش رفتارهای مطلوب و کاهش رفتارهای مشکل‌ساز منجر می‌شود. در این روش به‌جای امر و نهی، رفتارهایی که خواهان افزایش‌شان هستیم را در کودک تقویت می‌کنیم تا برای زندگی در جامعه بزرگسالی آمادگی بیشتری داشته باشد. در این مقاله در مورد جایزه دادن به کودک، علل و زمان درست آن توضیحات جالب و کاربردی ارائه خواهیم داد.
جایزه دادن به کودک
تعریف ساده پاداش این است: «چیزی که در ازای خدمات، تلاش یا موفقیت به فردی داده می‌شود». هنگامی که به دنبال افزایش یک رفتار در کودک هستیم، باید بعد از تلاش یا موفقیت به او پاداش دهیم. به‌عنوان مثال، وقتی فرزندتان در امتحان نمره خوبی می‌گیرد، شما برای قدردانی از زحماتش به او پاداش می‌دهید. توجه کنید که منظور از پاداش صرفا اشیای مادی مانند دوچرخه یا شکلات نیست، بلکه گاهی اوقات تحسین و توجه کلامی مفیدتر است. نقش آموزش هنر به کودکان در افزایش هوش و خلاقیت بسیار حیاتی است و در صورت علاقه کودک، لوازم هنری مانند دفتر و مداد طراحی گزینه خوبی برای هدیه دادن هستند.
پاداش را با رشوه اشتباه نگیرید
هرچند تفاوت بین پاداش و رشوه کاملا ظریف است، اما تأثیرات بسیار متفاوتی بر اصلاح رفتار دارند. موارد زیر از مهمترین تفاوت‌های رشوه و پاداش هستند:
- پاداش اثربخش، بعد از انجام رفتار و ترجیحا به‌صورت فوری به کودک داده می‌شود؛ فورا به کودک پاداش میدهیم تا در ذهنش بین انجام رفتار و گرفتن جایزه ارتباط برقرار کند. اما رشوه قبل از انجام عمل داده می‌شود و ارتباط بین فعالیت و پاداش را تقویت نمی‌کند.
- رشوه‌ها کودک را وادار به انجام عمل می‌کنند در حالی که از پاداش‌ها برای تشویق و انگیزه دادن به کودک برای تکرار رفتارهای مثبت استفاده می‌کنیم.
- پاداش‌ها باعث ایجاد تغییر پایدار در رفتار می‌شوند، در حالی که رشوه‌ها به‌صورت موقتی رفتار را تغییر می‌دهند. به‌صورت کلی، پاداش را یک اسباب بازی دوست‌داشتنی و رشوه را تسلیم‌شدن در برابر خواست کودک تصور کنید.
علل جایزه دادن به کودک
رفتارها به‌صورت تصادفی رخ نمی‌دهند. پیامدهای رفتار کودکان، نقشی اساسی در آینده‌شان دارند. رفتارهایی که تقویت شوند، به‌احتمال بیشتری دوباره تکرار می‌شوند و رفتارهایی که تقویت نشوند، به‌مرور از بین می‌روند. تقویت به دو صورت مختلف ارائه می‌شود، اما هدف هر دو افزایش رفتار است:
- تقویت مثبت: وقتی به دنبال رفتار کودک به او پاداش میدهیم.
- تقویت منفی: بعد از رفتار کودک، محرک ناخوشایند مانند قفل دوچرخه را حذف می‌کنیم تا احتمال وقوع رفتار افزایش پیدا کند.
جایزه دادن به کودک تقویت مثبت محسوب می‌شود. از تقویت منفی کمتر استفاده می‌شود، اما به‌اندازه تقویت مثبت یا حتی بیشتر از آن تأثیرگذار است. سیستم پاداش و تقویت از طریق مراحل زیر احتمال وقوع دوباره رفتار را افزایش می‌دهد:
- کودک یک رفتار مناسب را می‌آموزد و انجام می‌دهد.
- برای موفقیت یا تلاشش پاداش دریافت میکند.
- تصور یا انتظار پاداش باعث تکرار مجدد فعالیت می‌شود.
- چرخه فعالیت و پاداش آنقدر ادامه پیدا میکند تا رفتار به عادت تبدیل شود. وقتی به عادت تبدیل شد، دیگر نیازی به جایزه دادن نیست.
پاداشهای مناسب برای کودکان
بهترین پاداش‌ها را حتما خودتان بهتر می‌دانید، زیرا از علاقه و سلیقه کودک اطلاع دارید. هر چیزی که چشم کودک را گرفته و برایش ارزش دارد، گزینه خوبی برای انگیزه دادن به او است. البته که برای کودکان ارزش مادی جوایز اهمیت دارد، اما توجه شما به نیازها و علایقشان بیشتر آنها را خوشحال میکند. موارد زیر از هدایای موردعلاقه کودکان هستند.
لیست پاداشهای مناسب برای کودکان
برای فهم بهتر، پاداش‌ها را به دو دسته مادی و معنوی (تحسین اجتماعی) تقسیم می‌کنیم.
پاداشهای مادی مناسب برای کودکان:
- مقداری شکلات یا آب‌نبات
- انواع خوراکی‌های مورد علاقه
- بازی‌های مورد علاقه
- اسباببازی مورد علاقه
- بازی و کمک به کودک
- دعوت از دوستان کودک برای بازی
- استفاده از ژتون یا توکن (کارتی که می‌توان آن را با موضوعات مورد علاقه مبادله کرد، در انتهای مقاله بیشتر در مورد آن صحبت می‌کنیم)
پاداشهای اجتماعی مناسب برای کودکان:
- بغل کردن
- بوسیدن
- نوازش کردن
- تحسین کلامی مانند: «واقعا خیلی تلاش کردی»
- نگاه مهربانانه
با چه روشی کودک خود را تشویق کنیم
این نکته را همیشه رعایت کنید: «پاداش باید بعد از رفتار به کودک ارائه شود.» اما تحت چه شرایطی و چه زمانی باید به کودک جایزه بدهیم تا بیشترین تأثیرگذاری را داشته باشد؟ والدین معمولا در اجرای درست تقویت با مشکلاتی عملی رو به رو هستند که در این قسمت نکاتی را در این زمینه ارائه می‌کنیم:
تقویت رفتارهای خاص و مشخص
با یک رفتار خاص شروع کنید، یعنی یک رفتار مشخص و دقیق مانند مسواکزدن یا آموزش زبان به کودکان را انتخاب و تقویت کنید. این کار باعث درک بهتر کودک از رابطه بین جایزه و رفتار می‌شود و مدیریت آن برای شما راحتتر است. به‌عنوان مثال، هر شب بعد از مسواک زدن، 10 دقیقه با کودک بازی کنید.
از عادتهای ساده و کم دردسر شروع کنید
اگر هدفتان برطرف کردن رفتارهای مشکل ساز است، با مشکلات رفتاری خفیف شروع کنید تا شانس موفقیت‌تان افزایش پیدا کند. حل مشکلات رفتاری پیچیده زمان بیشتری می‌گیرد و ممکن است از کارایی این روش ناامید شوید. مثلا برای افزایش تعامل در کودکان درونگرا، ابتدا کارهای ساده‌ای مانند ارتباط چشمی را تقویت کنید. دقت داشته باشید که برای اصلاح رفتارهای دردسرساز هرگز نباید از سرزنش و تنبیه کودک استفاده کرد.
شناسایی جوایز موردعلاقه کودک
یکی از مهمترین دلایل شکست تقویت، بیتوجهی به نیازها و علایق کودکان است. مثلا بعضی از والدین توقع دارند که کتاب‌خوانی برای کودکان باعث تقویت مطالعه در آنها شود!!! البته که کتاب‌خوانی کاری شایسته است، اما گاهی اوقات کودکان به یک تحسین ساده یا رفتن به پارک نیاز دارند.
تقویت منظم و پیوسته رفتار
به‌دفعات زیاد و به‌صورت منظم پاداش بدهید و از این روش یکی در میان و شلخته استفاده نکنید، زیرا اثرش را از دست می‌دهد. کودک باید بداند که چه زمانی برای انجام رفتار پاداش خواهد گرفت و انتظار آن را داشته باشد. انتظار پاداش باعث وقوع رفتار می‌شود و هرچه احتمال آن بالاتر باشد، شانس وقوع رفتار نیز افزایش میابد.
استفاده از جوایز غیرمادی (معنوی)
در کنار جوایز مادی از تحسین و تعریف کلامی نیز استفاده کنید، زیرا پاداشهای مادی در نهایت حذف خواهند شد و تنها تحسین کلامی باقی میماند. توجه و احترام برای کودک از همه چیز مهمتر است زیرا باعث شکل گیری اعتماد به نفس در کودکان می‌شود. حتما از این روش برای تقویت رفتار کودک استفاده و معجزه آن را خودتان مشاهده کنید.
نظرخواهی از کودکان در مورد پاداش
به دو دلیل اجازه دهید پاداش‌ها را کودکان انتخاب کنند:
1. انگیزه بیشتری ایجاد میکند و یک روش درمانی مناسب برای کودک لجباز به‌حساب می‌آید.
2. ترجیحات کودکان دائما در حال تغییر است و بسیار مهم است که به‌جای آنها تصمیم نگیرید.
از عجله کردن پرهیز کنید
صبور باشید؛ تغییر یک شبه اتفاق نمیافتد. بعضی تغییرات ممکن است خیلی زود اتفاق بیافتند، اما از یکبار پاداش یا تقویت، انتظار معجزه نداشته باشید. معمولا ایجاد تداعی و همایندیِ بین پاداش و تقویت در مغز، به مقداری زمان نیاز دارد. تقویت را مانند تمرین مهارت‌های مختلف در نظر بگیرید، مثلا هرچه بیشتر دوچرخهسواری کنید مهارت بیشتری خواهید داشت.
استفاده از اقتصاد ژتونی (توکن)
برای مدیریت و تأثیرگذاری بیشتر پاداش‌ها می‌توانید از سیستم ژتونی استفاده کنید: رفتاری که دوست دارید انجام شود را به چند قسمت تقسیم کنید و بعد از انجام هر قسمت یک ژتون (کارت) به کودک بدهید. به کودک بگویید هر وقت این کارتها به حد نصاب برسد، می‌تواند آنها را با چیزهای موردعلاقه معامله کند. این روش برای مدیریت رفتار بسیار مفید است، زیرا هم کوتاه مدت و ملموس است و هم به کودک حق انتخاب می‌دهد که پاداش را خودش تعیین کند.
سخن پایانی
پاداش‌ها به‌صورت کلی به افزایش رفتارهای سازگارانه در کودکان کمک می‌کنند. اینکه دقیقا چه زمانی جایزه دادن به کودک درست است،به عادات و سلایق آنها و استفاده درست از سیستم پاداشدهی بستگی دارد. اولین و مهمترین موضوع این است که جایزه حتما باید بعد از انجام رفتار به کودک داده شود. موضوعاتی مانند هدف گیری رفتارهای خاص، صبر و حوصله، پاداشدهی منظم و پیوسته و توجه به هدایای موردعلاقه کودک باعث افزایش تأثیر پاداش می‌شوند.
سوالات متداول
- چه موقع جایزه دادن به کودک درست است؟
مهمترین موضوع این است که پاداش حتما باید بعد از انجام رفتار به کودک داده شود تا کودک بین جایزه و انجام رفتار ارتباط برقرار کند. - برای تشویق کودک از چه روشهایی استفاده کنیم؟
هدفگیری رفتارهای خاص و مشخص، شروع با تکالیف سادهتر، پرهیز از عجله و استفاده از اقتصاد ژتونی از روشهای موثر برای تشویق کودکان است. - از چه پاداشهایی برای ایجاد انگیزه در کودک استفاده کنیم؟
مهمتر از همه توجه به علایق و سلایق کودک است، اما شکلات، غذای موردعلاقه، اسباب بازی موردعلاقه و تحسین کلامی از پاداشهای مادی و معنوی رایج هستند.
