برخی از خاطرات دوران کودکی، کاملا گرم و زنده و با همان بارِ هیجانی در حافظهمان حک میشود و تمام عمر همراه‌مان باقی می‌ماند. از نظر روانشناسان، این‌گونه خاطرات حامل پیامِ مهمی برای ما بودهاند و به‌همین‌دلیل، در ذهن‌مان باقی مانده‌اند. یکی از پیامهای مهم و فراموش نشدنیِ دوران کودکی، به‌رخکشیدن و مقایسهکردن ضعف‌ها و قوت‌های فرزندان با دیگر همسالان است. کودکان تا حدودی حسود و خودخواه هستند و به سختی کم‌لطفی‌ها و مقایسهگریها را فراموش می‌کنند. بدون شک، آسیبهای مقایسه کودکان بسیار بیشتر از فواید احتمالی آنها است؛ اما چرا نباید کودکان را با هم مقایسه کرد؟ در این مقاله به بررسی عواقب مقایسه کردن کودکان خواهیم پرداخت.
مقایسه کودکان چه آسیبهایی دارد
روایتِ تمام نگرش‌ها در مورد وجود انسانی، از علم و منطق گرفته تا مذهب و سنت، یکی است: «همه انسان‌ها در زمینه‌های مختلف جسمانی (مانند اثر انگشت) و روانی (ویژگی‌های شخصیتی)، منحصربه‌فرد هستند.» ژنتیک و محیط، دست‌به‌دست یکدیگر می‌دهند و هر کدام از ما را به فردی متمایز تبدیل می‌کنند؛ بنابراین، تمام قیاس‌های انسانی، قیاسِ مع‌الفارق است. مقایسه کودکان نیز آسیب‌زا است و شور و شوق زندگی را در آنها زنده‌به‌گور میکند.
آیا به خستگی‌ناپذیری کودکان توجه کرده‌اید؟ از نظر راجرز، بنیان‌گذار نظریه انسان‌گرایی، کودکان به وسیله ارزش‌گذاری‌های درونی (با قلب‌شان) هدایت می‌شوند. آنها عاشق زندگی هستند و سرسختانه برای موفقیت تلاش می‌کنند؛ پس چرا بعضی کودکان انگیزه زندگی و تلاش را از دست می‌دهند. یکی از دلایل آن، پرورش نگاه مقایسه‌گرانه و ایجاد چشم‌وهم‌چشمی بین بچه‌ها است. پرورش این نگاه، عواقب شدید و گاها جبرانناپذیری بر شخصیت بزرگسالی فرزندان خواهد داشت.
بیشتر بخوانید: روش جذاب حرف زدن با کودکان درباره پول
کاهش عزت نفس و اعتماد به نفس
اولین و جدی‌ترین مشکلِ مقایسهکردن فرزند با دیگر همسالان، کاهش عزتنفس و اعتمادبهنفس او است. از نظر برخی والدین، گفتن جملاتی مانند: «دیدی علی توی فلان درست نمره بالاتری از تو گرفت؟»، باعث افزایش تلاش فرزند میشود؛ اما این‌طور نیست. گفتن این جملات، تنها و تنها به او نشان می‌دهد که باید مثل علی باشد تا احساس ارزشمندی کند. وقتی ارزشمندی کودک را به اتفاقات و شرایط خارجی گره می‌زنیم، یعنی وجودش برای‌مان ارزشی ندارد. این طرز برخورد، به مرور باعث کاهش عزتنفس و اعتمادبهنفس او میشود.
شکل گیری خود پنداره منفی
به مرور زمان و با کاهش عزتنفس و اعتمادبهنفس، نگاه فرزند نسبت به خودش و توانایی‌هایش منفی میشود؛ به عبارت دیگر، «احساس بی‌عرضه‌بودن» میکند. مقایسهگریها و حسادت‌های مکرر در تمام شرایط و لحظات همراه او هستند و یک لحظه رهایش نمی‌کنند. حتی گاهی آنقَدَر نگاه منفی و بدبینانه‌ای نسبت به ویژگی‌ها و استعدادهایش پیدا میکند که از خودش متنفر میشود.
افزایش کمال گرایی
این کودکان، تنها زمانی احساس موفقیت و خوشحالی دارند که از دیگران بهتر عمل کنند. چه زمانی می‌توان از دیگران بهتر عمل کرد؟ بله، وقتی بهترین و کامل‌ترین عملکرد ممکن را داشته باشیم. کمالگرایی بهخودیِ خود چیز بدی نیست؛ فقط یک مشکل کوچک در این زمینه وجود دارد: «ما نمی‌توانیم در تمام زمینه‌ها از همه افراد دیگر بهتر عمل کنیم!!!»
پرورش حسادت و تنفر
اگر نتوانیم در تمام زمینه‌ها از دیگران بهتر عمل کنیم، چه مشکلی پیش می‌آید؟ به مرور حسود و حسودتر می‌شویم و چشمِ دیدن موفقیت دیگران و حتی خواهر یا برادر خود را نخواهیم داشت! روز به روز احساس تنهایی و خصومت بیشتری نسبت به اطرافیان خواهیم داشت و سلامت روان‌مان در معرض خطرات جدی قرار می‌گیرد. حسادت و رقابت‌پذیری بچه‌ها، دوست یابی کودکان در مدرسه را با مشکل مواجه میکند.
نادیده‌گیری هیجانات و علایق شخصی
با مقایسه فرزند، استعدادها، مهارت‌ها و از همه مهم‌تر، علایق و هیجانات او را نادیده گرفته‌ایم. به مرور، او نیز به ندای قلبی‌اش توجهی نمی‌کند و صرفا به دنبال تایید‌گرفتن از جانب دیگران است. نادیده‌گیری و به اصطلاح «سرکوب هیجانات»، بهای سنگینی برای کودکان، نوجوانان و بزرگسالان به همراه دارد. از مهم‌ترین پیامدهای سرکوب هیجانات، کاهش خلاقیت، هدفمندی و مسئولیت پذیری در کودکان است.
افزایش اضطراب، ناامیدی و افسردگی
وقتی وجود کودک بهخودیِ خود ارزشی ندارد، مدام به فکر جلوزدن از دیگران است، از خودش و دیگران متنفر است و هدف شخصی ارزشمندی ندارد، قطعا اضطراب، ناامیدی و افسردگی به سراغش خواهد آمد. مقایسهگریها، به صورت مستقیم نیز باعث بروز اضطراب یا فوبی اجتماعی در کودکان و نوجوانان میشود. برای آگاهی از ترس‌های ناسازگارانه کودکان، مقاله فوبیا در کودکان را مطالعه کنید.
مقایسه فرزند با دیگران ممنوع
هر کودکی ویژگی‌های خاص و منحصربه‌فردی دارد. مثالِ اثر انگشت، نمونه‌ای واضح و غیرقابل‌انکار از یگانه‌بودن وجود ما انسان‌ها است. بنابراین، هرگز کودکان و نوجوانان را با دیگران مقایسه نکنید. در عوض، برای اصلاح رفتار آنها از نکات زیر کمک بگیرید:
- به خاطر داشته باشید که همیشه روش یا راهکار بهتری برای تحریک انگیزه کودکان (مانند تقویت رفتارهای مثبت‌شان) وجود دارد. در این زمینه، از مقاله روش صحیح جایزه دادن به کودکان کمک بگیرید.
- کودکان با سرعت متفاوتی رشد و پیشرفت می‌کنند و گاهی در ظاهر از دیگر همسالان عقب می‌مانند؛ پس حتما به مراحل رشدی و آمادگی‌های یادگیری آنها توجه کنید.
- بچه‌ها ویژگی‌های شخصیتی متفاوتی از یکدیگر دارند. به عنوان مثال، نحوه برخورد با کودک برونگرا از درونگرا متفاوت است؛ پس توقع نداشته باشید همه آنها شبیه هم رفتار کنند.
- فرزندتان را تنها و تنها با خودش مقایسه کنید. به عنوان مثال، به جای گفتنِ «حسین رختخوابش رو خودش جمع می‌کنه ولی تو نه.»، بگویید: «هرکسی وظیفه داره خودش رختخوابش رو جمع کنه.»
- به تواناییهای کودک اعتماد داشته باشید و به شخصیت منحصربه‌فردش احترام بگذارید. همچنین از آماده سازی فرزند اول برای تولد فرزند دوم غافل نشوید، زیرا در احساس خودارزشمندی کودک تاثیر زیادی دارد.
سخن پایانی
مقایسه کودکان آسیب زاست و هیچ تاثیری بر بهبود و اصلاح رفتار آنها ندارد. والدین مقایسه‌گر باعث بروز مشکلاتی مانند کاهش عزتنفس، پرورش خودپنداره منفی، افزایش کمالگرایی، ایجاد حسادت و تنفر، افزایش اضطراب و افسردگی و نادیده‌گیری هیجانات و علایق شخصی در فرزندان میشود. اگر به دنبال راهی برای تحریک تلاش و افزایش انگیزه در فرزندتان هستید، از روشهای مناسبی مانند تقویت رفتارهای مثبت، توجه به آمادگی‌های یادگیری کودک و احترام به منحصربه‌فرد بودنش استفاده کنید.
سوالات متداول
- مقایسه فرزند با دیگران چه آسیبهایی به همراه دارد؟
باعث بروز مشکلاتی مانند کاهش عزتنفس و اعتمادبهنفس، افزایش کمالگرایی، پرورش خودپنداره منفی، ایجاد حسادت و تنفر، افزایش اضطراب و افسردگی و سرکوب هیجانات و علایق شخصی میشود. - به جای مقایسه فرزند با دیگران چه کنیم؟
مقایسه کودکان و نوجوانان با دیگران، آسیبهای جدی و گاها جبرانناپذیری به شخصیت آنها وارد میکند. پس به جای اینکار، از روشهای دیگری مانند تقویت رفتارهای مثبت، اعتماد به تواناییهای کودک و احترامگذاشتن به شخصیتش استفاده کنید. - آیا مقایسه نوجوان با دیگران خطرناک است؟
به دلیل تاثیر زیاد نگاه و نظر دیگران در دوران نوجوانی، مقایسهکردن آنها با دیگران از هر دوره دیگری در زندگی خطرناکتر و مشکلسازتر خواهد بود.
