دنیای روانشناسی مکاتب و رویکردهای مختلفی را به خود دیده است اما تقریبا هیچ‌کدام از آن‌ها جامعیت و محبوبیت رویکرد شناختی رفتاری را پیدا نکرده است. رفتار درمانی شناختی در کودکان و نوجوانان نیز به‌اندازه بزرگسالان کارآمد است و در حل نشانه های نیاز فرزند به روان شناس کودک مورد استفاده قرار می‌گیرد. ما در این مقاله در مورد موضوعات مختلفی مانند آشنایی با نحوه عملکرد این روش و انواع درمان شناختی رفتاری در کودکان و نوجوانان صحبت می‌کنیم. بنابراین اگر در جست‌وجوی درمانی مناسب برای مشکلات رفتاری و اختلالات روانی در فرزندتان هستید و یک از گزینه‌های روی میزتان رفتار درمانی شناختی است، حتما این مقاله را مطالعه کنید.
رفتار درمانی شناختی چیست؟
همان‌طور که از اسمش مشخص است بر دو بعد رفتار و شناخت تأکید بیشتری دارد. نظریه‌های زیادی از دل این رویکرد بیرون آمده است اما همه آن‌ها در مورد فرآیند درمان اتفاق‌نظر دارند. به زبان ساده، درمان شناختی-رفتاری از ترکیب 2 فرض زیر شکل گرفت:
- اصلاح رفتار باعث تغییر شناخت میشود؛ مثلا کودک یا نوجوان افسرده معمولا گوشه‌گیر است و برای بهبود افسردگی باید او را از انزواطلبی خارج کنیم.
- اصلاح شناخت باعث تغییر رفتار میشود؛ مثلا کودکان و نوجوانان اضطرابی معمولا منفی‌بافی زیادی دارند و اگر افکار منفی و ناامیدی نوجوان را کاهش دهیم، اضطراب و رفتارهای ناشی از آن مانند گوشه‌گیری کاهش می‌یابد.
رفتار درمانی شناختی در کودکان و نوجوانان
اگرچه این درمان پیچیدگی‌های زیادی دارد و کتاب‌های راهنمای آن گاهی بیش از هزار صفحه دارند، اما فرآیند اجرای تکنیکهای آن نسبتا ساده و قابل‌فهم است. به همین دلیل، از این رویکرد در بهبود اختلالات و تقویت سلامت روان کودک و نوجوان زیاد استفاده میشود. تحقیقات نیز از کارایی این روش در بهبود بسیاری از اختلالات کودکان حمایت کرده است. این روش احتمالا توسط پزشک عمومی یا اطرافیان برای درمان مشکلات رفتاری یا اضطراب فرزندتان به شما پیشنهاد شده باشد و شما به دنبال فهم بهتر آن باشید. پس بیایید قبل از هر چیز بررسی کنیم که رفتار درمانی شناختی (CBT) برای کودکان چگونه است؟
رفتار درمانی شناختی برای کودکان چگونه عمل می کند؟
مانند تعاملات عادی ما با کودکان، فرآیند درمان شناختی-رفتاری در کودکان نیز نسبت به بزرگسالان تفاوت‌هایی دارد که در ادامه آن‌ها را بررسی می‌کنیم.
تناسب سطح پیچیدگی تکنیک ها با سن و سال کودک
تکنیکهای این درمان انعطاف‌پذیری زیادی دارند و می‌توان سطح پیچیدگی آن‌ها را با توجه به مهارت‌های شناختی کودک تنظیم کرد. به‌عنوان مثال، یکی از تکنیکهای این درمان ارزیابی شواهد موافق و مخالف با فکر منفی است. برای انجام این فن درمانی، کودک باید توانایی تفکر انتزاعی رشد‌یافته‌ای برای فرضیه‌سازی و ارزیابی افکارش داشته باشد؛ اما این مهارت تازه در دوره نوجوانی شروع به رشد می‌کند.
بنابراین برای کودکان باید از روشهای ساده‌تری مانند جایگزینی افکار منفی با افکار مثبت استفاده کرد. در این روش، فکری منفی مانند «من بی‌عرضه‌ام و حتما در امتحانات شکست می‌خورم.» را با فکری مثبت و واقع‌بینانه مانند «اگر تلاشم را بکنم، از پس این امتحان بر خواهم آمد.» جایگزین می‌کنیم. این تکنیک در کاهش احساسات ناخوشایند و اصلاح رفتارهای ناسازگارانه تأثیرگذار است.
بیشتر بخوانید: روان شناسی عیدی دادن به کودکان
تناسب تکنیک های درمانی با سن و سال کودک
بزرگسالان علاوه بر برتری در زمینه‌های شناختی، در مهارت‌های کلامی نیز نسبت به کودکان در سطح بالاتری قرار دارند. درمانگران هم با مراجعان بزرگسال درباره موضوعات مختلفی مانند مشکلات، اهداف و روشهای درمانی صحبت می‌کنند. اما شرایط کودکان کاملا متفاوت است و درمانگران هم بیشتر از روشهای غیرکلامی مانند بازی‌درمانی برای آموزش مهارت‌های موردنیاز این گروه سنی استفاده می‌کنند. آن‌ها در طول بازی از ابزارهای مختلفی مانند نقاشی‌کشیدن، عروسک‌های خیمه‌شب‌بازی و داستان‌خوانی برای کمک به کودکان استفاده می‌کنند.
درمان شناختی رفتاری یکی از انتخاب‌های خوب برای رسیدگی و درمان لکنت زبان در سنین کودکی، محسوب میشود.
تناسب میزان مشارکت والدین با سن و سال کودک
هرچه سن‌وسال کودک کمتر باشد میزان مشارکت والدین در فرآیند درمان شناختی-رفتاری بیشتر است. دلیل این افزایش مشارکت به عوامل زیر مربوط است:
- والدین منبع اطلاعاتی ارزشمندی برای ارزیابی درمانگر از مشکلات کودک هستند.
- در انجام تمرینات بین جلسات به کودک کمک می‌کنند.
- برای اصلاح رفتارها و افکار ناسازگارانه کودک، والدین نیز باید تغییراتی را در نحوه رفتار و سبک فرزند پروری خود اعمال کنند.
انواع رفتاردرمانی شناختی در کودکان و نوجوانان
رویکردهای شناختی رفتاری روز به روز در حال متناسب‌سازی تکنیکهای خود برای بهبود اختلالات متفاوت هستند. مهم‌ترین و موثرترین درمان‌های اختصاصی برگرفته از این رویکرد را در ادامه به‌صورت مختصر معرفی می‌کنیم.
درمان شناختی-رفتاری متمرکز بر تروما
این روش در سازگاری کودک با تجارب و رویدادهای دردناک موثر است. در این درمان به کودک کمک میشود تا افکار منفی مرتبط با تروما را شناسایی و با افکار مثبت جایگزین کند. بر اساس تحقیقات، این روش در درمان اضطراب، افسردگی و سوگواری مزمن ناشی از مرگ والدین تأثیر زیادی دارد.
بازی درمانی
درمانگر در بازی درمانی به روش شناختی-رفتاری به‌نوعی با کودک هم‌بازی میشود و خود را وارد دنیای کودکانه او می‌کند. این کار در طول زمان باعث پذیرش او توسط کودک میشود. وقتی این پذیرش به حد مطلوبی رسید، درمانگر به‌آرامی شروع به بازخورد دادن می‌کند. در این روش از اسباب‌بازی‌ها برای الگوبرداری کودک از رفتارهای سازگارانه و آموزش شیوه‌های جدید تفکر به او استفاده میشود. روان‌شناسان از نقاشی برای شناسایی مشکلات کودکان نیز استفاده می‌کنند که در مقاله تفسیر نقاشی کودکان به‌صورت مفصل در مورد آن صحبت کرده‌ایم.
درمان تحلیل کارکردی رفتار
این درمان مبتنی بر نظریات رفتاری است و بر 2 اصل استوار است:
- رفتار ما متأثر از رویدادها یا محرک‌های محیطی است.
- اگر این رفتارها با پیامدهای مثبت همراه شوند، به‌احتمال بیشتری دوباره تکرار خواهند شد.
درمانگران از این روش به شیوه زیر استفاده می‌کنند:
- ارزیابی نقاط قوت و ضعف کنونی کودک
- تعیین اهداف و مهارت‌های مورد نیاز مانند نحوه کنترل خشم در نوجوانان
- طراحی و اجرای برنامه برای آموزش مهارت هدف
- ارزیابی پیوسته مهارت هدف برای مشاهده میزان تأثیرگذاری برنامه اجرایی
- ارزیابی نقاط ضعف برنامه و انجام تغییرات موردنیاز
این روش در برطرف‌کردن مشکلات رفتاری مانند کاهش تکانشگری کودکان، افزایش دامنه توجه و تمرکز بچه‌های بیش‌فعال و درمان اختلالاتی مانند شب ادراری کودکان و اوتیسم بسیار موثر است.
رفتار درمانی دیالکتیکی
در این درمان به کودک کمک میشود تا کنترل بیشتری بر هیجاناتش به دست آورد. این روش با آموزش مجموعه‌‌ای از مهارت‌ها، در رسیدن به این هدف به مراجع کمک می‌کنند:
- مهارت‌های ذهن‌آگاهی: به کودکان کمک می‌کنند تا درک و پذیرش بیشتری از هیجانات‌شان داشته باشند.
- مهارت‌های تنظیم هیجانی: در سازگاری با موقعیتهای چالش‌برانگیز و درمان اختلالاتی مانند سندروم خستگی مزمن در کودکان و نوجوانان موثر هستند.
- مهارت‌های بین‌فردی: بر آموزش مهارت‌های ارتباطی موثر، افزایش احساس همدلی و اصلاح رفتارها و شناخت‌هایی مانند طرحواره استحقاق در نوجوانان و کودکان تأثیر دارند.
- مهارت‌های تحمل استرس و فشار: از بروز رفتارهای تکانشگرانه مانند آسیب‌زدن به خود و دیگری جلوگیری می‌کنند.
- مهارت‌های مذاکره: در کاهش خودمحوری و درک بهتر نقطه‌نظرات دیگران موثر هستند.
این رویکرد در درمان مشکلاتی مانند سوءمصرف مواد، پراشتهایی و کم‌اشتهایی عصبی، افسردگی، اضطراب، دوقطبی، اختلال سلوک در کودکان و نوجوانان و اصلاح رفتارهای کودک لجباز تأثیر زیادی دارد.
گروه درمانی
از تعاملات همسالان و پویایی‌های گروه برای اصلاح رفتارهای خاص اعضا استفاده می‌کند. کودکان مبتلا به مشکلی خاص، در یک گروه دور هم جمع می‌شوند و 1 یا چند درمانگر نیز رهبری آن‌ها را بر عهده می‌گیرند. این روش خصوصا در بهبود راهبردهای خودکنترلی و افزایش تاب‌آوری بچه‌ها موثر است.
درمان‌هایی که تا اینجا گفتیم می‌توانند در مواجهه با مشکل فرار از مدرسه نوجوانان هم موثر باشند.
خانواده درمانی متمرکز بر کودک
خانواده‌درمانی بر اصلاح الگوهای ارتباطی موثر بر حل مشکل کودک تمرکز می‌کند. برای رسیدن به این هدف، درمانگر به آموزش و حمایت والدین و فرزندان می‌پردازد و آن‌ها را در جهت بهبود عملکرد خانواده و اصلاح رفتارهای ناسازگارانه کودکان هدایت می‌کند.
بیشتر بخوانید: موضوع استعدادیابی کودکان و نوجوانان
تکنیک های رفتار درمانی شناختی در کودکان و نوجوانان
از تکنیکهای متنوعی برای شناخت درمانی در کودکان و نوجوانان استفاده میشود که مهم‌ترین آن‌ها را در ادامه به‌صورت مختصر توضیح می‌دهیم.
ایفای نقش و دیگر تکنیک های بازی درمانی
از اسبا‌ب‌بازی‌های مختلف به‌منظور سرنخ‌دادن به کودک برای یافتن شیوه‌های جدید عمل و تفکر کمک می‌گیرند؛ یعنی موقعیتهای موجود در بازی را به‌گونه‌ای سازمان‌دهی می‌کنند تا نحوه برخورد با مشکلات را به کودک بیاموزند. در واقع اکثر بازی‌درمانی‌های شناختی-رفتاری حول محور ایفای نقش و تمرین روشهای غلبه بر مشکلات دنیای واقعی می‌چرخند.
یادگیری از طریق مشاهده الگو
این تکنیک در اصلاح رفتارهای کودکان و نوجوانان بسیار موثر است زیرا به‌احتمال بیشتری تحت تأثیر رفتارهای دیگران و الگوبرداری از آن‌ها قرار می‌گیرند. درمانگر یا خودش نقش الگو را بر عهده می‌گیرد یا از طریق ویدئو و الگوهای زنده به آموزش رفتارهای مثبت به کودک می‌پردازد.
استفاده از تکنیک های رویاروسازی و مواجهه
برای درمان اضطراب و فوبیا در کودکان بسیار موثر است و به 2 صورت اجرا میشود:
- غرقه‌سازی: مواجهه‌سازی یکباره کودک با موقعیت ترسناک تا ترسش به‌صورت کامل ریخته شود.
- تدریجی: در اکثر موارد از این روش استفاده میشود. درمانگر لیستی از کمترین تا بیشترین موقعیت ترسناک تهیه و به‌صورت تدریجی کودک را با آن موقعیت‌ها مواجه می‌کند تا به ترسناک‌ترین موقعیت موجود در سلسله‌مراتب برسد.
بازسازی شناختی (جایگزینی افکار مثبت با منفی)
در کاهش افکار منفی ناشی از اختلالاتی مانند اضطراب و افسردگی به‌شدت موثر است. در این روش به کودک کمک میشود تا افکار منفی را با افکاری مثبت‌تر و البته واقع‌بینانه جایگزین کند؛ مثلا فکری مانند «من یک بازنده تمام‌عیارم.» را با فکر دیگری مانند «شاید در فوتبال خوب نباشم، اما در بسیاری زمینه‌ها مانند موفقیت تحصیلی خوب عمل می‌کنم.» جایگزین می‌کنند.
تکنیک های آرام سازی
تکنیک‌هایی مانند تنفس عمیق و آرام‌سازی عضلانی در کاهش استرس و مدیریت هیجانات تأثیر بسیار زیادی دارند. این این تکنیک‌ها را به‌راحتی می‌توان به بچه‌ها آموزش داد. آرامش عمیق در تضاد با اختلالات روانی و مشکلاتی رفتاری مانند لجبازی نوجوانان است و به نوعی نقش ضربه‌گیر را در برابر چالش های زندگی برای‌مان ایفا می‌کند.
آموزش هدف گذاری
یک هدف باید دارای 5 ویژگی باشد:
- مشخص و معین
- قابل اندازه‌گیری
- قابل دستیابی
- مرتبط و در راستای اهداف سطح بالاتر
- دارای زمان‌بندی
درمانگران با توجه به این 5 ویژگی به بچه‌ها کمک می‌کنند تا تصمیماتی واقع‌گرایانه و منطقی بگیرند و در راستای آن‌ها حرکت کنند.
آموزش مهارت های زندگی و توسعه فردی
برخی از رفتارهای ناسازگارانه کودکان به نداشتن مهارت کافی در انجام رفتار درست مربوط است. درمانگران شناختی رفتاری با آموزش مهارت‌های زندگی به کودکان مانند مهارت مدیریت زمان، ابراز وجود، نه‌گفتن و خودسازمان‌دهی به شکل‌گیری رفتارهای سازگارانه در آن‌ها کمک می‌کنند.
رفتار درمانی شناختی کودکان در بهبود چه اختلالاتی موثر است؟
تکنیکهای این روش درمانی در بهبود بسیاری از مشکلات رفتاری و شناختی کودکان تأثیرگذار است. موارد زیر از مهم‌ترین موقعیت‌هایی هستند که این روش در بهبود آن‌ها موثر است:
- اختلال کمبود توجه بیشفعالی
- اضطراب، افسردگی و دوقطبی
- آموزش کودکان مبتلا به اوتیسم
- اختلالات سازگاری مانند سوگواری از دست دادن والدین
- اختلال وسواس فکری-عملی
- اختلالات خوردن
- اختلالات رفتاری مانند نافرمانی مقابلهای و سلوک
- بیخوابی و اختلالات خواب
- دعوای کودکان و قلدری در مدرسه
- رفتارهای خود آسیبی و خودکشی در نوجوانان
سخن پایانی
رویکرد شناختی رفتاری یکی از جامع‌ترین رویکردهای درمانی در روانشناسی است که برای اصلاح و تغییر رفتارها و افکار مشکلساز کودکان و نوجوانان از آن استفاده میشود. قابلیت متناسب‌سازی تکنیکهای این رویکرد با سطح درک کودکان و نوجوانان باعث کارایی بسیار زیاد آن در درمان اختلالات این گروه‌های سنی شده است. تکنیک‌هایی مانند ایفای نقش و یادگیری از طریق مشاهده الگو، جزو موثرترین تکنیکهای این روش هستند و آن را به یکی از کامل‌‌ترین رویکردها در درمان اختلالاتی مانند بیشفعالی، اضطراب و اوتیسم در کودکان تبدیل کرده‌اند. علاوه بر این، در این رویکرد به دلیل آموزش روانی به والدین از بروز مشکلاتی مانند تاثیرات والدین هلیکوپتری یا کمال گرا بر فرزندان جلوگیری میشود.
سوالات متداول
- آیا رفتار درمانی شناختی در بهبود مشکلات کودکان موثر است؟
بر اساس تحقیقات یکی از موثرترین روشها در اصلاح افکار و رفتارهای مشکلساز کودکان است زیرا تکنیکهای آن قابلیت تطابق با نیازهای سنی و رشدی کودکان را دارد. - برای درمان چه اختلالاتی از رفتار درمانی شناختی استفاده میشود؟
اضطراب، افسردگی، بیشفعالی، اوتیسم، بیخوابی، رفتارهای خود آسیبرسان، قلدری، اختلالات رفتاری مانند سلوک و نافرمانی مقابلهای، وسواس فکری-عملی، پراشتهایی و بیاشتهایی عصبی از جمله اختلالاتی هستند که به این درمان خوب جواب میدهند. - درمان شناختی-رفتاری انتخابی برای بیشفعالی چیست؟
درمان تحلیل کارکردی رفتار با سنجش عوامل و موقعیتهای تأثیرگذار بر بیشفعالی کودکان، یکی از موثرترین روشهای بهبود این اختلال است. - درمان شناختی-رفتاری انتخابی برای اضطراب ناشی از تروما در کودکان چیست؟
درمان شناختی-رفتاری متمرکز بر تروما یکی از موثرترین روشها در بهبود افکار منفی و کاهش سوگواری ناشی از مرگ فردی عزیز و دیگر تجارب دردناک زندگی است.
