در گذشته بسیاری از خانواده‌ها فرزندان کوچک خود را به دلیل ابتلای به انواع بیماریها از دست می‌دادند. بیماری‌هایی که امروزه بسیار راحت تشخیص داده و درمان می‌شوند. اما کشف واکسن و تولید انواع آن برای مبارزه با بیماری‌های واگیردار و کشنده، تحول عظیمی در سلامت و عامل ریشه‌کن شدن بسیاری از بیماریها بود. سال‌ها است که از بدو تولد تا کودکی و نوجوانی، بسیاری از واکسن‌ها در برنامه سلامت قرار دارند و همه افراد موظف به دریافت آن‌ها هستند. در این مطلب می‌خواهیم درباره انواع واکسن هایی که به کودکان باید تزریق شود، سن تزریق و زمان دریافت واکسنهای یادآور را بررسی کنیم.
انواع واکسن برای کودکان
بیماری‌های مختلفی امروزه به مدد واکسیناسیون، ریشه‌کن شده‌اند یا ابتلا به آن‌ها بسیار خفیف است. واکسیناسیون کودکان در هر کشور بر اساس شرایط بهداشتی و بیماری‌های شایع در منطقه انجام می‌شوند. ۱۴ بیماری کودکان که از طریق واکسن قابل پیشگیری هستند:
- دیفتری
- کزاز
- آنفولانزا
- سرخک
- سرخجه
- اوریون
- آبله مرغان
- فلج اطفال
- هپاتیت A و B
- سل
- ذات الریه
- سیاه سرفه
- روتاویروس
- HPV
از این تعداد، در ایران ۷ واکسن بر اساس برنامه ایمن‌سازی (مصوب کمیته کشوری ایمن‌سازی) برای کودکان تزریق می‌شود که برخی به صورت توامان و در قالب واکسن سه گانه یا دو گانه هستند. در ادامه راجع به چگونگی این واکسن‌ها و بیماری‌های مربوطه توضیح داده‌ایم. برخی از بیماری‌های مسری مانند مخملک در کودکان نیز متاسفانه واکسنی ندارند.
پیشنهاد مطالعه: آنفولانزا در کودکان
واکسن هپاتیت B
واکسن هپاتیت دو نوع A و B برای کودکان تزریق می‌شود. واکسیناسیون کودکان علیه هپاتیت در ۴ نوبت تزریق کامل می‌شود. این سه نوبت در فواصل ۱ ماه بعد (دوز دوم) و ۶ ماه بعد (دوز سوم) تکرار می‌شوند. تزریق واکسن هپاتیت باید در بدو تولد، ۲ ماهگی و ۶ ماهگی انجام بگیرد.
هپاتیت B عامل ویروسی دارد. این بیماری در کودکان و مراحل نهایی بیماری با علائمی مثل زردی پوست یا چشم‌ها، آسیب کبدی، سرطان کبد، خستگی، اسهال و تهوع، درد مفاصل و عضلات می‌شود. از هر ۴ کودک آلوده به هپاتیت B مزمن، یک کودک در معرض آسیب شدید کبدی یا سرطان کبد است.
بیشتر بخوانید: پیشگیری از شیوع کرونا در مدارس
واکسن فلج اطفال
قطره خوراکی فلج اطفال در بدو تولد، دو ماهگی، ۴ ماهگی، ۶ ماهگی، ۱۸ ماهگی و ۶ سالگی باید استفاده شود تا تاثیر کامل داشته باشد. دوز اول واکسن فلج اطفال یا پولیو، باید بلافاصله بعد از تولد به نوزاد داده شود و اگر به هر دلیل در روزهای اول پس از تولد مصرف آن مقدور نبود، در اولین فرصت باید استفاده شود. در کودکانی با شرایط زیر، استفاده از واکسن پولیو زنده خوراکی منوع است و باید به جای آن از واکسن کشته شده و تزریقی باید استفاده کرد:
- مبتلا به نقص سیستم ایمنی
- استفاده از داروهای سرکوب‌کننده سیستم ایمنی (مانند کورتیکواستروئیدها)
- کودکان تحت درمان با اشعه
- مبتلایان به لوسمی، لنفوم و سرطان‌های ژنرالیزه
واکسن تزریقی فلج اطفال باید در ۴ ماهگی و ۶ ماهگی تزریق شود. نشانه‌های فلج اطفال یا پولیو، گاهی شبیه به آنفولانزا (علائمی مثل تب، خستگي، سردرد، استفراغ و يبوست) است و گاهی هیچ علامتی وجود ندارد. عامل فلج اطفال ویروسی است که به سلول‌های عصبی حمله می‌کند. این بیماری می‌تواند منجر به فلج دائم (فلج دست، پا یا فلج تنفسی) و مرگ کودک شود. فلج اطفال یکی از بیماری‌هایی بود که با کمک واکسیناسیون همگانی ریشه‌کن شد.
واکسن سرخک و سرخجه و اوریون
واکسن MMR به صورت توامان علیه سه بیماری سرخک، سرخجه و اوروین تزریق می‌شود. واکسیناسیون کودکان با واکسن سه گانه در دو نوبت تزریق انجام می‌شود. نوبت تزریق اول بین ۹ تا ۱۵ ماهگی و نوبت دوم تزریق بین ۲۵ ماهگی تا ۶ سالگی است.
بیشتر بخوانید: ترس کودک از سوزن و آمپول زدن
واکسن ب ث ژ یا سل
این واکسن بر علیه بیماری سل و در بدو تولد یا قب از یک سالگی تزریق می‌شود. در غیر این صورت، بعد از این سالگی بهتر است تزریق آن تا بزرگسالی انجام نگیرد. مصونیت در مقابل بیماری سل حاد در اثر واکسن، ۶ تا ۱۲ هفته بد از تزریق واکسن ب ث ژ برای کودکان ایجاد می‌شود. قبل از تزریق باید آزمایش پوستی سل انجام دهید. از طرفی در برخی شرایط این واکسن برای کودکان ممنوعیت دارد:
- سیستم ایمنی ضعیف
- کودکان مبتلا به آبله مرغان ی برخی دیگر از بیماری‌های باکتریایی و ویروسی
- کودکانی که به تازگی واکسن با میکروب زنده را تزریق کرده‌اند (مثل واکسن سرخک)
- نوزادانی با مادر مبتلا به ایدز که هنوز نتیجه تست آن‌ها مشخص نیست.
- نوزادان با سابقه عفونت خواهر یا برادر به عفونت منتشره بعد از تزریق واکسن سل
نوزادانی با وزن کمتر از ۲ کلیو نیم نیز باید تزریق را به زمان دیگر موکول کنند.
سل در اثر حمله یک نوع باکتری ایجاد می‌شود و در رایجترین شکل خود، به ریه حمله می‌کند. البته این بیماری می‌تواند در هر قسم از بدن ایجاد شود. خصوصا تزریق آن در نوزادی و بدو تولد، مانع از سل مغزی (مننژیت TB) می‌شود. سل ریوی معمولا چند سال بعد از مبلا کردن فرد، علائم خود را بروز می‌دهد.
واکسن سه گانه یا ثلاث
واکسن سه گانه، ثلاث یا DTaP، علیه سه بیماری دیفتری، کزاز و سیاه سرفه تزریق می‌شود و از ۶ هفته پس از تولد تا ۶ سالگی، باید دوزهای یادآور آن به اتمام برسد.
دیفتری
در بیماری دیفتری که عامل آن باکتریایی است، تشکیل یک لایه ضخیم در قسمت عقب گلو باعث سختی در تنفس می‌شود. از علائم دیگر این بیماری می‌توان به فلج و نارسایی قلبی اشاره کرد. قبل از ابداع واکسن دیفتری، سالانه ۱۵ هزار نفر در امریکا به دلیل مبتلا شدن به دیفتری جان خود را از دست می‌دادند.
کزاز
واکسن کزاز یکی از واکسنهای سه‌گانه است که در سنین ۶ ماهگی تا ۶ سالگی تزریق می‌شود. اثر این واکسن بعد از ده سال کم شده یا از بین می‌رود. بنابراین باید تزریق آن را هر ۱۰ سال تکرار کرد.
کزاز یا بیماری قبل شدن دهان، در اثر باکتری ایجاد می‌شود و فرد را دچار گرفتگی و سفتی عضلات کل بدن، سفت شدن فک، مشکل در بلع و ناتوانیدر صحبت کردن می‌کند. از هر ۱۰ نفر مبتلا به کزاز، یک نفر فوت می‌کند. بنابراین واکسیناسیون علیه کزاز ضرورت بسیاری دارد.
سیاه سرفه
نوعی باکتری عامل ایجاد بیماری سیاه سرفه است. سرفه‌های پیوسته و شدید در فرد مبتلا، منجر به کبودی و مرگ می‌شد به همین دلیل چنین نامی برای آن در نظر گرفتند.
واکسن پنج گانه یا پنتاوالان
این واکسن کودکان را در برابر ۵ بیماری دیفتری، کزاز، سیاه سرفه، هموفیلوس آنفولانزا و هپاتیت ب، ایمن می‌کند. واکسن پنج گانه قرار است جایگزین واکسن سه گانه در برنامه واکسیناسیون کودکان باشد. واکسن پنتاوالان برای اثرگذاری کامل، باید در ۳ دوز و سنین ۲، ۴ و ۶ ماهگی تزریق شود.
واکسن های خارج از برنامه واکسیناسیون
واکسن‌هایی مثل آنفولانزا، آبله مرغان و ذات‌الریه در ایران موجود هستند اما در برنامه عمومی واکسیناسیون کودکان قرار ندارند. بنابراین والدین می‌توانند در صورت عدم ممنوعیت برای فرزندشان و موجود بودن، کودک را در برابر این بیماریها نیز واکسینه کنند.
واکسن آبله مرغان
یک دوز از واکسن آبله مرغان به میزان ۹۵ الی ۱۰۰ درصد مانع از بروز بیماری متوسط تا حاد می‌شود. این واکسن معمولا دو دوز تکرار دارد. دوز اول در ۱۲ تا ۱۸ ماهگی و دوز دوم در فاصله ۴ تا ۶ سالگی تزریق می‌شود. گاهی این واکسن همراه با واکسن علیه سرخک، سرخجه و اوروین در قابل یک واکسن چهار گانه تزریق می‌شود. ویروس آبله مرغان در کودکی همین بیماری را ایجاد می‌کند و در صورت یک بار ابتلا کودک تا پایان عمر نسبت به این ویروس ایمن می‌شود و نیازی به واکسن ندارد. اما در افرادی که طی کودکی مبتلا نشده‌اند، ویروس آبله مرغان در بزرگسالی می‌تواند عامل زونای شدید باشد که خصوصا برای زنان باردار و جنین آن‌ها، بسیار خطرناک است.
واکسن سینه پهلو یا ذات الریه
واکسن سینه پهلو یا PCV13 در ۴ دوز و سنین ۲ ماهگی، ۴ ماهگی، ۶ ماهگی و ۱۲ الی ۱۵ ماهگی تزریق می‌شود. برنامه واکسیناسیون کشوری برای این واکسن وجود ندارد اما والدین می‌توانند این واکسن را تهیه کرده و برای نوزاد تزریق کنند.
جدول برنامه واکسیناسیون کودکان
در ایران برنامه واکسیناسیون از بدو تولد تا اتمام دوره کودکی، طبق جدول زیر انجام می‌شود. نکته مهم اینکه در این جدول فقط دوز اول را آورده‌ایم.
| سن | نوع واکسن |
| بدو تولد | ب ث ژ، فلج اطفال، هپاتيت B |
| ۲ ماهگی | سه گانه، فلج اطفال، هپاتیت B |
| ۴ ماهگی | سه گانه و فلج اطفال |
| ۶ ماهگی | سه گانه، فلج اطفال، هپاتیت B |
| ۱۲ ماهگی | سرخک و سرخجه و اوریون (MMR) |
| ۱۸ ماهگی | سه گانه و فلج اطفال |
| ۴ الی ۶ سالگی | MRR، سه گانه، فلج اطفال، سرخک و سرخجه و اوریون |
نکات مهم درباره واکسن کودکان
- قبل از تزریق واکسن، پزشک را از حساسیت‌های دارویی و غذایی مطلع کنید.
- برخی از واکسن‌ها چند نوبتی هستند. به این معنی که برای ایجاد ایمنی در برابر بیماری، باید تمام دوزهای آن در زمان مقرر تزریق شود. در غیر این صورت یا ایمنی اتفاق نمی‌افتد یا ایمنی علیه بیماری، بسیار محدود و کم‌اثر است.
- اگر در کودکان زیر ۷ سال به جای واکسن ۲گانه به جای واکسن ۳ گانه تزریق شده باشد، باید نوبت‌های تزریق را به ۳ بار افزایش داد.
- تزریق واکسن سه گانه درکودکان مبتلا به ضایعات مغزی پیش‌رونده ممنوعیت دارد و باید واکسن دوگانه را جایگزین آن کرد.
- بعد از ۶ سالگی واکسن سه گانه مجاز نیست و باید به جای آن، واکسن دوگانه بزرگسالان تزریق شود.
- تزریق واکسنهای سه گانه ویروسی، باید با حداقل یک ماه فاصله انجام شوند.
- اگر کودکی ۲ هفته بعد از تلقیح واکسن زنده ویروسی (به جز واکسن تب زرد و واکسن فلج اطفال خوراکی)، تزریق گاماگلوبین و فرآورده‌های خونی داشت، باید پس از ۳ ماه واکسن را تکرار کند.
- بیماری‌های ریشه‌کن شده مانند آبله، نیاز به واکسن ندارند.
مراقبت های بعد از واکسیناسیون کودکان
واکسن‌ها به دلیل ایجاد واکنش خفیف سیستم ایمنی، مقدار کمی عوارض موقت مانند تورم و درد اطراف محل تزریق، بی‌حالی، بیقراری و اندکی تب ایجاد می‌شود. برخی از کودکان هم تا نهایتا یک روز بعد ز واکسن، اشتهای کمتری دارند. این عوارض معمولا خود به خود و طی چند روز برطرف می‌شوند. پیشنهاد می‌کنیم برای کاهش عوارض و آرامش بیشتر کودک، به کات زیر توجه کنید:
- ۲۰ تا ۳۰ دقیقه بعد از واکسن زدن در کلینیک بمانید تا در صورت بروز آلرژی، رسیدگی به سرعت انجام شود.
- در ۲۴ اول بعد از تزریق روی محل تزریق کمپرس سرد و در ۲۴ دوم کمپرس گرم بگذارید.
- بگذارید محل تزریق خود به خود خوب شود و از پماد یا کرم روی آن استفاده نکنید.
- به هیچ عنوان باند، چسب، پنبه یا پارچه رویمحل تزریق نگذارید.
- مراقب باشید محل تزریق ضربه نخورد یا پوست آن خراشیده نشود.
- در صورت تب و بیقراری، از شربت استامینوفن کودکان زیر نظر پزشک استفاده کنید.
- برای کودک از لباس راحت و خنک استفاده کنید.
- در صورت تب بالا، پاشویه را فراموش نکنید.
- آب و شیر کافی به نوزاد بدهید.
- · ۳ روز بعد از واکسیناسیون، مایعات کافی و مورد علاقه کودک مثل آب میوه و سوپ برای تسریع بهبودی مصرف کنید.
- اگر درد، بیقراری، تورم، قرمزی یا تب کودک تا ۲۴ ساعت رفع نشد یا بهبود پیدا نکرد، به پزشک مراجعه کنید.
واکسیناسیون قبل از دبستان
موارد مورد نیاز واکسن برای کودک ۶ ساله عبارتند از:
- واکسن سه گانه
- واکسن فلج اطفال
- واکسن MMR
به دلیل اهمیت پیشگیری از بیماری‌های کشنده و واگیردار، بدون داشتن کارت واکسن، نمی‌توان کودک را برای کلاس اول در دبستان ثبت نام کرد.
چه کودکانی نباید واکسن دریافت کنند
درباره اینکه چه کودکانی منع استفاده از واکسن دارند یا کدام واکسنهای برای چه کودکی ممنوعیت دارد، باید با پزشک مشورت کنید. اما در اینجا می‌خواهیم بگوییم در موارد زیر، حتما قبل از واکسیناسیون کودکان با هر نوع واکسنی، با پزشک مشورت کنید:
- نوزادان زیر ۲ کیلو و نیم یا نوزادان نارس
- ابتلا به بیماری خود ایمنی یا نقص سیستم ایمنی اولیه یا اکتسابی (مانند لوسمی)
- نوزاد با مادر مبتلا به ایدز که هنوز جواب تست HIV او مشخص نشده
- کودکی که در روز واکسیناسیون مبتلا به بیماری شدید یا خفیف و سرماخوردگی است.
- آلرژی شدید به یکی از ترکیبات واکسن
- سابقه بیماری‌های مزمن عفونی، مشکلات عصبی، تشنج، ضایعات مغزی یا سابقه خانوادگی بیماری‌های عصبی
سخن پایانی
واکسیناسیون انقلابی بزرگ در جهت پیشگیری از ابتلا به بیماری‌های سخت و مزمن یا کشنده بود. برخی از این بیماریها در کودکان شایع‌تر هستند و برخی دیگر به دلیل ضعف سیستم ایمنی کودکان، در سنین احتمال مرگ و میر را افزایش می‌دهند. سال‌هاست که واکسیناسیون جزوی از برنامه بهداشت و سلامت کشورها محسوب می‌شود. تزریق برخی از واکسن‌ها و داشتن کارت واکسیناسیون، اجباری است در غیر این صورت فرد از برخی حقوق مانند ثبت نام در مدرسه یا خروج از کشور محروم می‌شود. برنامه ایمن‌سازی در کشورهای مختلف بر اساس بیماری‌های شایع و وضعیت بهداشت و به صورت رایگان انجام می‌شود. در این مقاله ۱۲ مورد از بیماری‌های واگیردار را توضیح دادیم که کودکان باید برای آن‌ها واکسن دریافت کنند.
پیشنهاد مطالعه: بهداشت در مدرسه
سوالات متداول
- چه واکسن هایی باید برای کودکان تزریق کرد؟
واکسنهای کزاز، دیفتری، فلج اطفال، اوریون، سرخک، سرخجه، آبله مرغان، سل، هپاتیت و سیاه سرفه قبال تزریق از نوزادی یا کودکی هستند و از ابتلای کودک به این بیماریها جلوگیری میکنند. - چه واکسن هایی باید برای قبل از دبستان تزریق شوند؟
کودکان اول دبستانی باید واکسیناسیون واکسن سه گانه، واکسن فلج اطفال و واکسن MMR را تکمیل کرده باشند. - کدام واکسن های کودکی نیاز به یادآور دارند؟
کودکان ۵ تا ۶ سالهای باید مجددا واکسن کزاز، دیفتری و سیاهسرفه (سه گانه)، فلج اطفال و MMR را تزریق کنند.
