تکانشگری کودکان چیست و چگونه آن را درمان کنیم

شاید این حرف کاملا دقیق و علمی نباشد، اما به واقعیت نزدیک است: «اگر اضطراب را مادر مشکلات روانی بدانیم، بدون شک پدر آن‌ها تکانشگری و تحریک پذیری است». این دو وقتی باهم جمع شوند، احتمال وقوع  مشکلات هیجانی و رفتاری بالاتر می‌رود. هدف از عبارات قبل، مواجهه جدی شما با مسئله تکانشگری کودکان است، زیرا این موضوع یکی از نشانه های نیاز فرزند به روان شناس کودک است و در موارد شدید با پیامدهای فاجعه‌باری همراه است. بنابراین، شما والدین باید نشانه های رفتار تکانشی در کودکان و همچنین علل و درمان آن را جدی بگیرید!

معرفی تکانشگری کودکان

انجام هر رفتاری بدون فکر به عواقب آن، در دایره رفتارهای تکانشی قرار داد. کودکان به دلیل رشد کمتر نواحی مغزی، تکانشگری بیشتری از خودشان بروز می‌دهند که کاملا هم طبیعی و وابسته به سن است. اما وقتی شدت تحریک پذیری بسیار بیشتر از دیگر همسالان باشد، باید احتمال اختلالاتی مانند بیش‌فعالی (ADHA)، افسردگی کودک، نافرمانی مقابله‌ای و اختلال سلوک بررسی شود.

هر کدام از این اختلالات، یک مشکل جدی روان‌پزشکی محسوب می‌شود و مانند درمان اختلالات یادگیری، نیاز به درمان حرفه‌ای دارد. اما نحوه تشخیص رفتارهای تکانشگرانه در کودکان ناسازگار چیست؟ از علائم زیر برای تشخیص این رفتارها استفاده کنید:

نشانه های رفتار تکانشی در کودکان

رفتارهای تکانشی به اشکال مختلف و در اکثر محیط‌ها قابل مشاهده است. بعضی از مهم‌ترین مشخصات کودک دچار اختلال تکانشگری عبارت‌اند از:

بی‌توجهی به پیامدهای رفتار

مهم‌ترین نشانه تکانشگری کودک، بروز رفتارهای­ بدون فکر و سرزده است. توانایی خودکنترلی کودک بسیار کم  است و به‌سرعت از کرده خود پشیمان می‌شود. این ویژگی در اکثر اختلالات کنترل تکانه قابل مشاهده است.

انفجار خشم شدید

کودک به‌صورت افراطی، مکرر و در محیط‌های مختلف، پرخاشگرانه رفتار می‌کند. شدت پرخاشگری کودک به حدی است که کنترل آن تقریبا غیرممکن است. این مشکل در اختلال نامنظمی خلقی اخلال­گرانه و اختلال انفجاری متناوب بارزتر است.

بیشتر بخوانید: کنترل خشم در نوجوانان

بدرفتاری با همسالان

در درک احساسات و عواطف دیگران مشکل دارند و رفتارشان با دیگر همسالان به‌شدت پرخاشگرانه است. بدرفتاری با همسالان مانند قلدری در مدرسه یکی از ویژگی‌های بارز اختلال نافرمانی مقابله‌ای است.

مشکل در پیروی از قوانین

به قوانین و مقررات مربوط به محیط‌های مختلف احترام نمی‌گذارند. اگر مشکل کودک حرف گوش نکن در نقض قوانین خیلی جدی باشد و کودک درگیر مشکلات قانونی شود، احتمال ابتلا به اختلال سلوک وجود دارد.

واکنش افراطی به ناامیدی و انتقاد

به دلیل مشکلات ناشی از رفتارهای تکانشگرانه، اعتماد به نفس­ کودک پایین‌تر از دیگر کودکان است و توانایی شکست و انتقاد را ندارد.

پرحرفی، بیش فعالی و عدم تمرکز

اگر محدودیت محیطی وجود نداشته باشد، به‌صورت مداوم در حال صحبت و فعالیت هستند. این ویژگی در اختلال کمبود توجه/بیش‌فعالی بیشتر از دیگر اختلالات وجود دارد.

 بروز رفتارهای خطرناک

نسبت به دیگران رفتارهای خطرناک بیشتری مانند رانندگی پرسرعت، مصرف الکل و مواد، دزدی و دعوا از خود نشان می‌دهند.

علت رفتارهای تکانشی در کودکان

اگر کودک تنها در یک محیط مانند خانه، مدرسه یا بازی با همسالان دچار رفتار تکانشی شود، احتمالا مشکلات محیطی منجر به اختلال شده است. اما اگر در تمام  محیط‌ها  مشکلات رفتاری وجود داشته باشد، باید به بررسی علل دیگر بپردازیم. مهم‌ترین علل رفتار تکانشی در کودکان عبارت‌اند از:

تجارب دردناک کودک

رفتار ما با دیگران ناشی از رفتار آن‌ها با ماست و باقی داستان از این قرار است: کودکی را فرض کنید که  کودک آزاری مکرر جسمی و جنسی را تجربه کرده باشد! بارزترین ویژگی این کودکان احساس بی‌هویتی، پوچی، بدبینی نسبت به دیگران و بروز رفتارهای بی‌هدف و تکانشی است، زیرا درک درستی نسبت به احساسات و عواطف خود و دیگران ندارند.

پیشنهاد مطالعه: کودک آزاری آنلاین

عوامل عصب شناختی

متخصصان علوم اعصاب، کاهش سروتونین را مهم‌ترین عامل زیستی موثر در تکانشگری می‌دانند. مهم‌ترین کارکرد سروتونین افزایش آرامش و تمرکز است و به همین دلیل از بروز رفتارهای تکانشی پیشگیری می‌کند. نظریات زیادی در زمینه اساس بیولوژیکی پرخاشگری وجود دارد که به دلیل تخصصی بودن آن‌ها را بیان نمی‌کنیم. فقط بدانید که یکی از علل اصلی رفتار تکانشی، مشکلات ژنتیکی و زیست شیمی مغز است و نیاز به دارو درمانی دارد.

نابهنجاری­های مغزی

بررسی نابهنجاری‌های مغزی و رفتار تکانشی، تاریخچه جالب اما متأسفانه دردناکی دارد. یک کارمند راه آهن بعد از اصابت میله‌ای آهنی به قسمت پیشانی مغزش با تغییرات شخصیتی مواجه و رفتارهایش برای همکاران غیرقابل  پیش‌بینی می‌شود. محققان بعد از تحقیقات بیشتر متوجه می‌شوند که قسمت پیشانی مغز، مسئول کنترل تکانه و رفتارهای اخلاقی است. اکثر افرادی که به اختلالات کنترل تکانه مبتلا هستند، نابهنجاری­هایی در قسمت پیشانی و  پیش‌پیشانی مغز نشان می‌دهند.

پیشنهاد مطالعه: تفاوت اختلال یکپارچگی حسی و اوتیسم

عوامل روانی-اجتماعی

شرایط خانوادگی نامناسب، وجود استرس‌های محیطی زیاد و دوستان نامناسب در افزایش تکانشگری کودکان حساس و زودرنج تأثیر بسیار زیادی دارد. در اکثر تحقیقات به این موضوع تأکید شده است که شرایط خانوادگی و اجتماعی نقش بسیار زیادی در بروز تکانشگری دارند و به‌همین‌دلیل، خانواده‌ درمانی در کاهش تکانشگری کودکان تاثیر زیادی دارد.

انواع کودکان تکانشگر

تکانشگری یکی از ویژگی‌های بارز این اختلالات است:

اختلال کمبود توجه/بیش‌فعالی

قسمت  پیش‌پیشانی مغز کودکان بیش فعال به‌اندازه کافی تحریک نمی‌شود و به فعالیت بیشتری برای تحریک این ناحیه از مغز نیاز دارند. دلیل جنب و جوش زیادشان همین موضوع است و باید داروهای محرکی مثل ریتالین مصرف کنند تا عملکرد مغزی‌شان به سطح مطلوب برسد.

اختلالات سلوک و نافرمانی مقابله‌ای

مشکل اصلی در اختلالات رفتاری تخریبی، بدرفتاری با همسالان و انجام کارهای خطرناک است. مشخصه بارز اختلال سلوک در کودکان و نوجوانان، انجام کارهای خلاف قانون است. این کودکان احتمالا در بزرگ‌سالی به اختلال شخصیت ضداجتماعی مبتلا خواهند شد.

اختلال استرس پس از ضربه

ترومای دوران کودکی مثل مرگ فردی عزیز، تهدید و سوء استفاده جسمی و جنسی منجر به اختلال استرس پس از ضربه می‌شود. این کودکان خیلی زود از کوره در می‌روند و به خود یا دیگری آسیب می‌رسانند. احتمال خودکشی در مبتلایان به این اختلال از جمعیت عادی بالاتر است.

اختلال نامنظمی خلقی اخلال گرانه

افسردگی در کوکان و نوجوانان ممکن است به‌صورت انفجارهای شدید خشم و تحریک پذیری بروز کند. مشکل اصلی این کودکان افسردگی است ولی از طریق پرخاشگری خود را نشان می‌دهد.

اختلال انفجاری متناوب

انفجارهای خشم مکرر و شدیدی را تجربه می‌کنند و معمولا هم بعد از ابراز خشم پشیمان می‌شوند. رفتارهای آن‌ها نسبت به افراد مبتلا به اختلال نامنظمی خلقی اخلال­گرانه شدیدتر است و منجر به آسیب زدن به دیگران می‌شود.

اختلال دوقطبی

اختلال کنترل تکانه در دوره‌های شیدایی یا مانیا به حدی است که نیاز به بستری در بخش‌های روان‌پزشکی ضروری است. آسیب به خود یا دیگری، حواسپرتی و افزایش رفتارهای لذت‌طلبانه مانند ولخرجی از علائم اصلی اختلال دوقطبی محسوب می‌شود.

نحوه برخورد با کودک تکانشگر

از چه روش‌هایی برای بهبود و درمان تکانشگری کودکان استفاده می­شود؟ در صورت بروز رفتارهای تکانشی، مشورت با یک متخصص بهداشت روان مانند روان­شناس و روان‌پزشک ضروری است. تکانشگری، ریشه بسیاری از مشکلات است و باید جدی گرفته شود. در این زمینه می‌توانید از خدمات درمان شناختی رفتاری برای اختلالات کودکان و نوجوانان هم استفاده کنید. بدون درمان مناسب، تکانشگری روز به روز بدتر می‌شود؛ خبر خوب اینکه شما می‌توانید به فرزندتان تکنیک‌های کنترل تکانه را آموزش دهید:

آموزش درک و بیان احساسات

هر چه کودکان در درک و بیان هیجانات مشکلات کمتری داشته باشند، احتمال بروز رفتارهای تکانشی و نامهربانی کودک کاهش پیدا می‌کند. به‌عنوان مثال، اگر یک کودک بتواند بیان کند که «من عصبانی هستم»، به‌احتمال کمتری تکانشی عمل می‌کند.

• آموزش احساسات به کودک کمکش می‌کند تا بهتر واکنش‌های هیجانی‌اش  را کنترل کند.
• شناسایی هیجاناتی مانند ترس، خشم و ناراحتی را به کودک بیاموزید.
• در مورد تفاوت رفتار پرخاشگرانه و احساس پرخاشگرانه به کودک توضیح دهید.
• در نهایت به کودک نشان دهید که احساس خشم کاملا طبیعی است اما رفتار پرخاشگرانه به هیچ وجه پسندیده نیست.

آموزش مهارت های حل مسئله

این کودکان معمولا در مهارت های حل مسئله مشکلات زیادی دارند و باید به آن­ها یاد بدهید که:

• بیش از یک راه برای حل مشکل وجود دارد.
•  قبل از انجام هر کاری به فرزندتان کمک کنید که راه­ حل‌های مختلف را بررسی کند.

برای آگاهی بیشتر در این زمینه به مقاله آموزش مهارت حل مسئله به کودکان و نوجوانان نگاهی بیندازید.

آموزش مهارت های مدیریت خشم

 تحمل شکست و ناامیدی برای کودکان سخت است و به همین دلیل مهارت های مدیریت خشم برای­شان مفید است:

• آموزش مدیریت خشم را به فرزندتان بیاموزید تا بتواند هیجاناتش را به شیوه‌ای موثر مدیریت کند.
• به آن‌ها نشان دهید که چگونه تکنیک‌هایی مانند تنفس عمیق و قدم زدن باعث کاهش خشم و مدیریت بهتر هیجانات می‌شود.

پیشنهاد مطالعه: آموزش کنترل هیجانات به کودک

ایجاد قوانین خانگی

سبک فرزندپروری مقتدرانه و ایجاد قوانین و مقررات در خانه، یکی دیگر از راه‌های کاهش تکانشگری است. قوانین روشن و واضح تنظیم کنید و چرایی لزوم اجرای این قوانین را به کودکان توضیح دهید، زیرا اگر کودک با قوانین موجود در محیط‌های مختلف به‌خوبی آشنا باشد، احتمال وقوع رفتارهای ناسازگارانه کاهش پیدا می‌کند.  درباره‌ی این مسئله در مقاله آموزش قانون به کودکان مفصل توضیح داده‌ایم.

ایجاد یک برنامه منظم روزانه

کودکان حساسیت زیادی به نظم و ترتیب دارند و محیط‌های آشفته آن‌ها را مضطرب می‌کند. همه چیز را به‌صورت قوانین معنادار به کودکان آموزش دهید، مانند: «هر وقت از ماشین پیاده شدی نزدیک در بمان تا من دستت را بگیرم و با یکدیگر به راهمان ادامه دهیم، زیرا خیابان خطرناک است».

درخواست از کودک برای تکرار دستورالعمل­ ها

کودکان مبتلا به  تحریک‌پذیری و اختلالات یادگیری، در درک و پیروی از دستورالعمل­ ها مشکل دارند. به همین دلیل، دستورالعمل‌های مربوط به اجرای قوانین را بارها برای­شان تکرار کنید تا ملکه ذهن­شان شود.

تمرین به تأخیر انداختن نیازها

یکی از نیازهای اساسی کودکان برای زندگی در جامعه بزرگ‌سالی، توانایی به تأخیر انداختن نیازها و تمایلات آنی است:

• از روش‌های تقویتی جذاب و جایزه دادن به کودک برای افزایش به تأخیر انداختن نیازها استفاده کنید.
• مثلا می‌توان از سیستم ژتونی (کارت جایزه) استفاده کرد و هرگاه کودک نیازهای آنی را به تأخیر انداخت، یک توکن جایزه بگیرد.
•  
• در نهایت ژتون‌ها را با یک پاداش بزرگ مانند رفتن به پارک مبادله کنید.

الگو بودن والدین از لحاظ کنترل تکانه

یکی از شیوه‌های اصلی یادگیری‌های جدید در کودکان، استفاده از یادگیری مشاهده‌ای است. والدینی که از لحاظ کنترل تکانه الگوی خوبی برای کودکان باشند، باعث تقویت این رفتار در آن­ها می‌شوند. روش‌هایی که برای خودکنترلی استفاده می‌کنید را به‌صورت بلند و در حضور کودکان بیان کنید، مانند: «خیلی دوست دارم آن ماشین مدل بالا را بخرم اما باید پولم را برای کارهای مهم‌تری مانند خرید خانه پس انداز کنم.»

تشویق به فعالیت جسمانی

بازی با همسالان و فعالیت‌ بدنی مناسب برای کودکان را تشویق کنید. بازی و فعالیت، جزئی جدایی ناپذیر از دوران کودکی است و بچه‌هایی که فرصت بیشتری برای دویدن، بالا و پایین پریدن و تعامل داشته باشند، به‌احتمال کمتری رفتارهای پرخاشگرانه بروز خواهند داد.

پیشنهاد مطالعه: بازی برای تخلیه انرژی کودکان در خانه

انجام بازی های کنترل تکانه

انجام بازی‌هایی که قواعد و قوانین خاصی دارند باعث بهبود کنترل تکانه می‌شود. یکی از بهترین بازی های دنیا برای کودکان، قایم با شک بازی است که تحمل ابهام و قانونمندی آن‌ها را تقویت می­ کند. از بازی­های مختلف برای تقویت رفتارهای خودکنترلی در کودکان استفاده کنید.

سخن پایانی

تکانشگری در کودکان به‌صورت طبیعی وجود دارد، زیرا آن‌ها از لحاظ رشد مغزی به سطح بزرگ‌سالی نرسیده‌اند. اما بعضی کودکان بیش از دیگر همسالان اقدام به رفتارهای پرخاشگرانه می‌کنند و ممکن است به خود یا دیگری آسیب برسانند. ما در این مقاله تکانشگری، دلایل، انواع و درنهایت روش‌های برخورد با این کودکان را به‌صورت کامل توضیح دادیم. تحریک پذیری در کودکان را جدی بگیرید، زیرا ممکن است در بزرگ‌سالی شدت بیشتری پیدا کند و منجر به مشکلات اجتماعی، اقتصادی و قانونی زیادی برای آن‌ها شود.

سوالات متداول

1. منظور از تکانشگری تاریک چیست؟
   افراد مبتلا به اختلالات شخصیت مرزی و ضداجتماعی، تکانشگری را در پشت ظاهر آرام و جذاب­شان پنهان می‌کنند. این افراد در نگاه اول بسیار صمیمی و گرم رفتار می‌کنند، به همین دلیل دیگران را جذب خودشان می‌کنند.
2. انواع تکانشگری چیست؟
   تکانشگری در انواع اختلالات مانند کمبود توجه/بیش‌فعالی و اختلال نافرمانی مقابله‌ای وجود دارد. در متن مقاله به‌صورت کامل در مورد انواع تکانشگری توضیح داده‌ایم.
3. تکانشگری چیست؟
   رفتارهایی که به‌صورت خودکار و بدون فکر انجام می‌شود را تکانشی می‌گویند. افرادی که به‌صورت تکانشی عمل می‌کنند معمولا خیلی سریع از کارشان پشیمان می‌شوند.