«عه، باور کن یادم رفت! می‌دونی چی شد؟ سر راه که داشتم میومدم، یه هو علی رو دیدم و دیگه حواسم پرت شد!» اتفاقات پیش‌بینی‌ناپذیر حتی ماشین‌ها و رایانه‌ها را هم دچار خطا یا همان به‌اصطلاح «اِرور» می‌کنند، چه برسد به ما انسان‌های پر از هیجان. تازه برای ما بزرگ‌ترها اوضاع خیلی بهتر از کوچک‌ترها است؛ برای بچه‌ها همه چیز رنگ‌وبوی تازگی دارد و بهانه‌ای برای جلب‌توجه است. خلاصه اینکه حواس پرتی کودکان امری غیرطبیعی نیست و حواس‌جمعی به عوامل زیادی بستگی دارد. خبر خوب اینکه راه‌هایی زیادی برای افزایش تمرکز کودکان وجود دارد. اگر شما هم مشتاق بررسی علل و درمان حواسپرتی کودکان هستید، با ما همراه باشید.
حواس پرتی در کودکان چیست؟
حواسپرتی در کودکان به معنای برهم‌خوردن مکرر تمرکز در حین انجام فعالیتهای درسی، وظایف خانوادگی و خلاصه هر کار تمرکزی است. مسئله آنها بی‌انگیزگی، نخواستن یا نتوانستن نیست بلکه مشکل‌شان در حفظ و تداوم تمرکز تا اتمام کار است. به‌عبارت دیگر، آنها شروع به انجام فعالیت می‌کنند، اما آن را به‌پایان نمی‌رسانند! زیرا توجه‌شان به‌آسانی و توسط کوچک‌ترین محرک محیطی یا حتی توسط افکار خودشان، منحرف میشود.
پیشنهاد مطالعه: ویژگی های کودکان پیش دبستانی
نشانه‌های حواسپرتی در کودکان
فقدان تمرکز و توجه در کودکان، به اشکال مختلفی در زندگی روزمره آنها خودنمایی میکند:
- فراموشکاری کودکان
- مشکل در پیروی از دستورالعمل‌ها
- آشفتگی و بی‌نظمی در اولویت‌بندی وظایف
- ناتوانی در تکمیل وظایف در حال انجام
- خیال‌بافی بیشازحد
- رفتارهای تکانشی و بیشفعالی کودک
- کیفیت پایین کارها
- از کاری به کار دیگر پریدن
علت حواس پرتی در کودکان
عوامل زیادی بر این موضوع تأثیرگذار هستند که در ادامه مهمترین آنها را بررسی می‌کنیم.
حساسیت افراطی نسبت به محرک های محیطی
بچه‌ها مثل آب‌خوردن حواس‌شان پرت میشود. دلیل این موضوع تا حدودی به رشد ناکافی ساختارهای مغزی و درنتیجه حساسیت ادراکی آنها مربوط است. به‌عبارت‌دیگر، آنها در جلوگیری از ورود اطلاعات نامربوط به مغز، ضعیف هستند. وظیفه کنترل ورود‌وخروج محرک‌های محیطی و اصطلاحا «دروازه‌بانی اطلاعات محیطی» به رشد ساختارهای مغزی و تمرین مهارتهای افزایش تمرکز وابسته است. کودکان دبستانی به‌مرور و با کمک تمرین‌وتکرار در این زمینه ماهر می‌شوند. مقاله مهارت توسعه فردی برای دانش آموزان را هم مطالعه کنید و از آن برای آشنایی با مهارتهای موردنیاز بچه‌های دبستانی کمک بگیرید.
هیجان خواهی بیش از حد
بچه‌ها ماجراجو و سر‌به‌هوا هستند. برای آنها یکجانشستن و انجام کارهای ظاهرا بی‌معنا کسالت‌آور است. در یک کلام، آنها هیجان‌خواه، کنجکاو و تجربه‌گرا هستند. هیجانات فزاینده آنها، راه تفکر و تمرکز پایدار را می‌بندد و توجه‌شان را به‌سمت محرک‌های محیطی و بازیگوشی منحرف میکند.
احساس گناه و اضطراب
گنجایش حافظه ما محدود است. ما نمی‌توانیم همزمان به 10 موضوع فکر کنیم و هر 10تا را هم تمام‌وکمال انجام دهیم. مثلا وقتی ذهن‌مان مشغول چیزی شده‌است، احتمالا کارهای روزمره‌مان را هم فراموش می‌کنیم. احساس گناه و اضطراب کودک و درنهایت، عدم احساس امنیت، یکی از مهمترین عوامل عدم تمرکز چه در کودکان و چه بزرگسالان است. برای جلوگیری از شکل‌گیری احساس گناه در کودکان، مقاله والدین سمی را مطالعه کنید و هیچ‌وقت شبیه آنها رفتار نکنید.
شلوغی ذهن یا محیط
کاملا واضح است که سروصدا (چه در ذهن ما یا در خارج)، باعث مختل‌شدن تمرکز میشود، اما چرا؟ سیم‌کشی مغز ما دقیقا مشابه امواج رادیویی، با فرکانس و هرتز و امواج مغزی (آلفا، بتا، تتا و دلتا) سروکار دارد؛ بنابراین، همه پارازیت‌های محیطی یا ذهنی باعث روی‌هم‌افتادن امواج مغزی و مختل‌شدن عملکرد مغز و فرآیند تمرکز می‌شوند.
زمان روزانه مطالعه و فعالیت
بازدهی مغز کودکان در ساعات مختلف شبانه‌روز متفاوت است. اما هیچ اصل ثابتی دراین‌باره وجود ندارد و شما باید ساعات مختلف روز را امتحان کنید تا بهترین زمان روزانه مطالعه و یادگیری فرزندتان را بیابید. البته تحقیقات پیشنهاد‌هایی درباره زمان‌های افزایش تمرکز و حواسپرتی داده‌اند که هرچند دقیق و قطعی نیست، اما بیان‌شان خالی از لطف نیست و سرنخ‌هایی برای‌تان فراهم میکند:
- اوایل روز حافظه کوتاه‌مدت در بهترین حالت قرار دارد.
- بعد‌ازظهرها حافظه بلندمدت بهتر کار میکند.
- سرِ ظهر و اواسط بعدازظهر (بین 2 تا 4) حواسپرتی به‌شدت افزایش می‌یابد.
وضعیت جسمانی یا روانی کودک
هرچند حواسپرتی در موارد معدودی به مشکلاتی مانند بیشفعالی کودکان و اختلالات یادگیری مربوط است، اما حتما باید بررسی شوند. حتی مواردی مانند مشکلات شنوایی و بینایی را نیز بررسی کنید. این موضوعات به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم بر تمرکز و توجه کودکان تأثیرگذار هستند و حتما باید شناسایی و درمان شوند. برای شناسایی ناتوانی‌های یادگیری از مقاله چگونه اختلالات یادگیری را تشخیص دهیم؟ کمک بگیرید.
الگوی نامنظم خواب و بیداری
خواب کافی و منظم بر کارکرد مغز و افزایش تمرکز به‌شدت تأثیرگذار است. از طرف دیگر، کم‌خوابی یا خواب نامنظم در بلندمدت با برهم‌زدن تعادل انتقال‌دهنده‌های عصبی، عواقبی حتی بسیار بدتر از کاهش تمرکز بر کودکان خواهد داشت. این موضوع به‌حدی مهم است که به‌تنهایی می‌تواند حواسپرتی گاه‌وبی‌گاه کودک را تبیین کند.
برای حواس پرتی کودکان چه کنیم؟
برنامه‌ریزی برای افزایش تمرکز و کاهش حواسپرتی کودکان به علل این مشکل بستگی دارد و هیچ تک‌نسخه‌ای برای درمان آن وجود ندارد. بنابراین، ابتدا علل این مشکل را به‌صورت کامل مطالعه کنید و با توجه به مشکل و نیاز فرزندتان، از موارد زیر کمک بگیرید.
ابتدا فرزندتان را تیپ شناسی کنید
- برخی کودکان در صبح بهتر یاد می‌گیرند و بعضی در بعدازظهر حواسپرتی کمتری دارند.
- برخی توان انجام چند کار به‌صورت همزمان را دارند و بعضی اینگونه نیستند.
- بعضی حافظه بهتری از دیگر همسالان دارند و سریع‌تر یاد می‌گیرند.
- بعضی به یادگیری عملی علاقه دارند و بعضی دیگر از گفت‌وشنود خوش‌شان می‌آید.
- برخی ریاضی را دوست دارند و برخی دیگر علوم را ترجیح می‌دهند.
هزاران‌هزار مورد دیگر را می‌توان نام برد که بر تمرکز و کاهش حواسپرتی بچه‌ها تاثیرگذار است. این متغیرها را شناسایی و تاحد امکان بر اساس ویژگی‌های فرزندتان سازمان‌دهی کنید. شناسایی و پرورش استعدادهای کودکان در شکل گیری شخصیت کودک نیز بسیار تأثیرگذار هستند.
بازی های جسمانی برای تخلیه هیجانی
کودکان بمب انرژی و هیجان هستند. اگر این هیجانات به‌درستی و از طریق فعالیت و بازی تخلیه نشوند، فرآیند تمرکز و توجه را با مشکل مواجه می‌کنند. این موضوع در مورد ما بزرگ‌ترها نیز صادق است؛ معمولا بعد از چند روز کار مداوم، نیاز به تفریح و گشت‌وگذار داریم تا برای کارهای تمرکزی انرژی بگیریم. پس حتما بازیهای پرتحرک مانند گرگم‌به‌هوا، لی‌لی، طناب‌کشی، بشین پاشو بچرخ و بازیهای گروهی مانند فوتبال و وسطی را در برنامه روزانه فرزندتان جا بدهید.
بازی های فکری برای افزایش مهارت تمرکز و توجه
یکی از بهترین روش‌ها برای آموزش مهارتهای مختلف به کودکان، استفاده از بازیهای فکری است و بهترین بازی برای کاهش حواسپرتی، حل مارپیچ و ماز است. بازیهای زیر نیز در این زمینه تأثیرگذار هستند:
- 20 سوالی
- حل پازل
- بازیهای ساختنی مانند لگو، جورچین و هوش‌چین
- بازیهای افزایش سواد مالی مانند مونوپولی و جالیز
- بازی جمله‌سازی
- حدس غذا با چشمِ بسته
- بازیهای کاملا ساختاریافته مانند شطرنج
این بازی‌ها و تقویت توجه و تمرکز کودک، در آماده سازی او برای یادگیری تکنیک های خودمدیریتی برای دانش آموزان نیز موثر است.
سرکوفت نزدن و تثبیت آرامش روانی
تنبیه و سرزنش کودک فقط اوضاع را بدتر میکند. با گفتن جملاتی مانند «حواستو جمع کن وگرنه قبول نمیشی!» یا «بسه دیگه، چقدر تو بازیگوشی بچه!»، قطعا کاری از پیش نخواهید برد. پس در عوض سرکوفت‌زدن به فرزند یا جروبحث با او، از مقاله مدیریت اختلاف فکری والدین با فرزندان برای یادگیری نحوه برخورد صحیح با کودکان استفاده کنید. همچنین تاحد امکان، ذهن فرزندتان را درگیر مشکلات جانبی نکنید و برای کاهش حواسپرتی کودکان دبستانی، فضایی آرام در خانه فراهم سازید.
استفاده از تمرینات افزایش ذهن آگاهی
تأثیر تمرینات ذهنآگاهی بر افزایش تمرکز کودکان و بزرگسالان در تحقیقات متعددی نشان داده‌شده‌است. وقتی به کودک یاد می‌دهیم که چگونه بر لحظه حال تمرکز کند، در حال تمرین و تقویت تمرکز او هستیم. اگرچه انجام تمرینات ذهنآگاهی برای بچه‌ها سخت است، اما روشهای زیر، با ترکیب بازی و تمرکز، باعث جذابیت آن حتی در سنین بزرگسالی می‌شوند:
- صداهای مختلف بسازید و از کودک بخواهید با چشمان بسته منشا آن را حدس بزند.
- چشمانش را ببندید و از او بخواهید که چیستی اشیاء مختلف را با حس لامسه تشخیص دهد.
- به پیاده‌روی بروید و از فرزندتان بخواهید که 5 نوع برگ مختلف جمع‌آوری کند.
- با استفاده از طناب یا نوار رنگی یک مسیر مستقیم روی زمین رسم کنید و از کودک بخواهید روی آن راه برود (روی لبه پیاده‌روها هم با نظارت شما می‌توان این تمرین را انجام داد)
- · یک زنگوله به کودک بدهید و از او بخواهید بدون زنگ‌خوردن آن، مسیر مشخصی را راه برود. مثلا از روی خط رسم‌شده در تمرین قبل عبور کند.
سخن پایانی
حواسپرتی به‌معنای ناتوانی در حفظ تمرکز تا اتمام کار است. این موضوع برای ما بزرگسالان هم گاهی دردسرآفرین میشود اما در بچه‌ها شدت و مدت بیشتری دارد. بی‌توجهی کودکان با عواملی مانند حساسیت ادراکی، رشد ناکافی ساختارهای مغزی، شلوغی محیط و استرس‌های زندگی مربوط است. قبل از هرچیز، عوامل محیطی را شناسایی و برطرف کنید و سپس برای کاهش حواسپرتی کودک، از روشهای تقویت تمرکز کمک بگیرید. روشهای زیادی برای این منظور وجود دارد که در متن مقاله به آنها پرداخته‌ایم اما بهترین و موثرترین راهکار، تیپ‌شناسی شخصیت کودک و یافتن بهترین زمان، مکان و موقعیت ممکن برای یادگیری او است. پیشنهاد می‌کنیم در تکمیل راهکارهای این مطلب، مقاله افزایش تمرکز کودکان در کلاس را نیز مطالعه کنید.
سوالات متداول
- علل حواس پرتی کودکان چیست؟
حساسیت ادراکی بیشازحد، هیجانخواهی افراطی، احساس گناه و اضطراب، الگوی نامنظم خواب و بیداری، وضعیت جسمانی و روانی، برنامه روزانه مطالعه نامنظم و شلوغی ذهن و محیط از مهمترین علل حواسپرتی کودکان است. - چگونه حواس پرتی کودکان را رفع کنیم؟
تمرینات ذهنآگاهی متناسب با سن و درک کودک، بازیهای فکری برای افزایش تمرکز، یافتن زمان روزانه بیشترین بازدهی فرزند، فراهمکردن آرامش محیطی و امنیت روانی و استفاده از بازیهای پرتحرک برای تخلیه هیجانات کودک، از بهترین روشهای کاهش حواسپرتی کودکان هستند. - برای درمان حواس پرتی کودکان در کلاس چه کنیم؟
اگر حواسپرتی با بیشفعالی، اختلالات یادگیری و یا نقص بینایی و شنوایی همراه است، ابتدا مشکل اصلی را برطرف کنید و سپس با استفاده از بازیهای فکری، تنظیم برنامه روزانه منظم و تمرینات ذهنآگاهی، مهارتهای تمرکزی او را تقویت کنید. - علت حواس پرتی کودکان بیش فعال چیست؟
دلیل اصلی آن به شیمی مغز مربوط است: مغز آنها دوپامین و نوراپینفرین کمتری تولید میکند و بههمیندلیل، سطح برانگیختگی و تمرکزشان پایین است. البته آنها در حین انجام فعالیتهای پرتحرک، تمرکزشان حتی از افراد عادی نیز بیشتر میشود.
