همه نگاه کردن به آسمان و ستاره‌ها را دوست دارند ولی عده‌ای به تماشا قانع نیستند و دل‌شان می‌خواهد از رمز و راز کهکشان‌ها و سیاره‌ها باخبر شوند. این دانش‌آموزان می‌خواهند با قواعد و قوانین حاکم بر اجرام آسمانی به‌طور کامل آشنا شوند و علم تجزیه و تحلیلش را به‌دست بیاورند. شرکت در المپیاد نجوم می‌تواند نقطه شروع خوبی برای دانش‌آموزان علاقه‌مند به حوزه نجوم و اختر فیزیک باشد. این افراد با برنامه‌ریزی برای المپیاد نجوم و مطالعه منابع می‌توانند به شکل تئوری و عملی با علم روز نجوم آشنا شوند و از مزایای کسب مدال استفاده کنند. اگر قصد دارید در المپیاد نجوم شرکت کنید تا انتهای این مقاله با ما همراه شوید تا به‌روزترین منابع و اطلاعات را دراختیارتان بگذاریم.
المپیاد نجوم چیست؟
اگر عاشق کهکشان و ستاره‌ها هستید و فکر می‌کنید استعداد و توان یادگیری مباحث مربوط به فیزیک و نجوم را دارید، بدون معطلی برای شرکت در المپیاد نجوم آماده شوید. راستش را بخواهید برگزار کنندگان المپیادهای دانش آموزی مختلف هم دقیقا قصدشان جذب دانش‌آموزان خلاق و بااستعداد در زمینه علوم پایه مثل نجوم، فیزیک است. بیشتر دانش‌آموزان درس‌خوان و خلاق جذب رشته‌های اسم‌ورسم‌دار و پول‌ساز میشوند. تشویق به شرکت در المپیاد می‌تواند راه خوبی برای جذب این‌ها به علوم پایه و روبه‌رو شدن با چالش‌ها و مسئله‌های جذاب علمی باشد.
تاریخچه المپیاد نجوم
المپیاد نجوم برای اولین بار در سال ۱۹۹۶ بین کشورهای روسیه و سوئد برگزار شد. ایران حدود ۷ سال بعد در سال ۲۰۰۳ یا همان ۱۳۸۲ برای اولین بار، تیمی برای شرکت در المپیاد نجوم فرستاد که توانستند ۳ مدال برنز به‌دست بیاورند. سال ۱۳۸۴ کمیته علمی نجوم در ایران توسط باشگاه دانش پژوهان جوان تشکیل شد و این کمیته برگزاری المپیاد نجوم در کشور را به‌عهده گرفتند. سال ۲۰۰۷ کمیته جهانی سازوکار المپیاد را تغییر دادند و نام المپیاد جهانی نجوم و اختر فیزیک را روی این رقابت‌ها گذاشتند. اینجا دیگر اوضاع ایران در المپیاد نجوم هم حسابی بهبود پیدا کرده بود و سال ۲۰۰۹ این المپیاد در ایران برگزار شد. تیم ایران توانست در این دوره ۴ مدال طلا، ۴ مدال نقره و ۱ مدال برنز به‌دست بیاورد.
المپیاد نجوم در ایران
پایه‌های المپیاد نجوم و اختر فیزیک ایران این روزها حسابی جان گرفته‌اند. شخصیت‌های علمی باتجربه و قدیمی در کنار جوانان فعال و مجهز به علم روز در کنار هم در این حوزه برای آموزش دانش‌آموزان علاقه‌مند به المپیاد نجوم و اختر فیزیک تلاش می‌کنند. المپیاد نجوم از لحاظ تئوری بسیار قوی و پویا است. مباحث مربوط به به این حوزه قالب محدودی ندارد و تا حد زیادی چالش برانگیز است. این عوامل هر سال دانش‌آموزان مستعد و مشتاق را جذب شرکت در المپیاد رشته نجوم می‌کنند. اگر به دنبال کسب اطلاعات درباره کلیات المپیادهای ایران هستید توصیه می‌کنیم مطلب المپیاد دانش آموزی را نیز مطالعه کنید.
شرایط شرکت در المپیاد نجوم
دانش‌آموزان علاقه‌مند برای شرکت در این رشته از المپیاد باید شرایط زیر را داشته باشند:
- محصل در پایه دهم یا یازدهم متوسطه باشند.
- نباید وقفه در تحصیل داشته یا ترک تحصیل کرده باشد.
- دانش‌آموزان واجد شرایط شرکت در المپیاد، می‌توانند همزمان در چند رشته ثبت نام کنند.
- دانش‌آموزانی که سال قبل مدال آورده‌اند یا در یک یا چند مرحله شرکت کرده بودند، باید دوباره مراحل ثبت نام را از ابتدا طی کنند.
مراحل المپیاد نجوم و اخترفیزیک
المپیاد نجوم در ۳ مرحله برگزار میشود:
مرحله اول المپیاد نجوم
مرحله اول المپیاد نجوم بین علاقه‌مندان و دانش‌آموزان پایه دهم و یازدهم کل کشور در اواخر بهمن ماه برگزار میشود. داوطلبان باید به ۳۵ سوال تستی این آزمون جواب بدهند و حداقل ۱۰ تا ۱۵ درصد کف قبولی را به‌دست بیاورند. در این مرحله بین ۶۰۰ تا ۸۰۰ دانش‌آموز پذیرفته میشوند و به مرحله دوم المپیاد نجوم راه پیدا می‌کنند. هر سال وزن سوالات آزمون مرحله اول متفاوت است و برای اینکه عدالت آموزشی بیشتری برقرار باشد دقیقا مشخص نمی‌کنند که از مبحث چند سوال مطرح میشود. درضمن برگزار کنندگان تلاش می‌کنند سوالات نو با ایده‌های جدید مطرح کنند و از این طریق میزان جذب دانش‌آموزان بااستعداد و خلاق را بالاتر ببرند.
مرحله دوم المپیاد نجوم
دانش‌آموزانی که در مرحله اول پذیرفته شده‌اند باید به برنامه‌ریزی برای المپیاد نجوم مرحله دوم بپردازند. المپیاد مرحله دوم اوایل اردیبهشت با ۶ تا ۱۰ سوال تشریحی برگزار میشود. در این مرحله ۴۰ نفر از کسانی که حداقل ۲۸ تا ۴۰ درصد نمره‌کل آزمون را گرفته‌اند، پذیرفته میشوند. ۴۰ نفر پذیرفته شده به‌مدت دو ماه و نیم در کلاس‌های فشرده باشگاه دانش پژوهان جوان شرکت می‌کنند و مباحث پیشرفته و پیچیده مربوط به نجوم و اختر شناسی را یاد می‌گیرند.
مرحله سوم المپیاد نجوم
برنامه ریزی برای المپیاد نجوم مرحله سوم انجام میشود و ۴۰ نفر برگزیده مرحله‌ی قبلی در آزمون تئوری و عملی شرکت می‌کنند تا رنگ مدال‌هایشان مشخص شود. ۱۰ نفر اول مدال طلا و بقیه مدال نقره و برنز می‌گیرند. نمره‌های خیلی پایین هیچ مدالی نمی‌گیرند و فقط دیپلم افتخار شرکت در المپیاد نجوم دریافت می‌کنند. ده نفر برنده مدال طلا، به جای نشستن سر کلاس‌های سال دوازدهم، مدت ۶ ماه در کلاس‌های آمادگی دانش پژوهان شرکت می‌کنند. بعد از پایان کلاس‌های آمادگی آزمون تئوری و عملی برگزار میشود، ۵ نفر اول، تیم الف را تشکیل می‌دهند و به المپیاد جهانی فیزیک و اختر شناسی اعزام میشوند. ۵ نفر بعدی هم به عنوان تیم مهمان در المپیاد جهانی شرکت خواهند کرد.
مباحث المپیاد نجوم و اختر فیزیک
برای اینکه در المپیاد نجوم دانش آموزی شرکت کنید باید با سرفصل‌های کلی آن آشنا شوید و سعی کنید منابع مربوط به این مباحث را تهیه و مطالعه کنید. سوالات المپیاد نجوم شامل ۵ مبحث کلی میشود:
نجوم کروی
آن‌طور که می‌گویند مباحث مربوط به نجوم کروی از کارها و تحقیقات ابوریحان بیرونی، موضوع مثلث کروی و روابطش شروع شده و روزبه‌روز گسترش پیدا کرده است. حرکت، طلوع و غروب، بررسی زمانی و موقعیت مکانی ستاره‌ها و سیاره‌ها در آسمان در این مبحث مورد بررسی قرار می‌گیرند. برای یادگیری نجوم کروی باید هندسه فضایی و حس سه‌بعدی‌تان حسابی تقویت شود و این احتیاج به تمرین زیاد و یادگیری کامل این سرفصل دارد. اگر می‌خواهید برنامه‌ریزی برای المپیاد نجوم را شروع کنید بهتر است اول روی نجوم کروی متمرکز شوید؛ چراکه با تسلط روی نجوم کروی بعدا بقیه‌ی مباحث را هم بهتر و سریع‌تر یاد می‌گیرید.
برای شروع یادگیری نجوم کروی از مثلثات کتاب‌های دبیرستان شروع کنید و سعی کنید با مباحث مربوط به هندسه فضایی هم آشنا شوید. خلاقیت ریاضی و تجسم فضایی نقش زیادی در درک و یادگیری نجوم کروی دارد. در زیرتیتر معرفی منابع المپیاد نجوم درمورد منابع مطالعه‌ی نجوم کروی بیشتر توضیح می‌دهیم.
اختر فیزیک
المپیاد نجوم هر سال بیشتر از سال قبل به‌سمت اختر فیزیکی شدن در حرکت است و این موضوع از نام المپیاد هم مشخص میشود. اگر می‌خواهید در المپیاد نجوم حرفی برای گفتن داشته باشید باید تجربه و توانایی زیادی در حل مسائل این بخش به دست بیاورید. موضوع اصلی بحث اختر فیزیک مطالعه ستاره‌ها است؛ از ویژگی‌های ظاهری‌شان مثل سرعت، قطر، درخشندگی، جرم و دما گرفته تا مباحث مربوط به فیزیک درون ستارگان مثل نحوه تولید انرژی، اینکه چطور انرژی را انتقال می‌دهند، چطور تعادل هیدرواستاتیکی و ترمودینامیکی برقرار میشود، همه و همه در مبحث اختر فیزیک مطرح میشوند. برای شرکت در مرحله اول المپیاد نجوم، آشنایی با ویژگی‌های ظاهری ستاره‌ها کافی است ولی از مرحله‌ی دوم به بعد باید تمام مباحث مربوط به اختر فیزیک را به‌طور کامل بلد باشید.
مکانیک سماوی
اجرام سماوی در مدارهایشان حرکت می‌کنند؛ اما چطور؟ چه نیروهایی در مسیر حرکت اجرام بهشان وارد میشوند و مدار حرکت‌شان چطور مشخص میشود؟ جواب تمام این سوال‌ها در دستان مبحث مکانیک سماوی است. در مکانیک سماوی معادله مداری هر جسم را مشخص می‌کنند تا بتوانند موقعیت مکانی‌اش در زمان‌های دلخواه مختلف را پیش‌بینی کنند. پیش از تسلط روی مکانیک سماوی باید فیزیک مکانیک، مشتق، انتگرال و معادلات دیفرانسیل را خوب یاد بگیرید.
کیهان شناسی
کیهان شناسی عالم هستی را در مقیاس بسیار بزرگی بررسی می‌کند و تمرکزش را بر مطالعه کهکشان‌ها روی همدیگر، بررسی عمر کهکشان‌ها و خوشه‌های کهکشانی می‌گذارد. به‌علاوه مباحث مربوط به داینامیک کهکشانی، مسیر تکامل کهکشان‌ها را مورد مطالعه قرار می‌دهد و سعی می‌کند وضعیت آینده آنها را پیش‌بینی کند. دانش پیشرفته ریاضی به‌خصوص در مباحث دیفرانسیل و انتگرال اینجا حسابی به کارتان می‌آید.
ابزارشناسی و رصد
آسمان آزمایشگاه طبیعی علم نجوم است. منجمان اطلاعاتی از این آزمایشگاه به روش‌های مختلف و با ابزارهای مخصوص به‌دست می‌آورند، ثبت‌شان می‌کنند و با استفاده از آنها تلاش می‌کنند صورت‌های فلکی را بشناسند و موقعیت‌شان را در آسمان مشخص کنند. شما هنگام آمادگی برای المپیاد نجوم و اختر فیزیک باید با این مبحث نیز آشنا شوید و درکنار آن ابزارهای مربوط به این کار مثل ابزارهای رصدی دوچشمی و تلسکوپ‌ها را بشناسید.
منابع المپیاد نجوم
واقعیت این است که المپیاد رشته نجوم تخصصی و دشوار است و برای کسب مدال در این المپیاد اطلاعات تخصصی، تمرین و تلاش زیادی نیاز است. کتاب‌ها و منابع زیادی برای آمادگی المپیاد نجوم وجود دارند ولی شما قرار نیست همه منابع را تهیه کنید و بخوانید؛ چون هم وقت‌گیر هستند و هم برای تهیه تمام منابع باید هزینه خیلی زیادی بپردازید. ما در این سرفصل سعی داریم به معرفی منابع المپیاد نجوم که نسبتا کامل‌تر و مهم‌تر هستند بپردازیم.
منابع مرحله اول المپیاد نجوم
برای شرکت در مرحله اول المپیاد نجوم بهتر است این کتاب های المپیاد نجوم را تهیه کنید و بخوانید:
- الفبای المپیاد نجوم و اختر فیزیک (۲ جلدی) نوشته محمدپیام بهرام‌پور/ انتشارات دانش پژوهان جوان
- نجوم به زبان ساده نوشته مایر دگانی و ترجمه محمدرضا خواجه‌پور/ انتشارات گیتاشناسی
- نجوم دینامیکی ترجمه احمد خواجه نصیر طوسی/ مرکز نشر دانشگاهی
- فیزیک هالیدی/ جلد اول
- ستاره شناسی؛ اصول و عمل نوشته دیکلارک و ترجمه احسان مهرجو / انتشارات دانش پژوهان جوان
فعلا فقط نسخه PDF کتاب ستاره‌شناسی موجود است. در کتاب الفبای المپیاد نجوم و اختر فیزیک، مباحث مربوط به تمام سرفصل‌های المپیاد نجوم را درحد مقدماتی به خوبی یاد خواهید گرفت. برای شرکت در مرحله اول المپیاد کشوری کافی است کتاب‌های فیزیک و ریاضی دبیرستان و کتاب‌هایی که در بالا معرفی کردیم را به‌طور کامل بخوانید تا از آزمون سربلند بیرون بیایید.
منابع مرحله دوم المپیاد نجوم
شرکت در مراحل دوم به بعد نیاز به منابع تخصصی‌تری دارد که در ادامه براساس سرفصل‌های کلی المپیاد نجوم و اختر فیزیک معرفی‌شان می‌کنیم:
منابع مبحث نجوم کروی
- نجوم کروی نوشته و.م.اسمارت / مرکز نشر دانشگاهی
- نجوم و مثلثات کروی نوشته کامبیز خالقی/ انتشارات دانش پژوهان جوان
کتاب نجوم کروی متن درخشانی دارد و منبع بسیار مهم است. مسائل مطرح شده در این کتاب همه واقعی هستند و ستاره‌شناسان در آزمایشگاه‌های واقعی با این مسائل مواجه بوده‌اند. اگر بتوانید دو سوم مسائل این کتاب را حل کنید؛ می‌توانید در مراحل مختلف المپیاد نجوم عالی ظاهر شوید. مسائل مطرح شده در کتاب نجوم مثلثات کروی، کمی ساده‌تر است و برای شروع می‌توانید از این کتاب استفاده کنید. برای یادگیری بهتر مباحث مربوط به نجوم کروی بهتر است مسائل ۱۳ دوره المپیاد برگزار شده در ایران را هم بررسی کنید.
منابع مبحث اختر فیزیک
- نجوم و اختر فیزیک مقدماتی نوشته مرحوم دکتر تقی عدالتی و جمشید قنبری/ انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد
- اختر فیزیک ستاره‌ای(سه جلدی) نوشته اریکا بوم/ مرکز نشر دانشگاهی
- مبانی نجوم نوشته کارتونن/ ترجمه‌ی خالقی و دانشی نسب/ انتشارات دانش پژوهان جوان
- مقدمه‌ای بر اختر فیزیک نوین نوشته کارول و اوستایل/ ترجمه مهرجو، خالقی و ذکاوت
- فیزیک ستاره‌ها نوشته فیلیپس/ ترجمه‌ی دکتر بهار/ انتشارات مبتکران
منابع مبحث مکانیک سماوی
- فیزیک پایه (جلد اول) نوشته بلت/ انتشارات فاطمی
- آشنایی با مکانیک نوشته کلپینر/ مرکز نشر دانشگاهی/ فصل‌های ۳، ۴، ۶ و۹
- مکانیک تحلیلی نوشته فولز/ مرکز نشر دانشگاهی/ فصل‌های ۲و ۶
- دینامیک کلاسیک نوشته ماریون/ مرکز نشر دانشگاهی/ فصل ۷
- مکانیک سماوی نوشته محمدجواد شریعت‌زاده و دکتر خاکیان/ نشر خوشخوان
مکانیک سماوی منبع کاملی برای یادگیری مباحث مربوط به مکانیک سماوی است و می‌تواند جایگزین کتاب کلپینر باشد. اگر کتاب فیزیک هالیدی را هم کامل بخوانید و سوالاتش را حل کنید، مشکلات‌تان در مبحث مکانیک کاملا حل میشود.
منابع مبحث کیهان شناسی
- مقدمه‌ای بر کیهان شناسی نوین نوشته اندرولیدل/ ترجمه کامبیز خالقی/ انتشارات دانش پژوهان جوان
- آشنایی با کیهان شناسی نوشته نارلیکار و منیژه رهبر/ مرکز نشر دانشگاهی
کتاب دوم منبع خوبی برای یادگیری کیهان‌شناسی است ولی خیلی پرحجم است و ممکن است خسته‌تان کند. سعی کنید مباحث این کتاب را تیتروار مرور کنید. دو منبع انگلیسی زیر را هم می‌توانید برای تسلط بر مبحث کیهان شناسی بخوانید:
- Introduction to cosmology/ Barbara Ryden
- Physical foundation of cosmology/ Mukhanov.V
المپیاد جهانی نجوم واخترفیزیک
دانش‌آموزان در المپیاد جهانی به‌مدت ۱۰ روز در ۳ آزمون به زبان انگلیسی شرکت می‌کنند:
- آزمون نظری که ۱۴ تا ۱۶ سوال کوتاه و ۲ تا ۳ سوال طولانی دارد و نصف نمره آزمون نهایی را شامل میشود.
- آزمون تحلیل داده که محاسباتی است و شرکت کنندگان به سوالات مبحث مکانیک سماوی به‌عنوان مبحث اصلی باید جواب بدهند. این آزمون محاسباتی است و یک‌چهارم نمره آزمون نهایی را تشکیل می‌دهد.
- آزمون رصد که کاملا عملی است و یک‌چهارم نمره نهایی را تعیین می‌کند.
بعد از برگزاری آزمون‌ها، ۳ نفر اول مشخص میشوند و مدال طلا می‌گیرند. به کسانی که ۹۰درصد نمره سه نفر اول را به‌دست بیاورند نیز مدال طلا اهدا میشود. داوطلبانی که ۷۸ تا ۹۰درصد نمره سه نفر اول را کسب کنند، برندگان مدال نقره هستند. به کسانی که ۶۵ تا ۷۸درصد نمره سه نفر اول را به‌دست آورده‌اند مدال برنز اهدا میشود و سایر شرکت‌کنندگان دیپلم افتخار المپیاد دریافت می‌کنند.
مزایای دریافت مدال در المپیاد نجوم
- برندگان مدال طلای المپیاد نجوم از کنکور معاف هستند و می‌توانند در رشته مورد علاقه‌شان در هر دانشگاهی که بخواهند درس بخوانند.
- برندگان مدال نقره و برنز در رشته‌های مرتبط ۱۵درصد سهمیه خواهند داشت.
- برنامه‌ریزی برای المپیاد نجوم و تلاش برای دریافت مدال به‌خودی خود باعث پیشرفت‌های بعدی در دانشگاه و مسیر تحصیلیتان میشود.
- دانش‌آموزانی که در المپیاد مدال می‌آورند عضو بنیاد ملی نخبگان خواهند شد و از تسهیلات ویژه‌اش استفاده خواهند کرد. دریافت وام، حقوق ماهیانه، شرکت در کنفرانس‌ها و همایش‌ها، حمایت مالی و اعتباری بنیاد از تسهیلات خاصی است که نصیب مدال آوران میشود.
- اگر برنده مدال المپیاد نجوم و اخترفیزیک شوید موقعیت‌های شغلی بهتری خواهید داشت و راحت‌تر از بقیه در شرکت‌ها و نهادهای مورد نظرتان استخدام می‌شوید.
- پسرها می‌توانند از مزایای خدمت سربازی استفاده کنند و دوران خدمت‌شان را به‌عنوان یک نخبه بگذرانند. نخبه‌ها به صورت پروژه‌ای ۳ تا ۷ ماه خدمت می‌کنند.
سخن پایانی
اگر عاشق آسمان و ستاره‌ها هستید این عشق و علاقه را جدی بگیرید. شما می‌توانید به‌طور تخصصی یادگیری نجوم را دنبال کنید و حتی برای شرکت در المپیاد نجوم و اخترفیزیک آماده شوید. در این مقاله به معرفی منابع المپیاد نجوم پرداختیم و سعی کردیم تمام جنبه‌ها و ویژگی‌های این المپیاد را بررسی کنیم. اگر به این زمینه علاقه دارید بهتر است مطالعه نجوم را جدی بگیرید و تمام تلاش‌تان را برای رسیدن به هدف بزرگی که دارید به‌کار ببندید.
سوالات متداول
- المپیاد نجوم چند مرحله دارد؟
المپیاد نجوم در ۳ مرحله برگزار میشود و در انتها برگزیدگان دوره تابستانی (مرحله سوم) وارد تیم ملی المپیاد ایران شده و برای رقابت در المپیاد جهانی نجوم و اخترفیزیک آماده میشوند. - منابع مرحله اول المپیاد نجوم چه هستند؟
برای شرکت در مرحله اول المپیاد نجوم بهتر است کتاب های المپیاد نجوم شامل الفبای المپیاد نجوم و اختر فیزیک (۲جلدی)، نجوم به زبان ساده، نجوم دینامیکی، فیزیک هالیدی (جلد ۱)، ستاره شناسی؛ اصول و عمل را به خوبی مطالعه کنید و به دروس ریاضی و فیزیک دبیرستان تسلط داشته باشید. - از کدام مباحث در مرحله دوم المپیاد نجوم سوال طرح میشود؟
از مباحث اختر فیزیک، نجوم کروی، مکانیک سماوی و کیهان شناسی در مرحله دوم این المپیاد سوال طراحی میشود که منابع آنها را در این مطلب نام بردیم.
