احتمال سایش زانوها، درد لگن و دیسک کمر با یکی‌یکی ردکردن پله‌ها کاهش پیدا می‌کند؛ اما وقتی این پله‌ها را دوتایکی، سه‌تایکی و بیشتر می‌کنیم، احتمال آسیب نیز افزایش می‌یابد. تقریبا همه‌چیز در زندگی با همین مکانیسم آهسته‌وپیوسته حرکت‌کردن کار می‌کند و خلاف این قانون عمل‌کردن، شبیه حرکت در خلاف جریان آب است. رشد جسمانی، شناختی، هیجانی، اجتماعی و رفتاری کودکان هم فرآیندی پله‌‌پله و آهسته‌وپیوسته دارد تا اینکه در دوران نوجوانی جهشی چندپله‌ای می‌کند و احتمال مشکلات روان‌شناختی را تاحدودی افزایش می‌دهد. به همین دلیل، اهمیت روانشناسی نوجوانان چندین برابر می‌شود. اما روانشناسی نوجوانان چیست؟ تفاوت این دوران با کودکی در چیست؟ و در روانشناسی نوجوانان به چه نکاتی باید توجه داشت؟
روانشناسی نوجوانان چیست؟
تبدیل روانشناسی نوجوانان به حوزه‌ای تخصصی به 2 عامل مربوط است:
- عامل اول به تغییرات سریع همه‌جانبه و چالش‌های نوجوان در سازگاری با این تغییرات مربوط است. روان‌شناسان نیز با کشف ابعاد مختلف این تغییرات و تاثیر آنها بر رشد بچه‌ها، به آنها برای حل‌وفصل موفقیت‌آمیز این چالش‌ها کمک میکنند.
- نوجوانی صرفا حدفاصل بین کودکی و بزرگسالی نیست؛ بچه‌های این گروه سنی هم با کودکان و هم با بزرگسالان دارای تفاوت‌های عمده‌ای هستند. به همین دلیل، نمی‌توان از روش‌های مشاوره و روان‌درمانی کودکان یا بزرگسالان برای کمک به نوجوانان استفاده کرد.
باتوجه به توصیفات بالا، روانشناسی نوجوان را این‌چنین تعریف می‌کنیم: «شناسایی چالش‌های جسمانی، شناختی، هیجانی، اجتماعی و رفتاری نوجوانان و استفاده از شیوه‌های مشاوره و روان‌درمانی متناسب با این دوره سنی برای بررسی و حل‌وفصل مشکلات آنها.»
اهمیت روانشناسی نوجوانان
استانلی هال، پدر روانشناسی بلوغ، نوجوانی را «دوره طوفان و فشار» می‌دانست. موضوعاتی مانند رشد تفکر انتزاعی و ایدئالگرایی ناشی از آن، بحران هویت، تغییر در ظاهر جسمانی، استقلالطلبی و افزایش ناگهانی انتظارات جامعه، دوره گذار از کودکی به بزرگسالی را به دورانی ویژه و سخت تبدیل میکنند. روان‌شناسان متخصص در این حوزه، با آگاهی‌دادن به نوجوانان و خانواده‌های آنها درباره نحوه برخورد با این تغییرات، در سازگاری بهتر با شرایط کمک‌شان میکنند.
در روانشناسی نوجوانان به چه نکاتی باید توجه داشت؟
شاید برای‌تان پیش آمده است که به یکباره متوجه تصمیمات تکانشی و رفتارهای پرخطر فرزندتان شده‌اید اما از چرایی آن اطلاعی ندارید. توجه به نکات زیر در فهم بهتر نوجوانان و والدین‌شان از این‌گونه رفتارها مفید خواهد بود.
خودمحوری
خودمحوری یکی از ویژگی‌های بارز دوره نوجوانی است که از ابتدا تا انتها این دوره ادامه دارد و گاهی به اوایل جوانی هم کشیده می‌شود. البته خودمحوری نوجوانان با کودکان تفاوت بسیار زیادی دارد و با 3 مولفه زیر تعریف می‌شود:
- خود-توجهی افراطی: آنها بیشازحد دلمشغول خودشان هستند و با دنیای بیرون بیگانه‌اند.
- اعتقاد به افسانه شخصی: خودشان را استثنایی، منحصربه‌فرد و همه‌کارتوان می‌دانند و احساس ابرقهرمان‌بودن و آسیب‌ناپذیری میکنند.
- اعتقاد به تماشاچیان خیالی: اعتقاد به اینکه همه افراد دوروبرشان کار و زندگی را کنار گذاشته‌اند و در حال ثبت‌و‌ضبط رفتارهای آنها هستند!
هرکدام از این مولفه‌ها تاثیر خاصی بر رفتار نوجوان می‌گذارد: اعتقاد به افسانه شخصی منجر به ریسک‌پذیری افراطی و انجام رفتارهای پرخطر می‌شود، خود-توجهی افراطی به کناره‌گیری از جامعه و خصوصیات کودک درونگرا منتهی می‌شود و اعتقاد به تماشاچیان خیالی با افزایش اضطراب اجتماعی ارتباط دارد.
تصمیم گیری و کنترل تکانه
به جز یک مورد، مغز نوجوانان چه به لحاظ اندازه و دیگر ویژگی‌های جسمانی و چه به لحاظ تعداد نورون‌ها و ساختارهای عصبی با بزرگسالان تفاوت چندانی ندارد. خلاصه‌اش اینکه ارتباطات بین مناطق مغزی کارآمدی لازم را ندارند و کنترل هیجانات و احساسات را با مشکل مواجه میکنند. به همین دلیل، بروز رفتارهای زیر در نوجوانی افزایش می‌یابد:
- رفتارهای تکانشگرانه؛ برای حل این مشکل نگاهی هم به مقالات دیگر ما درباره کنترل خشم در نوجوانان و تکانشگری کودکان بیندازید.
- سوءبرداشت هیجانات و نشانه‌های اجتماعی و بین‌فردی
- افزایش تصادفات و درگیری‌های فیزیکی
- افزایش ریسک‌پذیری و تصمیمات خطرناک
بحران هویت
تغییرات جامعه مدرن و بازبودن دست بچه‌ها در انتخاب آینده شغلی، تحصیلی، شخصی و اجتماعی، مسیر رسیدن به هویت را کمی سخت‌تر از قبل کرده است. اصلا قدیم‌ترها دغدغه هویت‌یابی و رسیدن به چیزهایی مثل خودشکوفایی و کمال رنگ‌وبوی افراطی معاصر را نداشت! اگرچه افزایش انتخاب‌ها و فرصت‌ها به پیشرفت بیشتر بچه‌ها کمک می‌کند اما فرآیند هویت‌یابی را به تاخیر می‌اندازد.
تکه‌ای از یادداشت خودکشی دانش‌آموزی را به نقل از کتاب معناداری در زندگی نوشته تاتجانجا شنل با یکدیگر می‌خوانیم: «چرا باید سخت تلاش کنم و به چیزهایی برسم که با مرگ من نابود می‌شوند؟ من می‌توانم خانه بسازم، بچه‌دار شوم اما برای چه؟ خانه در یک لحظه خراب می‌شود و بچه‌ها نیز خواهند مرد؛ پس لطفا یک‌نفر به من بگوید: معنای زندگی چیست؟« به اعتقاد روان‌شناسان وجودی، امروزه تعداد بیشتری از افراد جامعه با بحران هویت و معنا دست‌به‌گریبان هستند. این بحران در بروز اختلالات متعددی مانند افسردگی نوجوانان و افزایش خودکشی آنها تاثیرگذار است.
رشد تفکر انتزاعی و ایدئال گرایی ناشی از آن
رشد تفکر انتزاعی در نوجوانان، آنها را قادر به تفکر و استدلال درباره مسائل پیچیده‌تری نسبت به کودکان می‌کند. البته ظهور تفکر انتزاعی و تازگی ناشی از آن، در این بازه سنی حالتی افراطی دارد و عاری از واقع‌بینی است. به همین دلیل، نوجوانان معمولا با هر ایده این‌جهانی و ناکاملی به مخالفت برمی‌خیزند و تیشه به ریشه ساختارها و سنت‌ها می‌زنند. آنها معمولا نسل‌های قبلی را سرزنش میکنند و به دنبال ساختن مدینه فاضله خودشان هستند. برای حل چالش شکاف بین نسل‌ها، از مقاله مدیریت اختلاف فکری والدین با فرزندان کمک بگیرید.
استقلال طلبی
آمادگی برای ورود به جامعه بزرگسالی به تمرین مستقل‌شدن از والدین نیاز دارد. به همین دلیل، نوجوانان بیش از کودکان به دنبال کسب استقلال و خودمختاری هستند.
تاثیر روانشناسی نوجوانان بر تربیت آن ها
نوجوانان برای تکامل رشد هیجانی، شناختی، جسمانی و رفتاری خود به حمایت بزرگسالان، خصوصا والدین و معلمان، نیاز دارند. از هر زاویه‌‌‌ای که به این دوران نگاه کنید، آنها نیاز به راهنمایی دارند. شما هم احتمالا درباره اینکه دقیقا چگونه باید با مخالفت‌جویی‌ها و واکنش‌های تندوتیز آنها کنار بیایید، با چالش مواجه هستید. برای راهنمایی و تربیت درست آنها به نکات زیر توجه کنید. این نکات حتی هنگام مواجهه با رفتارهای غیرقابل‌پیش‌بینی و سردرگم‌کننده آنها به شما کمک خواهند کرد.
خودمختاری و احساس استقلال را تشویق کنید
نوجوانان برای ورود به جامعه بزرگسالی باید توانایی مراقبت از خودشان را داشته باشند. در طول این دوره، آنها به مرور مهارت‌های ضروری برای خودمختاری را به دست می‌آورند:
- در حال جست‌وجوی هویت هستند و احساس باثباتی از خود به عنوان شخصی مجزا از دیگران به دست می‌آورند.
- در مدیریت روابط بین‌فردی مهارت زیادی پیدا میکنند.
- خودآگاهی بیشتری از افکار و رفتار خود دارند.
- توانایی هدف‌گزینی و برنامه‌ریزی برای رسیدن به آنها را کسب میکنند.
والدین با دادن فرصت انتخاب‌های متناسب با سن و مواجهه با پیامدهای این انتخاب‌ها، نقش مهمی در افزایش خودمختاری نوجوانان ایفا میکنند. هنگام شکست هم ابراز همدلی و دلسوزی داشته باشید اما از تاثیرات والدین هلیکوپتری بپرهیزید.
انتظار معجزه نداشته باشید
گفتن جملاتی مانند «تو دیگه بزرگ شدی؛ این کارا از تو بعیده.» تنها باعث درهم‌شکستن عزتنفس و اعتماد‌به‌نفس نوجوانان می‌شود و هیچ سودی ندارد. آنها با چالش‌های بیشماری از جست‌وجوی هویت گرفته تا فشارهای تحصیلی مواجه هستند. در مورد رشد شناختی، جسمانی، هیجانی و رفتاری آنها مطالعه کنید و انتظارات‌تان را تاحد امکان با موقعیت و شرایط آنها تطبیق دهید.
با عشق، احترام و محبت رفتار کنید
گرچه شیوه‌های ابراز محبت و علاقه والدین با بزرگ‌تر شدن فرزندان تغییر می‌کند، اما همچنان عامل مهمی در بهبود و تقویت سلامت روان کودک محسوب می‌شود. صمیمت والدین در این دوران با علاقه و درگیرشدن در فعالیتهای نوجوان، معاشرت با دوستان او و تمجید از دستاوردهایش بروز پیدا می‌کند. علاوه بر این، احترام به اقتضائات و نیازهای سنی فرزندان در شکل گیری شخصیت کودک به صورت منسجم تاثیرگذار خواهد بود.
فرهنگ معاشرت و گفت و گو را تشویق کنید
نوجوانان و حتی بزرگسالان جوان به‌شدت به مشورت افراد باتجربه و مورداعتمادی مانند والدین نیاز دارند. پس به هیچ‌وجه آنها را به حال خود رها نکنید و برنامه هفتگی گفتوگو و معاشرت ترتیب دهید و زیروبم زندگی فرزندتان را بدون بازخوردادن بررسی کنید.
مهارت های لازم را به آن ها آموزش دهید
شاید تصور کنید که در این دوره سنی بازخورد‌دادن به فرزندان کاری سخت و تقریبا غیرممکن است، اما اگر با خواندن مقالاتی مانند برخورد درست والدین با فرزندان در سن بلوغ رگ خواب آنها را یاد بگیرید، متوجه آمادگی آنها برای دریافت مهارت‌های مختلف خواهید شد. این دوره سنی زمان مناسبی برای آموزش موضوعات مختلفی مانند آموزش مهارت حل مسئله به کودکان و نوجوانان است.
نیاز به مشاور روانشناسی در نوجوانان
بر اساس آمار موسسه ملی سلامت روان آمریکا، تقریبا نیمی از نوجوانان در مقطعی از زندگی دچار نوعی اختلال روانی می‌شوند. بنابراین، توجه به نشانه‌های رایج سلامت روان فرزندتان در این دوران لازم و ضروری است. در صورت مشاهده علائم زیر، حتما با روانشناس و مشاور نوجوان مشورت کنید:
- عزت نفس پایین
- عدم علاقه به مشارکت در فعالیت های اجتماعی
- تکانشگری و برخاشگری افراطی
- ضعف تمرکز و حافظه
- تصمیم‌گیری‌ها عجیب و غریب
- احساس ناامیدی و درماندگی
- حساسیت زیاد به ظاهر جسمانی و بروز علائم کم‌اشتهایی یا پراشتهایی عصبی
- ورزش بیش از حد
- تغییرات افراطی در مدت خواب؛ در این زمینه نگاهی هم به مقاله ما درباره علل اختلال خواب در نوجوانان بیندازید.
- سوء مصرف مواد
- بی‌قراری و تحریک‌پذیری
- رفتارهای پرخطر یا آسیب‌زا
پیشگیری بهتر از درمان است؛ پس حتما با مشاهده هرکدام از این علائم به روانشناس یا مشاور نوجوان مراجعه کنید.پ
سخن پایانی
شاید جمله استانلی هال درباره دوره طوفان و فشار نوجوانی کمی اغراق‌آمیز باشد، اما اهمیت روانشناسی این دوره را می‌رساند. خودمحوری، تکانشگری، استقلالطلبی، ایدئالگرایی و جست‌وجوی هویت جزو مهمترین ویژگی‌های روان‌شناختی است که حتما باید به آنها توجه شود. وظیفه والدین، معلمان و دیگر دست‌اندرکاران حوزه تربیت و سلامت روان جامعه هم فراهم‌سازی محیطی امن برای کمک به نوجوانان در گذر از این دوران حساس است. هنگام رفتار با آنها حتما به نکاتی مانند احترام به استقلال و خودمختاری آنها توجه کنید. علاوه بر این، در صورت مشاهده علائمی مانند ناامیدی، رفتارهای پرخطر و عزتنفس پایین در فرزندتان، حتما از روانشناس و مشاور نوجوان کمک بگیرید.
سوالات متداول
- در چه مواقعی باید به روانشناس نوجوان مراجعه کنیم؟
اگر با علائمی مانند فقدان عزتنفس، ناامیدی، رفتارهای پرخطر، تکانشگری، عدم علاقه به مشارکت در فعالیتهای اجتماعی، ضعف تمرکز و حافظه و بیاشتهایی عصبی در فرزندتان مواجه شدید، حتما به روانشناس یا مشاور نوجوان مراجعه کنید. - در روانشناسی نوجوانان به چه نکاتی باید توجه کرد؟
اعتقاد به تماشاچیان خیالی، افسانه شخصی، خوداشتغالی بیشازحد، تصمیمگیری عجولانه و تکانشگری، رشد تفکر انتزاعی و ایدئالگرایی ناشی از آن و استقلالطلبی از مهمترین نکات موردبحث در روانشناسی نوجوانان است. - طبق اصول روانشناسی نوجوانان، چگونه باید با آنها رفتار کرد؟
تشویق خودمختاری و احساس استقلال، تنظیم انتظارات متناسب با توانایی فرزند، رابطه همراه با احترام و جاانداختن فرهنگ معاشرت و گفتوگو، از مهمترین نکات تربیتی در برخورد با نوجوانان هستند.
