در گذشته کودکان زیادی به دلیل حواسپرتی، گم کردن وسایل شخصی، جنب و جوش زیاد یا مشکلات تحصیلی برچسب تنبل، خنگ یا کم‌هوش می‌خوردند یا حتی ممکن بود به مدارس کودکان استثنایی سپرده شوند. اما امروزه می‌دانیم بسیاری از این کودکان در نقطه‌ای از طیف بیش فعالی و نقص توجه قرار دارند که یک اختلال عمدتا ژنتیکی است. اما خوشبختانه این اختلال از کودکی قابل تشخیص و با راهکارهای متعدد قابل کنترل است. بیشترین چالش والدین، تشخیص دقیق بیش فعالی کودکان و چگونگی رفتار درست با کودکان مبتلا به بیش فعالی است.
به این منظور در این مطلب به تعریف جامعی درباره این اختلال، انواع بیش فعالی، علائم آن، انواع راه های درمان بیش فعالی و مسیر کمک به کودکان بیش فعال پرداخته‌ایم.
بیش فعالی چیست؟
اختلال نقص توجه و بیش فعالی که با نام اختصاری ADHD شناخته میشود، یکی از رایجترین اختلالات عصبی-رشدی در کودکان است. این اختلال منجر به طیفی از علائم شامل کاهش توجه، مشکل در تمرکز، رفتارهای تکانشی، ناتوانی در تنظیم هیجانات، افزایش فعالیت جسمی و بروز علائم کودک ناسازگار میشود.
سن شروع بیش فعالی چند سال است؟
نشانه های بیش فعالی در کودکان معمولا از سن ۱۲ سالگی خود را نشان می‌دهد. اما در برخی نیز حتی از ۳ سالگی ممکن است علائم بیش فعالی قابل تشخیص باشند. برای آگاهی بیشتر درباره این اختلال در دوره‌ی پیش‌نوجوان و نوجوانی، پیشنهاد می‌کنیم مقاله تخصصی بیش فعالی در نوجوانان را مطالعه کنید.
میزان شیوع بیش فعالی در کودکان
حدود ۴ تا ۱۲ درصد از کودکان دارای ADHD هستند و پسران ۲ تا ۳ برابر بیشتر از دختران در معرض ADHD از نوع بیش فعال یا ترکیبی هستند. بسیاری از والدین کودکان مبتلا به ADHD علائم ADHD را در جوانی تجربه کردند یا چند فرزند مبتلا به این مشکل دارند و به همین دلیل این اختلال جنبه وراثتی دارد.
انواع بیش فعالی کودک
اختلال کم توجهی و بیش فعالی به ۳ زیرگروه اصلی تقسیم میشود:
بیش فعالی ترکیبی
بیش فعالی ترکیبی (Combination) که رایج ترین نوع ADHD بوده و با رفتارهای تکانشی، بیش فعالی و همچنین بی توجهی و حواس پرتی (عدم تمرکز) مشخص میشود.
بیش فعالی تکانشی
نوع تکانشی بیش فعالی (impulsive/hyperactive type)، نادرترین نوع بیش فعالی کودکان است و با رفتارهای تکانشی یا فعالیت زیاد کودک، نقص توجه و حواسپرتی زیاد قابل افتراق است. شاید بد نباشد تعریفی از تکانشگری کودکان نیز داشته باشیم. رفتارهای تکانشی که در برخی از انواع بیش فعالی کودکان و بزرگسالان دیده می‌شوند، ویژگی‌های زیر را دارند:
- عدم تفکر، تأمل، استدلال و ملاحظه قبل از انجام یک عمل
- انجام عمل بدون پیش‌بینی، برنامهریزی یا توجه به پیامدهای آن
- ناتوانی در کنترل، بازداری و جلوگیری آگاهانه از انجام یک عمل
نقص توجه در کودکان
اختلال کم توجهی در کودکان هم مربوط به بیش فعالی نقص توجه و حواسپرتی (inattentive and distractible type) است. بارزترین نشانه این نوع، نقص توجه و حواسپرتی شدید کودک است بدون اینکه علامتی از بیش فعالی دیده شود.
نشانه های عمومی دانش آموزان بیش فعال
هرچند بیش فعالی انواع مختلفی دارد اما طیفی از نشانههای زیر را میتوان به عنوان علائم بیش فعالی در کودکان مشاهده کرد:
- فراموشکاری کودک در انجام کارهای روزانه و تکالیف مدرسه
- جا گذاشتن مداوم وسایل یا گم کردن آن‌ها
- حواسپرتی سریع کودک با محرک‌های کوچک
- توجه طلبی کودک
- بیتوجهی نسبت به خطاب قرار گرفتن
- عدم توان تمرکز هنگام گوش دادن به درس یا انجام تکالیف
- اجتناب از انجام کارهای نیازمند توجه و تمرکز
- عدم توانایی در انجام به موقع کارها و تکالیف
- بی نظمی و نامرتبی
- مشکل در درک و دنبال کردن راهنمایی‌ها
- بی‌قراری و انجام حرکات غیر ارادی با دست و پا
- بی‌قراری در نشستن
- عدم توانایی در آرام بازی کردن یا انجام فعالیت‌های آرام
- حرف زدن بیش از اندازه
- جنب و جوش و قعالیت زیاد
- عدم شکیبایی و ناتوانی در صبر کردن به طور مثال در صف یا نوبت
- مداخله در کار دیگران یا پریدن در صحبت دیگران
- نشان دادن عکس‌العمل‌های ناگهانی
- اختلالات یادگیری همزمان با علائم بیش فعالی
علائم انواع بیش فعالی
اگر بخواهیم تخصصی تر به علائم بیش فعالی در کودکان بپردازیم باید به تفکیک نشانه‌ها بر اساس نوع بیش فعالی کودک بپردازیم.
علائم نقص توجه در کودکان
فاصله توجه کوتاه متناسب با سن (مشکل در حفظ توجه)
- مشکل در گوش دادن به دیگران
- مشکل در توجه و دنبال کردن به جزئیات
- حواسپرتی کودک
- فراموشی
- بی‌نظمی
- ضعف در مهارت‌های مطالعاتی
علائم تکانشی در کودکان بیش فعال
- ایجاد اختلال در صحبت یا عملکرد دیگران (مثلا با صحبت کردن)
- ناتوانی در صبر کردن و رعایت نوبت
- عجله برای پاسخ دادن به سوالات
- ریسک کردن مداوم و بدون فکر به عواقب کارها
علائم بیش فعالی در کودکان
- جنب و جوش مداوم یا بی‌هدف
- ناتوانی در یک‌جا نشستن
- تکان دادن مداوم دست و پا
- زیاد صحبت کردن
- ناتوانی در انجام فعالیت‌های آرام و پیوسته
- فراموش کردن کارها یا گم کردن مداوم وسایل
- ناتوانی در پیگری و دنبال کردن فعالیت‌ها
- از شاخه‌ای به شاخه دیگر رفتن حین انجام یک کار، صحبت کردن یا گوش دادن
تفاوت دانش آموز بازیگوش با دانش آموز بیش فعال
به یاد داشته باشید که هر کودکی می‌تواند در اثر خستگی، مشکلات تربیتی یا مشکلات روحی مانند افسردگی یا اضطراب، برخی از نشانههای مشابه با بیش فعالی و نقص توجه را نشان دهد. بنابراین شاید بهتر باشد در صورت بازیگوشی‌های معمول کودک سریع برچسب بیش فعالی به او نزنید و در صورتی که با شرایط زیر مواجه شدید برای تشخیص دقیق‌تر به روانشناس کودک و نوجوان مراجعه کنید:
- حداقل ۶ مورد از علائمی که در بخش قبل گفتیم را در کودک مشاهده کنید.
- نشانههای بیش فعالی کودک بیش از ۶ ماه یا نشانههای عدم تمرکز به مدت حداقل ۹ ماه ادامه داشته باشد.
- علائم بیش فعالی کودک با کمک و تمرین بهبود پیدا نکند.
- شروع علائم قبل از ۷ سالگی باشد.
- کودک حداقل ۵ سال سن داشته باشد.
علت بیش فعالی در کودک
ADHD یکی از اختلالاتی است که در حوزه سلامت روانی کودکان و نوجوانان، تحقیقات زیادی روی آن انجام شده، با این حال، علت دقیق این اختلال هنوز ناشناخته است. اما تا به امروز شواهد موجود و مطالعات صورت گرفته با تصویربرداری و اسکن مغزی نشان می‌دهند که:
- بیش فعالی جنبه‌های محیطی و ژنتیکی دارد و یک اختلال بیولوژیکی مزمن و مبتنی بر عملکرد مغز است.
- کودکی که یک والد مبتلا به ADHD دارد، بیش از ۵۰درصد شانس ابتلا به این اختلال را دارد.
- در کودکان بیش فعال سطوح پایین یک نوع انتقال‌دهنده عصبی به نام دوپامین (یک ماده شیمیایی در مغز)، دیده میشود.
- اثر فاکتورهای محیطی مانند مصرف سیگار یا الکل در مادران باردار نیز می‌تواند ریسک بیش فعالی کودکان را افزایش دهند.
- متابولیسم مغز در کودکان مبتلا به بیش فعالی در مناطقی از مغز که توجه، قضاوت اجتماعی و تحرک را کنترل می‌کنند کمتر است.
تاثیر بازی‌های کامپیوتری بر بیش فعالی کودکان
شاید برایتان جالب باشد که بدانید بازی‌های کامپیوتری می‌توانند در برخی شرایط، اثرات مثبتی نیز بر بیش فعالی کودکان داشته باشند. در ادامه به مزایا و معایب این نوع بازی‌ها اشاره کرده ایم. فراموش نکنید که در انتخاب بازی‌های کامپیوتری و دیجیتال، مدت زمان بازی، نوع بازی، زمان انجام بازی و به طور کلی مدیریت این موضوع و پذیرش ریسک آن، باید حتما با متخصص مشورت کنید.
مزایای بازی های دیجیتال برای بیش فعالی کودکان
- تعامل و تمرکز: برخی از کودکان ADHD هنگام درگیر شدن در انواع خاصی از بازی‌های دیجیتال، توجه و تمرکز بهتری نشان می‌دهند. بازی هایی که نیاز به حل مسئله یا استراتژی دارند ممکن است علاقه آن‌ها به سکون، حل مسئله و تمرکز را جلب کنند.
- ایجاد فرصت یادگیری: بازی‌های آموزشی خاص، می‌توانند بستری برای یادگیری به شیوه‌ای تعاملی و جذاب فراهم کنند. برخی بازی‌ها به مهارت‌های شناختی، حافظه و توانایی‌های سازمانی کودک بیش فعال کمک می‌کنند.
- انگیزه و پاداش: بسیاری از بازی های دیجیتال دارای سیستم های پاداش هستند که می تواند برای کودکان مبتلا به ADHD انگیزه بخش باشد. دستیابی به اهداف در بازی ممکن است باعث ایجاد حس موفقیت شود.
معایب بازی های کامپیوتری برای بیش فعالی کودکان
- اثرات منفی نور صفحه نمایش: بازی کردن طولانی مدت می‌تواند اثرات منفی بر الگوی خواب، سلامت جسمی، برقراری ارتباط با واقعیت و قدرت تمرکز کودک بیش فعال داشته باشد.
- تحریک تکانشگری و بیش فعالی: بازی‌های سریع، هیجانی، خشن و اکشن ممکن است تکانشگری و بیش فعالی را در برخی از کودکان مبتلا به ADHD تشدید کنند. محرک‌های مستمر و نیاز به تصمیم‌گیری سریع در این نوع بازی‌ها برای کودک طاقت فرسا است.
- انزوای اجتماعی: بازی‌های دیجیتال ممکن است منجر به قطع ارتباط کودک با دنیای بیرون و انزوا شوند چراکه از ارتباط با خانواده، همسالان و مسئولیت‌های اجتماعی بسیار راحت‌تر هستند.
- فرار و اجتناب: برخی از کودکان مبتلا به ADHD ممکن است از بازی‌های دیجیتالی به عنوان راهی برای فرار از چالش‌ها یا مسئولیت‌های زندگی واقعی استفاده کنند.
- اعتیاد به بازی: با توجه به مشکلاتی مانند حواسپرتی و عدم تمرکز در کودکان بیش فعال یا نشانههای مشابه با اوتیسم در برخی از آن‌ها، بازی‌های دیجیتال بسیار اعتیادآور هستند و ممکن است تبدیل به عادی غیر قابل کنترل شود.
تاثیر بیش فعالی (ADHD) بر خواب کودک
عوامل متعددی منجر به اثر ADHD کودکان بر الگوی خواب میشود:
- رفتارهای تکانشی و بیش فعالی برخی کودکان حتی تا پاسی از شب ادامه دارد و تمرکز بر استراحت و خواب برایشان مشکل است.
- ADHD در توانایی کودک برای انتقال از فعالیت روزانه و محرک‌هایی مانند بازی، تماشای تلویزیون و کار با موبایل به حالت آرام قبل از خواب اختلال ایجاد می‌کند.
- جریان مداوم افکار پراکنده و مشکل در تمرکز که در کودکان ADHD رایج است، آرام کردن ذهن و به خواب رفتن کودک را دچار چالش می‌کند.
- برخی از داروهای کنترل ADHD کودکان، ممکن است اثرات جانبی بر تنظیم خواب داشته باشند.
- اختلالات همراه بیش فعالی مانند اضطراب یا اختلالات خلقی، می‌توانند بر خواب کودکان بیش فعال تأثیر بگذارند.
- کودکان ممکن است استرس شدید یا اختلالات عاطفی را تجربه کنند که بر توانایی آن‌ها برای خواب آرام تأثیر می‌گذارد.
- برخی از مطالعات ارتباط بین ADHD و افزایش شیوع اختلالات حرکتی مرتبط با خواب، مانند سندرم پای بی قرار را نشان می‌دهند.
- کودکان مبتلا به ADHD ممکن است بیشتر مستعد ابتلا به سندرم فاز تاخیری خواب باشند. یعنی مدت زمان خواب عمیق و باکیفیت کوتاه‌تری دارند.
پیشنهاد می‌کنیم مقاله دیگر ما درباره بهبود خواب کودکان بیش فعال و ۸ راهکار گفته شده را نیز مطالعه کنید.
روش تشخیص بیش فعالی کودکان
تشخیص بیش فعالی کودکان و شروع سریع‌تر روش‌های کنترل و مدیریت این مشکل، کمک می‌کند تا کودکان در آینده با مشکلات ثانویه ناشی از بیش فعالی مانند کاهش انگیزه درسی، افت تحصیلی، افسردگی یا بزهکاری روبرو نشوند. تست شخصیتی و روانشناسی خاصی برای تشخیص این اختلال وجود ندارد و تشخیص دقیق باید بر اساس ترکیبی از روش‌ها انجام شود:
بررسی تاریخچه رفتاری
از آن‌جایی که بیش فعالی با بسیاری از اخلتلات دیگر همزمان است یا علائمی مشابه با مشکلاتی مانند اضطراب کودک، افسردگی و اختلالت یادگیری دارد، لازم است که تاریخچه‌ای از رفتار و عملکرد کودک ثبت و بررسی شود.
مصاحبه با والدین و معلمان
والدین و معلمان که به مدت طولانی با کودک در ارتباط هستند، می‌توانند اطلاعات خوبی از الگوهای رفتاری و عملکردی کودک ارائه بدهند که بر تشخیص دقیق و صحیح بیش فعالی کودک اثرگذار است.
مشاهده مستقیم کودک
روانشناسان از طریق مصاحبه با کودک، بررسی علائم و نشانههای رفتاری او یا ارجاع به پزشک متخصص جهت بررسی پزشکی مواردی که می‌توانند علائمی شبیه به بیش فعالی در کودکان ایجاد کنند به تشخیص قطعی مي‌رسند.
تست های روانشناسی
برخی از انواع تست بیش فعالی کودکان مانند آزمون ارزیابی توجه و تمرکز کوتاه مدت COG، بسته ارزیابی اختلال بیش فعالی- نقص توجه CANTAB و آزمون ارزیابی توجه IVA هم می‌توانند به عنوان ابزار کمک تشخیصی استفاده شوند.
اختلالات همراه با بیش فعالی کودکان
معمولا در کنار اختلال نقص توجه و بیش فعالی کودکان، همزمان افسردگی، اضطراب فراگیر یا اختلال وسواس فکری عملی نیز مشاهده میشود. هرچه تشخیص و کنترل این اختلال دیرتر صورت بگیرد، احتمال ایجاد سایر اختلالات روحی و عملکردی بیشتر خواهد بود. در ادامه به برخی از مشکلات رایج در کودکان بیش فعال اشاره کرده‌ایم.
- اختلالات یادگیری مانند اختلال خواندن، اختلال نارسانویسی یا اختلال ریاضی
- اختلالات حسی یعنی افزایش یا کاهش حساسیت به محرک‌های حسی که بر نحوه پردازش و پاسخ کودک به اطلاعات حسی تأثیر می‌گذارد.
- اختلالات هماهنگی حرکتی
- اختلالات اضطرابی
- اختلال وسواس کودک
- اختلالات خلقی مانند افسردگی کودک و اختلال دوقطبی
- اختلال سلوک و اختلال نافرمانی مقابله‌ای (ODD)؛ الگوی رفتاری ابراز خشم، لجبازی، نافرمانی و سرپیچی مداوم
- سندروم تورت (Tourette Syndrome)؛ تیک های حرکتی و صوتی غیر ارادی
- اختلالات گفتاری و زبانی
- طیف اوتیسم
پیشنهاد مطالعه: تفاوت اختلال یکپارچگی حسی و اوتیسم
انواع درمان بیش فعالی کودکان
روش درمان یا کنترل نشانههای بیش فعالی کودکان می‌تواند به صورت ترکیبی از روش‌های مداخله در مدرسه، دارودرمانی، کاردرمانی، رواندرمانی، درمان شناختی رفتاری، آموزش‌های مهارتی، بازی درمانی و نوروفیدبک باشد.
دارودرمانی برای درمان بیش فعالی
دارودرمانی باید تحت نظر روانپزشک انجام شود و هیچ دارویی را نباید بدون تجویز شروع یا قطع کنید یا دوز آن را تغییر دهید. داروهای متعددی برای مدیریت بیش فعالی کودکان استفاده می‌شوند که بیشتر آن‌ها متعلق به یکی از دو دسته دارویی محرک‌ها و غیر محرک‌ها هستند:
- داروهای محرک: مانند متیل‌فنیدات (مثل ریتالین)، آمفتامین‌ها (مثل آدرالین) که به افزایش سطح مواد شیمیایی مرتبط با کنترل توجه و فعالیت‌های عصبی در مغز، کمک می‌کنند.
- داروهای غیر محرک: مانند اتموکستین و استراترا که بر روی مواد شیمیایی مغز تأثیر می‌گذارند، اما برای کاهش تحریک‌پذیری و تکانشگری کودکان کاربرد دارند.
دقت به دوز و مدت زمان مصرف داروهای بیش فعالی بسیار حائز اهمیت است. چراکه این داروها علاوه بر فواید، در صورت استفاده خودسرانه یا نادرست، عوارض جانبی نیز دارند. عوارضی مانند افزایش فشار خون، کاهش اشتها، افزایش ناپایداری عاطفی یا افزایش تحرکات بدنی باشد. این مسائل باید با پزشک مورد بحث قرار گیرند و در صورت لزوم تغییراتی در نوع یا دوز داروها اعمال شود.
همچنین، درمان دارویی معمولاً به همراه ترکیبی از مداخلات رفتاری و روان‌شناختی کاربرد دارد تا نتایج بهتری حاصل شود. هر کودک ممکن است پاسخ متفاوتی به درمان دارویی نشان دهد، بنابراین نیاز به نظارت دقیق پزشک متخصص وجود دارد.
بازی درمانی برای بیش فعالی
بازی درمانی یا کاردرمانی برای آموزش و تمرین مهارت‌های مختلف اجتماعی، رفتاری و سازگاری بالاتر رواج زیادی دارد. در ایران تاکنون ۵ بازی درمانی برای کمک به کودکان و نوجوانان بیش فعال به صورت علمی طراحی و تولید شده‌اند:
- بازی ببین و بگو (برای بهبود نقص توجه)
- بازی صورت‌های فضایی (برای بهبود نقص توجه)
- مجموعه بازی کنترل خشم (برای بهبود کنترل تکانشگری و مدیریت هیجان خشم)
- مجموعه بازی خویشتنداری (برای بهبود کنترل تکانشگری و مدیریت هیجانات)
- بازی کودک توانا (برای کاهش ترس از تزریق در کودکان مبتلا به دیابت نوع ۱)
نوروفیدبک برای درمان بیش فعالی کودکان
نوروفیدبک یک گزینه درمانی امن و بدون عارضه برای کودکانی است که به درمان دارویی یا سایر درمان‌ها پاسخ مناسبی نداده‌اند. یا میتوان در کنار سایر درمان‌ها از نوروفیدبک هم کمک گرفت. معمولا کودکان به ۱۰ تا ۸۰ جلسه نوروفیدبک برای بهبود بیش فعالی نیاز دارند که عموما ۳ بار در هفته و هر جلسه بین ۳۰ تا ۵۰ دقیقه طول می‌کشد.
در این روش الکترودهایی به سر متصل می‌شوند که امواج مغزی را اندازه‌گیری کرده و فعالیت‌های بخش‌های مختلف آن را روی دستگاهی به نام EEG نشان می‌دهند. با توجه به تغییراتی که محرک‌ها روی این امواج ایجاد می‌کنند، میتوان به مرور با نشان دادن تصاویر یا فیلم‌های متفاوت و تحریک مغز، باعث تغییراتی در عملکرد و فعالیت مغزی و در نتیجه تغییراتی در رفتار کودک شد.
کاردرمانی کودکان بیش فعال
در جلسات کاردرمانی با ارزیابی نقاط ضعف و قوت کودک بیش فعال، راهکارهایی برای بهبود عملکرد او مد نظر قرار می‌گیرد. در طول جلسه کاردرمانی از طریق انجام بازی‌های هدفمند، مشکلات مختلف مانند اختلالات حسی حرکتی، مشکلات پردازشی، تحریک‌پذیری بالا یا پایین، نقص توجه، ضعف در هماهنگی، درک نظم، مشکلات تمرکزی، بی‌قراری و اختلالات یادگیری را تحت درمان قرار می‌دهند. به این طریق توانمندی کودکان بیش فعال برای انجام کارهای ساده روزانه به صورت مستقل افزایش پیدا می‌کند.
جلسات کاردرمانی کودکان بیش فعال بسته به نوع مشکل، سن کودک و سایر شرایط، معمولا ۱ تا ۴ جلسه در هفته و بین ۴۵ دقیقه تا یک ساعت در هر جلسه انجام می‌شوند.
رواندرمانی برای درمان بیش فعالی کودک
مهارت‌های زیادی مثل رعایت نوبت، صبر کردن، گوش دادن به صحبت دیگران، پیروی از دستورات، رعایت قوانین و بروز‌ریزی احساسی از طریق رواندرمانی، درمان شناختی رفتاری و کاردرمانی قابل آموزش هستند. همچنین اگر کودکی در کنار بیش فعالی دچار اختلالات یادگیری باشد میتوان از انواع روش‌های درمان اختلالات یادگیری هم در جهت بهبود عملکرد او استفاده کرد.
عواقب درمان نکردن کودکان بیش فعال
بیشتر خانواده‌ها زمانی به دنبال تشخیص و مدیریت این اختلال می‌روند که کودک در یادگیری، سازگاری اجتماعی و فعالیت‌های مناسب سن خود دچار مشکلات مزمن و پایدار میشود. تحقیقات نشان داده‌اند که بین ۳۳ تا ۶۶ درصد از افرادی که در کودکی دچار اختلال کم‌توجهی بوده‌اند، در بزرگسالی نیز همچنان به اختلال بیش فعالی و نقص توجه مبتلا هستند که اثرات زیادی بر تحصیل، کار و روابط اجتماعی آن‌ها می‌گذارد.
افت درسی
یکی از عواقب اصلی عدم درمان کودکان بیش فعال، مشکلات درسی و افت تحصیلی دانش آموزان است. این کودکان ممکن است دچار مشکل در فرآیندهای شناختی شوند که می‌تواند به اختلالات تحصیلی و کاستی در پیشرفت تحصیلی منجر شود. همچنین گاهی به دلیل عدم درک شدن در مدرسه، ناتوانی در ایجاد ارتباط و خودتنظیمی، نسبت به مدرسه و درس بی‌علاقه یا متنفر می‌شوند.
پیشنهاد مطالعه: اختلالات روانی شایع در مدارس
روابط اجتماعی
عدم مداخله درمانی می‌تواند به مشکلات اجتماعی نیز منجر شود. کودکان بیش فعال ممکن است در برقراری ارتباط موثر و سازنده با همسالان و خانواده مشکلاتی داشته باشند. همچنین به دلیل رفتارهای تکانشی ممکن است در دام روابط ناسالم گرفتار شوند. این موضوع در نهایت با انزواطلبی، طرد شدن، ناسازگاری اجتماعی یا بروز مشکلات اجتماعی همراه است.
مشکلات روحی
بیش فعال مستعد ابتلا به سایر مشکلات روحی مانند اضطراب، استرس، افسردگی و پرخاشگری هستند. عدم درمان احتمال بروز این اختلالات را افزایش می‌دهد.
مشکلات جسمی
بیش فعالی در کودکان به جنبه‌های رفتاری محدود نمی‌شود، بی‌نظمی در خواب و تغذیه، بی‌نظمی و انرژی افسارگسیخته، می‌تواند مشکلات جسمانی متعددی را در آینده این کودکان رقم بزند. پیشگیری از این آسیب‌ها نیازمند یک برنامهریزی دقیق برای زندگی و کنترل علائم بیش فعالی است.
بزهکاری
ناتوانی در تنظیم هیجانی و تکانشکری در برخی کودکان بیش فعال، زمینه‌ساز بالاقوه‌ای برای بسیاری از ناهنجاری‌های رفتاری و اختلالات رفتاری تخریبی است. میتوان با تشخیص به موقع این اختلال از دوره کودکی، آموزش و ایجاد محیط مناسب برای کودکان بیش فعال، مانع از اینچنین آسیب‌هایی شد.
توصیه هایی به والدین برای برخورد با کودکان بیش فعال
رفتار کودکان بیش فعال در مدرسه با سایر کودکان متفاوت است و گاهی ممکن است به دلیل رفتارهای تکانشی یا عدم تمرکز برچسب‌های مختلفی مانند کم‌هوشی، تنبلی یا پرخاشگری کودکان به آن‌ها زده شود. بنابراین بسیار مهم است که کادر مدارس نحوه برخورد با دانش آموز بیش فعال را بدانند و والدین و سایر اعضای خانواده نیز نسبت به مشکلاتی که کودک نقشی در آن‌ها ندارد آگاه باشند.
| افراد مشهور مبتلا به بیش فعالی: با برخورد صحیح، آموزش و تمرین، این کودکان می‌توانند عملکرد طبیعی و نرمالی داشته باشند. همانطور که بسیاری از افراد مشهور در زمینه‌های مختلف علمی و هنری مانند آلبرت اینشتین، لئوناردو داوینچی، الکساندر گراهام بل، ونسان ون گوک و ویل اسمیت نیز مبتلا به ADHD بودند. |
از روش‌های زیر برای کمک به کودکان مبتلا به بیش فعالی و نقص توجه، بهره بگیرید.
برنامه ریزی برای کودک
کودکان مبتلا به بیش فعالی نمی‌توانند نظم، ترتیب و برنامهریزی ذهنی داشته باشند. بنابراین نیاز است که در این زمینه به آن‌ها کمک کنید چون اغلب با استفاده از قوانین و برنامهریزی، عملکرد بهتری نشان می‌دهند.
- برنامهریزی روزانه داشته باشید و اجزای آن را با کودک تمرین کنید.
- اگر کودک توانایی خواندن دارد با کمک خود او این برنامه را روی مقوا یا کاغذی بنویسید و جایی بگذارید که آن را ببیند.
- استفاده از تشویقی به کودک انگیزه بیشتری برای انجام برنامه می‌دهد. هرچه این برنامه دقیق‌تر باشد، محدودیت‌های بیشتری برای کودک ایجاد میشود تا رفتارش را بهتر کنترل کند.
محیط ساکت و آرام
همانطور که گفتیم، بیش فعالی کودک باعث میشود به راحتی با کمترین صدا یا عامل محرک، دچار بهم‌ریختگی تمرکز شود. بنابراین مهم است که در منزل خصوصا هنگام انجام تکالیف، محیطی آرام فراهم کنید. این آرامش در زمان استراحت و خواب کودک نیز اهمیت زیادی دارد چون اغلب کودکان بیش فعال دچار بی‌نظمی خواب نیز هستند ممکن است با هر صدای کوچکی بیدار شوند.
تمرین تماس چشمی
یکی از مشکلات کودکان بیش فعال این است که ارتباط چشمی خوب برقرار نمی‌کنند و نمی‌توانند برای مدت طولانی به کسی که در حال صحبت است نگاه کنند. برای تمرین تماس چشمی می‌توانید از بازی‌های مختلفی استفاده کنید. مثلا به چشمان یکدیگر خیره شوید. هرکس زودتر خسته شد و نگاهش را برگرداند بازنده است و هرکس برنده شد جایزه می‌گیرد. زمان خیره شدن را ثبت کنید و هر بار که کودک بتواند نگاهش را بیشتر ثابت نگه دارد، او را تحسین یا با جایزه تشویق کنید.
استفاده از ساعت زنگ دار
- از ساعت زنگ‌دار که توجه کودک را جلب می‌کند، برای افزایش مدت زمانی که کودک می‌تواند آرام بنشیند استفاده کنید. از کودک بخواهید تا ساعت را شکست دهد.
- برای انجام تکالیف مدرسه از او بخواهید یک هدف زمانی تعیین کند. مثلا درس اول علوم را در ۱۵ دقیقه می‌خوانم. سپس به او بگویید ساعت را روی ۱۵ دقیقه تنظیم و خودش را ملزم کند که ۱۵ دقیقه بنشیند و درس را تمام کند.
- هر بار که موفق به انجام این کار شد، می‌تواند یک مرحله جلوتر برود و هدف بعدی را تعیین کند.
به این صورت میتوان کمک کرد کودک زمان درس خواندن یا متمرکز شدن را هم افزایش بدهد. با موفقیت در هر مرحله حتما او را تشویق کنید.
بهبود روش های تربیتی
استرس و اضطراب به تنهای می‌توانند علائم نقص تمرکز و توجه را ایجاد کنند یا باعث بروز رفتارهای تکانشی، افسردگی و سایر مشکلات روحی و جسمی در بچه‌ها شوند. یکی از دلایل اصلی این مشکلات در کودکان، روش‌های اشتباه فرزندپروری است. والدینی که روش تربیتی مستبدانه یا پرخاشگرانه دارند، با برخوردهای نادرست به مسائل کودکان بیش فعال دامن می‌زنند.
هرچقدر که روش‌های درمانی و دارویی خوبی را به کار بگیرید، اگر در برخورد یا فرزندتان و روش تربیت دچار مشکل باشید، به او کمک نخواهید کرد. توصیه می‌کنیم برای اطلاعات بیشتر درباره این مسئله مطلب معرفی کتاب فرزند پروری را هم مطالعه کنید که در آن بهترین کتاب‌های تربیت فرزند را معرفی کرده‌ایم. کادر مدارس نیز می‌توانند از این کتب استفاده کنند و روش برخورد با دانش آموز بیش فعال را یاد بگیرند.
تغذیه کودکان بیش فعال
بر اساس تجریه و برخی از تحقیقات علمی، رژیم غذایی مناسب می‌تواند مانع از تحریک‌پذیری بیشتر کودکان بیش فعال شود.
- گرسنگی، تشنگی، مصرف زیاد ادویه، مصرف زیاد نمک، مصرف زیاد شکر، کافئین و شکلات با افزایش تحریک‌پذیری، کاهش تمرکز، اختلال خواب و بیشفعالی در ارتباط هستند.
- کودک بیش فعال باید یک برنامه غذایی منظم به صورت وعده‌های کوچک و مقوی داشته باشد.
- کمبودهای ویتامین و مواد مغذی را نیز در کودک بررسی کنید و در صورت لزوم تحت نظر پزشک، از مکمل یا مواد غذایی سرشار از ویتامین‌ها استفاده کنید.
- حساسیت (نه آلرژی)، نسبت به برخی مواد غذایی بین کودکان بیش فعال رایج است. پس به تاثیر مواد غذایی روی خلق و خو و رفتارهای فرزندتان توجه کنید. مواد غذایی که باعث تحریک‌پذیری و اثات نامطلوب هستند را کاهش داده یا حذف و جایگزین کنید.
سخن پایانی
بیش فعالی یکی از اختلالات رشدی و رفتاری است که از کودکی آغاز میشود اما گاهی تا بزرگسالی تشخیص و درمان درستی برای آن انجام نمی‌شود. عدم رسیدگی به کودکان مبتلا به بیش فعالی می‌تواند زمینه‌ساز مشکلات ثانویه و عوارض درمان نکردن بیش فعالی کودکان همچون افسردگی، افت تحصیلی، کاهش انگیزه، بزهکاری یا انزوای آن‌ها شود و عملکرد درسی، شغلی و اجتماعی آن‌ها را به شدت تحت تأثیر قرار بدهد.
در این مطلب از نشانههای این مشکل صحبت کردیم راه‌هایی برای مدیریت و بهبود آن گفتیم. اگر نوجوانی با علائمی مشابه بیش فعالی دارید، توصیه می‌کنیم ابتدا مطلب بلوغ چیست را بخوانید تا از تغییراتی که به واسطه سن ایجاد میشود مطلع باشید و از برچسب زدن خودداری کنید. در صورت تردید به ابتلای فرزندتان، هرچه سریع‌تر برای تشخیص دقیق و شروع درمان بیش فعالی کودک خود اقدام کنید.
سوالات متداول
- تعریف بیش فعالی کودکان چیست؟
بیش فعالی نوعی اختلال رفتاری و رشدی است که اغلب از کودکی آغاز میشود و به طور کلی با دو شاخصه اصلی فعالیت زیاد و عدم تمرکز و بیتوجهی شناخته میشود. - بیش فعالی از چه سنی شروع می شود؟
علائم بیشفعالی عموما از ۱۲ سالگی قابل تشخیص است اما در برخی از کودکان از ۳ سالگی ممکن است نشانههای این اختلال مشخص باشند. - علت بیش فعالی چیست؟
بیشفعالی تحت تاثیر ترکیبی از فاکتورهای ژنتیکی و محیطی (در دوره جنینی) اتفاق میافتد. - علائم بیش فعالی کودکان چیست؟
واکنشهای تکانشی، اختلال در یادگیری، فعالیت فیزیکی بیش از اندازه، ناتوانی در تمرکز، ناتوانی در صبر کردن، زیاد صحبت کردن، عدم توانایی برنامهریزی، بی نظمی، حواسپرتی مداوم، بیدقتی و نقص توجه از شایعترین علامتهای بیش فعالی کودکان هستند. - راه درمان بیش فعالی کودک چیست؟
بیش فعالی درمان قطعی ندارد اما میتوان با استفاده از ترکیب دارودرمانی، رواندرمانی، درمانهای شناختی رفتاری، کار درمانی و بازی درمانی برای آموزش مهارتها مختلف به کودکان مبتلا و همچنین بهبود علائم و نشانههای این اختلال کمک کرد.
منابع مطلب
- کتاب شناسایی و راهکارهای عملی مقابله با اختلال بیش فعالی و نقص تمرکز AHD، زهره هنری
- کتاب اختلال کمبود توجه بیش فعالی، رزیتا داوری آشتیانی
- کتاب اختلال بیش فعالی کمبود توجه، مریم کوشا
