پدر و مادر: «آیا فرزندم نباید تابه‌حال رفتارهایش پختگی بیشتری پیدا می‌کرد؟» نوجوان: «چرا مدام احساس گیجی و سردرگمی دارم و نمی‌توانم یکجا بند شوم؟». آیا تصوری از زندگی در خلأ دارید؟ آیا تابه‌حال فکر کرده‌اید که چرا مجازاتی بدتر و شدیدتر از سلول انفرادی وجود ندارد؟ آیا شنیده‌اید که اگر چند روز در سکوت محض زندگی کنیم به جنون و دیوانگی دچار می‌شویم؟ دنیای عادی ما، برای کودکان و نوجوانان بیشفعال شبیه سلول انفرادی است، اما چرا و چگونه؟ اگر در مورد بیشفعالی فرزندتان مشکوک هستید و سوالاتی مانند «بیش فعالی نوجوانان چیست؟» یا «بیش فعالی نوجوانان چه علائمی دارد؟» برای‌تان پیش آمده‌است، با ما همراه باشید.
بیش فعالی در نوجوانان چیست؟
هرچند جواب دقیقش را فقط باید از فرد مبتلا به این مشکل سوال کرد، اما تعریف رسمی‌اش اینگونه است: «اختلالی عصبی-رشدی است که با دو ویژگی بارز کمبود توجه-بیشفعالی مشخص میشود و باعث تخریب عملکرد تحصیلی، اجتماعی و شخصی فرد میشود.» اگر این مشکل را به دیگر چالش‌های جسمانی و روانی دوران نوجوانی اضافه کنید، درک بهتری از شرایط پیدا خواهید کرد.
به‌دلیل افزایش خودآگاهی، نوجوانان از وجود مشکل آگاه هستند و همین قضیه آنها را بیشتر سردرگم و مضطرب خواهد کرد. آنها معمولا در حال خودخوری هستند و به خودشان می‌گویند: «وای! خیلی کار عقب‌مونده دارم، چرا نمی‌تونم بهشون رسیدگی کنم؟ چرا همش بی‌حوصله‌م؟!» گاهی‌اوقات به‌دلیل ناآگاهی والدین، مدرسه و خود نوجوان، عوارض درمان نکردن کودک بیش فعال تا بزرگسالی هم ادامه پیدا می‌کند! البته قبل از برچسب زدن به نوجوان درباره تفاوت شیطنت و بیش فعالی نیز بیشتر بدانید.
انواع بیش فعالی (ADHD) در نوجوانان
اختلال بیشفعالی دارای 3 زیرگروه است:
- کمبود توجه: مشکل اصلی این گروه فقدان تمرکز، بی‌نظمی و حواسپرتی مداوم است.
- بیشفعال و تکانشگر: شیوع کمی دارد و اگرچه کمبود توجه ندارند، اما مضطرب و بی‌قرار هستند.
- کمبود توجه-بیشفعالی: شیوعش از 2 نوع قبل بیشتر است و مولفه‌های هر دوی آنها را در خود دارد.
راستی شاید بد نباشد راجع به مزایای بیش فعالی هم بدانید!
علائم بیش فعالی در نوجوانان
هیچ الگوی ثابت و پایداری برای بیشفعالی نوجوانان وجود ندارد و علائم آن باتوجه به جنسیت، نوع اختلال، شرایط محیطی و ویژگی‌های شخصیتی کودک متغیر هستند. در ادامه علائم اصلی را برای آشنایی شما بیان می‌کنیم، اما برای تشخیص‌گذاری این اختلال حتما باید با روانپزشک یا روانشناس مشورت کنید.
علائم بارز نوع کمبود توجه
تقریبا هیچ نشانه‌ای از تکانشگری در آنها مشاهده نمی‌شود. مشکل اصلی این گروه ناتوانی در حفظ تمرکز برای مدت‌زمان طولانی است. موارد زیر جزو شایع‌ترین علائم رفتاری این گروه است:
- در توجه به جزئیات مشکل دارند.
- در تمرکز بر صحبت‌های دیگران ضعیف هستند.
- اغلب بی‌دقت‌اند و وسایلی مانند کلیدها، کتاب‌ها و تلفن همراه را گم می‌کنند. برای برطرف‌کردن این مشکل از مقاله فراموشکاری کودکان کمک بگیرید.
- پیروی از دستورالعمل‌ها برای‌شان مشکل است.
- در تکمیل مسئولیت‌های خانگی و تکالیف مدرسه با چالش رو به رو می‌شوند.
- توجه‌شان به‌آسانی توسط محرک‌های نامربوط منحرف میشود.
- در اولویت‌بندی و برنامه‌ریزی برای انجام کارها به‌شدت ضعیف عمل می‌کنند.
- معمولا تکالیف‌شان را نیمه‌کاره رها می‌کنند.
علائم بارز نوع تکانشگری-بیشفعالی
در برخی از نوجوانان علائم تکانشگری بارزتر است و در بعضی دیگر، علائم بیشفعالی شیوع بیشتری دارد. الگوی تکانشگری معمولا با علائم زیر مشخص میشود:
- غالبا مزاحم دیگران می‌شوند و وسط بازی و گفت‌وگوی آنها می‌پرند.
- بدون تفکر اقدام به عمل می‌کنند.
- حوصله ایستادن در صف تا رسیدن به نوبت را ندارند.
- قبل از تمام‌شدن سوال به آن جواب می‌دهند.
- بازی‌های دیگر همسالان را خراب می‌کنند.
الگوی بیشفعالی معمولا شامل نشانه‌های زیر است:
- نیاز مبرمی به تحرک و فعالیت دارند.
- بیش‌ازحد حرف می‌زنند.
- به‌شدت بی‌قرار هستند؛ مثلا هنگام نشستن سر کلاس، با انگشتان به میز ضربه می‌زنند یا سر جای‌شان وول می‌خورند.
- از انجام بی‌سروصدای کارها ناتوان هستند،؛ مثلا هنگام بازی سروصدای زیادی دارند.
- حتی در مواقع ضرورت هم توان یکجا بندشدن را ندارند.
علائم بارز نوع ترکیبی
ترکیبی از علائم بیشفعالی-تکانشگری و کمبود توجه در این زیرگروه تجربه میشود. برای تشخیص‌گذاری این اختلال در کودکان و نوجوانان، حتما 6 علامت یا بیشتر از کمبود توجه و 6 علامت یا بیشتر از تکانشگری باید برای حداقل 6 ماه وجود داشته باشد.
تفاوت علائم بیش فعالی در دختران و پسران
بر اساس آمار مرکز کنترل و پیشگیری از بیماری‌ها، این اختلال در پسران شیوع بسیار بیشتری از دختران دارد: شیوع آن در دخترها 6/5 درصد و در پسرها 9/12 درصد است. بین علائم این دو گروه نیز تفاوت‌های آشکاری وجود دارد: به‌دلیل ملاحظات فرهنگی و تفاوت‌های جنسیتی، علائم بیشفعالی در دختران کمتر قابل مشاهده است و آنها معمولا دارای کمبود توجه هستند. بنابراین، احتمال پنهان‌ماندن این اختلال در دختران بیشتر است.
فرق بیش فعالی کودک و نوجوان
علائم تکانشگری و بیش فعالی کودکان در دوران نوجوانی کاهش پیدا می‌کند، اما کمبود توجه تا بزرگسالی نیز پایدار باقی می‌ماند. وقتی نوجوانان به مقطع متوسطه دوم می‌رسند، انتظارات تحصیلی و اجتماعی از آنها بیشتر میشود و این موضوع برای نوجوانان دارای این اختلال بسیار چالش‌آفرین خواهد بود. آنها ظاهرا از سن‌شان عقب‌تر هستند و ضعف تمرکز و توجه، مدیریت چالش‌ها و مشکلات را برای‌شان سخت‌تر می‌کند. درباره بهبود خواب کودکان بیش فعال نیز بخوانید که یکی از مشکلات مهم کودکان بیشفعال است.
علت بیش فعالی نوجوانان
مانند اکثر اختلالات عصبی-رشدی دیگر، علت دقیق این اختلال نیز با علم امروز نامشخص مانده‌است. البته تحقیقات به نتایجی در این زمینه دست یافته‌اند که در ادامه آنها را به‌صورت مختصر بررسی می‌کنیم.
رشد ناکافی برخی از ساختارهای مغزی
بر اساس تحقیقات، قسمت‌هایی از مغز کودکان مبتلا به این اختلال دیرتر از دیگر همسالان رشد می‌کند. این قسمت‌ها در کنترل هیجانات و حافظه کوتاه‌مدت نقش زیادی دارند. در دوران نوجوانی این مناطق مغزی تقریبا به سطح رشدی مطلوبی می‌رسند؛ البته ارتباط بین آنها کارآمدی لازم را ندارد، زیرا انتقال‌دهنده‌های عصبی وظایف‌شان را به‌درستی انجام نمی‌دهند. به‌همین‌دلیل، آنها در انجام تکالیف پیچیده مانند تصمیم‌گیری و تمرکز طولانی‌مدت با مشکل مواجه می‌شوند.
ژنتیک و وراثت‌پذیری
این اختلال معمولا در خانواده‌ها جریان دارد؛ یعنی اگر یکی از اعضای خانواده دچار این مشکل شده‌باشد، احتمال ابتلای دیگر اعضای خانواده نیز افزایش می‌یابد. گاهی‌اوقات روان‌پزشکان و روان‌شناسان هنگام تشخیص‌گذاری این اختلال در فرزندان، متوجه حضور آن در یکی از والدین نیز می‌شوند!
بیشتر بخوانید: اختلال شخصیت نمایشی در نوجوانان
تولد زودرس
بچه‌هایی که زودتر از موعد به دنیا می‌آیند، به‌احتمال بیشتری دچار این اختلال خواهند شد. پیشنهاد می‌کنیم برای کنترل بیشفعالی کودکان، سری به مطلب فواید ورزش برای کودکان بیش فعال را نیز مطالعه کنید.
آسیب های مغزی، مسمومیت در دوران بارداری و مسمومیت های محیطی
ضربه به سر و آسیب به نواحی مختلف آن، یکی دیگر از علل بروز این اختلال است. علاوه بر این، سیگارکشیدن و استفاده از دیگر مواد اعتیاد‌زا، احتمال بروز این اختلال در فرزند را افزایش می‌دهد. در موارد معدودی هم مسمومیت‌های محیطی، مانند خوردن مواد سربی باعث نابهنجاری‌های رشدی و رفتاری در بچه‌ها میشود.
عواقب درمان نکردن بیش فعالی در نوجوانان
با افزایش انتظارات خانواده، جامعه و مدرسه از یکسو و افزایش خودمختاری و استقلال‌طلبی نوجوانان از سوی دیگر، اختلال کمبود توجه-بیشفعالی دردسرهای زیادی ایجاد خواهد کرد. شما به‌عنوان والدین باید مدام رفتارهای فرزندتان را زیر نظر داشته باشید و موارد زیر را بررسی کنید.
رفتارهای پرخطر و ناسازگارانه
مصرف سیگار، داروهای روان‌گردان و دیگر مواد غیرقانونی در بین نوجوانان مبتلا به این اختلال از دیگر همسالان شایع‌تر است. رفتارهای پرخطر دیگری مانند رانندگی پرسرعت، فعالیت جنسی متعدد و ابتلا به بیماری‌های مقاربتی، رفتارهای مجرمانه، قماربازی و پرخوری نیز در این بچه‌ها شایع است. بنابراین، باید چهارچشمی مراقب‌شان باشید تا به کمک درمانهای حرفهای و بهمرور زمان، کنترل هیجانی بیشتری بر رفتارهای‌شان پیدا کنند.
بدتنظیمی هیجانی و تخریب سلامت روان
دوران نوجوانی به‌خودی‌خود با چالش‌ها و فرازوفرودهای هیجانی و احساسی زیادی همراه است؛ حالا اگر کنترل هیجانی ضعیف نوجوان بیشفعال را نیز به آن اضافه کنیم، این نوسانات هیجانی دوچندان میشود. به‌همین‌دلیل، آنها به‌راحتی در مواجهه با مشکلات و چالش‌ها احساس ناامیدی می‌کنند و سلامت روان‌شان کاهش پیدا می‌کند. برای آشنایی با بهزیستی روانی کودکان به مقاله تقویت سلامت روان کودک | راهنمای والدین مراجعه کنید.
تخریب روابط با همسالان و دوستی ها
حدود نیمی از نوجوانان مبتلا به بیشفعالی در برقراری رابطه با دیگر همسالان به‌صورت جدی ضعف دارند. آنها تمایل کمتری به دوستی‌های دوطرفه دارند و احتمالا توسط دیگر همسالان طرد می‌شوند. آنها همچنین به‌احتمال بیشتری قربانی قلدری در مدرسه می‌شوند یا قلدری می‌کنند. این مشکلات معمولا نشانه‌ای از ضعف در مهارتهای اجتماعی و ارتباطی است: آنها به صحبت‌های دیگر دوستان گوش نمی‌کنند، نشانه‌های مهم اجتماعی را نمی‌بینند و به‌صورت تکانشی یا مزاحم عمل می‌کنند.
عملکرد ضعیف در مدرسه و احتمال ترک تحصیل
آنها بدون حمایت والدین و مسئولان مدرسه معمولا پیشرفت تحصیلی کمی دارند و نمرات پایین‌تری از دیگران همسالان می‌گیرند. حتی اگر شدت علائم بیشفعالی کم باشد و مشکلی ایجاد نکند، کمبود توجه و خودسازمان‌دهی ضعیف، پیامدهای منفی زیادی مانند ترک تحصیل و افت عزت‌نفس را به‌همراه خواهد داشت. عزت‌نفس نوجوانان اهمیت زیادی دارد و بر تمام جنبه‌های زندگی‌شان تأثیر می‌گذارد، پس حتما روش های افزایش عزت نفس در کودکان را بدانید و به کار ببندید.
درمان بیش فعالی در نوجوانان
راه های درمانی بیش فعالی در نوجوان تخصصی هستند و تنها باید توسط روان‌شناسان و روان‌پزشکان اجرا شوند. ما در اینجا برای آشنایی شما، بهترین و موثرترین روش‌های درمان این مشکل را به‌صورت خلاصه بیان می‌کنیم.
دارودرمانی
حدود 70 درصد از نوجوانان با داروهای محرکی مانند موارد زیر بهبود می‌یابند:
- دکستروآمفتامین (دکسدرین)
- دکستروآمفتامین-آمفتامین (آدرال)
- لیزدگرآمفتامین (ویوانس)
- متیل‌فنیدات (ریتالین)
روانپزشک معمولا از دوزهای کم یکی از این داروها شروع می‌کند و تا به‌ثبات‌رسیدن نوجوان، میزان داروی مصرفی را آرام‌آرام افزایش می‌دهد. شما هم حتما در مورد عوارض جانبی دارو با او صحبت کنید و موارد لازم را به‌خاطر بسپارید.
درمان های شناختی-رفتاری
هدف اصلی رویکردهای شناختی-رفتاری در درمان بیشفعالی نوجوانان بر بهبود کنترل هیجانی متمرکز است. در کنار آن، مهارتهای مختلفی مانند موارد زیر نیز آموزش داده میشود:
- آموزش مهارت حل مسئله به کودکان و نوجوانان
- آموزش مهارتهای ابراز وجود و برقراری ارتباط موثر
- آموزش مهارتهای برنامه‌ریزی و خودسازمان‌دهی
نقش والدین و مدرسه در بهبود بیشفعالی نوجوانان
اگرچه درمانهای روان‌شناختی و روانپزشکی در بهبود این اختلال تأثیر زیادی دارند، اما حمایت شما برای بهبود کامل فرزندتان ضروری است. پس یک برنامه حمایتی طراحی کنید و تمام جنبه‌های متأثر از این مشکل را در آن فهرست کنید. موارد زیر حتما باید در برنامه درمانی گنجانده شوند:
- تقویت عزت‌نفس و خودمختاری
- رشد مهارتهای برقراری ارتباط و دوستیابی
- سازگاری با مدرسه و حمایت از فرآیند یادگیری
- کمک به مطالعه در خانه
- بهبود رژیم غذایی
- نظارت بر مصرف داروها
اگر مشکلات دیگری مانند اختلال یادگیری یا پرخاشگری کودکان نیز مشاهده شد، برای بهبود و رفع آنها نیز برنامه‌ریزی کنید. از بقیه اعضای خانواده و مدرسه نیز در این زمینه کمک بگیرید.
نحوه تقویت عزت نفس و خودمختاری نوجوان بیش فعال
- در رسیدن به اهداف خانگی، تحصیلی، ورزشی و دوستی فرزندتان به او کمک کنید. مثلا اگر برنامه انجام تکالیف مدرسه باید قبل از زمان شام به اتمام برسد، به او در این زمینه کمک کنید.
- در قوانین و تصمیمات خانوادگی از او نظرخواهی کنید.
- مقاله مصادیق و قوانین حریم خصوصی نوجوان را بخوانید و به حریم خصوصی فرزندتان احترام بگذارید.
- در مورد پیامدهای نقض قوانین با او صحبت کنید. مثلا بر سر موضوعاتی مانند دیر به خانه برگشتن و پیامدهای آن به توافق برسید.
- مهارتهای خودسازمان‌دهی را در کودک تقویت کنید. مثلا شیوه اولویت بندی و برنامه ریزی با ماتریس آیزنهاور را به او بیاموزید.
- تلاش‌های نوجوان برای پیروی از دستورالعمل‌ها و خودکنترلی را تحسین کنید.
هماهنگ‌سازی محیط مدرسه و خانه با نیازهای یادگیری نوجوان بیش فعال
والدین و معلمان باید شرایط را به‌گونه‌ای سازمان‌دهی کنند که با نیازهای ویژه بچه‌های مبتلا به این اختلال هماهنگ باشد. موارد زیر احتمالا در این زمینه موثر باشند:
- گزینه‌های مختلفی برای انجام تکالیف پیشنهاد کنید؛ مثلا نوشتن مقاله، انجام کار عملی یا امتحان کتبی
- هنگام انجام تکالیف، زمان اضافی در اختیارش بگذارید و در بین آن، زمان‌های استراحت در نظر بگیرید.
- تکالیف بزرگ را به قسمت‌های کوچک‌تر تقسیم کنید.
- یک برنامه هفتگی یا ماهانه داشته باشید تا بدانید چه تکلیفی باید در چه زمانی انجام شود.
درباره این موارد با مدیران، مسئولان و روان‌شناسان مدرسه صحبت کنید و در صورت لزوم، درخواست برنامه آموزش فردی برای فرزندتان داشته باشید.
بهبود روابط اجتماعی و دوستیابی در نوجوان بیش فعال
دوستی‌ها در این دوران به سطح پیچیده‌ای می‌رسند و نوجوانان برای حفظ و بهبود آنها به مهارتهای خاصی نیاز دارند. این مهارت‌ها برای نوجوان مبتلا به بیشفعالی به تمرین و آموزش بیشتری نیاز دارد. شما هم با استفاده از نکات زیر در این زمینه به آنها کمک کنید:
- فرزندتان را به حضور در یک گروه اجتماعی مانند تیم ورزشی تشویق کنید.
- علاقه‌مندی به دیگران را در او تقویت کنید. مثلا به او یاد بدهید که تولد دوستانش را به‌خاطر بسپارد یا هرازگاهی با آنها تماس بگیرد.
- در شناسایی و کنترل هیجانات به او کمک کنید. مثلا اگر از دست دوستش ناراحت است، از موقعیت فاصله بگیرد.
- مدیریت تعارضات را به او بیاموزید؛ مثلا اگر در موقعیت چالش‌برانگیزی قرار گرفته و دوستش دچار سوءتفاهم شده‌‌است، راه‌حل‌های مختلف مانند صحبت رو در رو را امتحان کند.
بهبود رژیم غذایی و سبک زندگی
نوجوانان دارای اختلال کمبود توجه-بیشفعالی احتمالا با رعایت موارد زیر، بهتر می‌شوند:
- رژیم غذایی حاوی سبزیجات، میوه، غلات کامل و پروتئین بدون چربی
- جایگزینی نوشیدنی‌های قندی با آب و خودداری از مصرف کافئین
- ورزش منظم روزانه
- کاهش زمان استفاده از موبایل و تبلت، مخصوصا قبل از خواب؛ برای اطلاعات بیشتر در این زمینه به مقاله قوانین استفاده از موبایل برای کودکان و نوجوانان مراجعه کنید.
- خواب منظم و کافی؛ در این زمینه می‌توانید از مقاله اختلال خواب در نوجوانان کمک بگیرید.
سخن پایانی
بیشفعالی اختلالی عصبی-رشدی است که با دو ویژگی بارز مشخص میشود: 1. کاهش دامنه توجه 2. بیشفعالی-تکانشگری. این اختلال معمولا از دوران کودکی شروع میشود و گاهی تا نوجوانی و بزرگسالی ادامه پیدا می‌کند. اگرچه در دوران نوجوانی علائم بیشفعالی-تکانشگری کاهش می‌یابد، اما علائم کمبود توجه به قوت خود باقی می‌ماند. این اختلال اگر درمان نشود باعث تخریب عملکرد تحصیلی و افزایش رفتارهای پرخطر مانند رانندگی پرسرعت میشود. پس حتما باید از روان‌شناسان و روان‌پزشکان متخصص حوزه کودک‌ونوجوان در این زمینه کمک بگیرید و درمان حرفهای داشته باشید. در کنار درمان تخصصی، برنامه حمایتی مشخصی طراحی کنید و مهارتهای موردنیاز نوجوان را تقویت کنید.
سوالات متداول
- بیش فعالی چه تأثیری بر زندگی نوجوان می گذارد؟
بدتنظیمی هیجانی و افت سلامت روان، عملکرد تحصیلی ضعیف، رفتارهای پرخطر مانند قماربازی و تخریب روابط اجتماعی و مشکل در دوستیابی، از مهمترین عواقب بیشفعالی درماننشده هستند. - برای درمان بیش فعالی در نوجوانان چه باید کرد؟
قبل از هر چیز با روانشناس و روانپزشک مشورت کنید و از درمانهای حرفهای روانشناسی و روانپزشکی کمک بگیرید. در کنار آن، یک برنامه درمانی حمایتی طراحی کنید و روی مهارتهای موردنیاز نوجوان بیشفعال مانند برقراری ارتباط سازنده، خودمختاری و بهبود تمرکز کار کنید. - تست بیش فعالی نوجوانان چیست؟
هیچ تست یا دستورالعمل خاصی برای تعیین اختلال کمبود توجه-بیشفعالی در نوجوانان وجود ندارد. بهترین راه برای تشخیص این اختلال، مراجعه به متخصص و ارزیابی دقیق علائم بیماری است. - بیش فعالی تا چه سنی ادامه دارد؟
این اختلال درمان قطعی ندارد و معمولا تا پایان عمر همراه فرد باقی خواهد ماند، اما بهمرور و با افزایش سن، از شدت علائم کاسته میشود.
