همیشه همه‌چیز گل‌وبلبل نیست و گاهی مصیبت از راه می‌رسد. برخی از ما با تحمل این مشکلات آب‌دیده و گرم‌وسرد چشیده می‌شویم و برخی دیگرمان از رنگ و رو می‌رویم و زنگ می‌زنیم. چه چیزی در این 2 گروه متفاوت است و مهم‌تر از آن، چگونه باید آهن وجودمان را از زنگ آب‌دیدگی بزداییم و به فولاد آب‌داده تبدیل کنیم؟ جوابش تابآوری است. هر چه تابآوری بیشتری داشته باشیم، به احتمال بیشتری از تهدیدها فرصت می‌سازیم. تابآوری صفتی روان‌شناختی است و مثل دیگر صفات روانی، ریشه آن به کودکی و خصوصا افزایش تحمل شکست در کودکان برمی‌گردد. پس شما هم باید از همین‌حالا به فکر ایجاد تاب آوری در کودکان باشید.
تاب آوری در کودکان چیست و چرا اهمیت دارد؟
هر چه زخم و صدمه‌ای زودتر فرآیند بهبودی را طی کند و به روز اول برگردد، یعنی سیستم ایمنی بدن‌مان تاب‌وتوان بیشتری دارد. روح‌وروان‌مان هم برای مقابله با استرس‌ها و ناملایمات، نیاز به امکانات و تجهیزات خاصی دارد که شالوده تابآوری را تشکیل می‌دهند. این امکانات به بچه‌ها کمک می‌کنند تا با استرس‌هایی مانند ترس از شکست در کودکان کنار بیایند و از شکست، پل موفقیت بسازند. اما اگر نتوانند چه؟
مثل زخمی که به‌جای ترمیم، عفونت میکند، استرس کودک روز به روز بیشتر می‌شود. بر اساس تحقیقات، تابآوری از مهمترین عوامل حمایتی در برابر مشکلاتی مانند اضطراب در کودکان است؛ یعنی شبیه سیستم ایمنی بدن که جلوی تبدیل زخم به عفونت را می‌گیرد، تابآوری هم از تبدیل استرس به اختلال روانی پیشگیری میکند.
نشانه های تاب آوری در کودک
اگر به‌دنبال ارزیابی سطح تابآوری فرزندتان هستید، باید به رفتار او هنگام مواجهه با مشکلات و چالش‌های روزمره توجه کنید. سعی کنید در حین مشاهده، ضعف‌ها را به خاطر بسپارید تا در حین آموزش تابآوری به کودک آن‌ها را پوشش دهید. به‌صورت کلی، کودکان تاب‌آور در حین مواجهه با مشکلات:
- به‌راحتی مایوس نمی‌شوند و تا لحظه آخر می‌جنگند.
- خوش‌بین‌اند و کمتر به افکار منفی کودکان دچار می‌شوند.
- سر هر چیز کوچک و بزرگی به گریه کودک متوسل نمی‌شوند.
- برای خودشان اهدافی دارند و برای رسیدن به آن‌ها تلاش می‌کنند.
- رفتاری مودبانه و همدلانه دارند و به ندرت سراغ حاضرجوابی می‌روند.
- کمتر از رفتارهایی مانند پرخاشگری کودکان برای رسیدن به خواسته‌های‌شان استفاده می‌کنند.
- در حد سن‌شان صبورند. شما هم می‌توانید با آموزش صبر به کودکان، تابآوری آن‌ها را افزایش دهید.
- راه‌وچاه مقابله با مشکلات را بلدند. شما هم می‌توانید با آموزش مهارت حل مسئله به کودکان و نوجوانان، به فرزندتان در کنارآیی با مشکلات کمک کنید.
عوامل موثر در تاب آوری کودک
برخی عوامل-چه ژنتیکی و چه محیطی- به افزایش سطح تحمل ما در مواجهه با مشکلات کمک می‌کنند. برای افزایش تابآوری کودکان باید این عوامل را بشناسید و در پرورش‌شان بکوشید:
رابطه گرم و حمایتگرانه با والدین
وقتی پشت‌مان گرم باشد، راحت دل به دریا می‌زنیم و از طوفان‌های مسیر غم به دل راه نمی‌دهیم. دل کودکان هم وقتی با حمایت والدین و اطرافیان گرم باشد، راحت‌تر به مصاف مشکلات می‌رود. ابراز محبت و استفاده از سبک فرزند پروری مناسب، مهمترین عامل در القای احساس امنیت به اوست و احساس امنیت هم به‌نوبه‌خود باعث افزایش تابآوری می‌شود.
عوامل ژنتیکی و تیپ شخصیت کودک
تیپ شخصیتی کودکان و خصوصا صفات انعطاف‌پذیر و محافظه‌کار در این زمینه نقش زیادی دارند. کودکان انعطاف‌پذیر معمولا تحمل زیادی در تحمل ابهام دارند و در سوی مقابل، کودکان محافظه‌کار از تجربه‌های جدید فراری‌اند. این تیپ‌های شخصیتی تاحدودی ژنتیکی هستند و نباید برای تغییرشان زیادی به کودک فشار بیاورید.
استقلال و هدفمندی
بسته به موقعیت سطح تابآوری ما متفاوت است؛ مثلا برخی از ما در زمینه تحصیلی به‌شدت تاب‌آوریم، اما بعد از ورود به بازار کار با کوچک‌ترین شکستی ناامید می‌شویم. مهمترین دلیل این تفاوت به احساس هدفمندی ما برمی‌گردد؛ مثلا وقتی عاشق مطالعه و کتاب‌خواندن باشیم، بعید است از مطالعه کتاب‌های درسی خسته شویم؛ اما درعین‌حال چون به کارهای روتین و تکراری بی‌علاقه‌ایم، از کار کارمندی خوشمان نمی‌آید و زود کلافه می‌شویم. برای کودکان هم اوضاع به همین شکل است:
وقتی فرآیند مستقل شدن کودک به خوبی انجام گرفته باشد، او به‌احتمال کمتری دچار بی‌هدفی می‌شود و در نتیجه، برای رسیدن به خواسته‌هایش تلاش میکند. دقت کنید که برای رسیدن به خواسته‌های خودش و نه خواسته‌های شما! پس مانند والدین سمی یا والدین هلیکوپتری، خودانگیختگی فرزندتان را سرکوب نکنید.
خلاقیت و زایندگی
خلاقیت ارتباط نزدیکی با هدفمندی و استقلال دارد، زیرا هر چه بیشتر چیزی را بخواهیم، برای دستیابی به آن بیشتر به این در و آن در می‌زنیم تا بالاخره راهی برایش پیدا کنیم. خلاصه که خلاقیت هم تاثیر بسیار زیادی در کم‌نیاوردن و صبوری دارد. پس بیشتر برای مسائلی مانند بازی برای تقویت خلاقیت در کودکان وقت بگذارید.
عزت نفس، اعتماد به نفس و خودکارآمدی کودک
هر چه:
- بیشتر برای خودمان ارزش قائل باشیم (عزتنفس)،
- به خودمان و توانایی‌های‌مان اطمینان داشته باشیم (اعتمادبهنفس)
- و خودمان را در انجام کاری خاص مانند عملکرد درسی توانمند ببینیم (خودکارآمدی)،
تاب‌آوری‌مان در مواجهه با مصائب بیشتر خواهد بود. بنابراین، حتما برای افزایش عزت نفس در کودک، شکل گیری اعتماد به نفس در کودک و افزایش خودکارآمدی در کودکتان برنامه بریزید.
روش های تقویت تاب آوری کودکان
تعریف تابآوری و علائم و عوامل آن را بررسی کردیم. حالا و در گام آخر، باتوجه به صحبت‌های تاکنونی به‌سراغ راهکارهای افزایش تاب‌وتوان کودک در مواجهه با چالشها می‌رویم:
از بروز تروما و دیگر مشکلات فیل‌افکن پیشگیری کنید
بروز مشکلاتی مانند کودک آزاری منجر به ترومای دوران کودکی می‌شود و تقریبا برای همیشه، سطح اضطراب و ناامنی را افزایش می‌دهد. اضطراب زیاد هم توان ما را در مواجهه با مشکلات در هم می‌شکند. بنابراین، در اولین و اساسی‌ترین گام، مراقب احساس امنیت فرزندتان باشید و هیچ‌چیزی را فدای آن نکنید.
با کودک همدل باشید
راه حمایت از همدلی می‌گذرد. اگر می‌خواهید نقش پدر و مادری حامی و پشتیبان داشته باشید، باید اول احساسات فرزندتان را درک و ارزشش را تصدیق کنید. وقتی شما فرزندتان را درک کنید، او هم خودش را برای هر چیز ریزودرشتی سرزنش نمی‌کند. درک و همدلی با خود نهایتا به خود-دوستداری یا اصطلاحا خودشفقتی می‌انجامد که یکی از مهمترین عوامل در افزایش تابآوری است.
خودکنترلی کودک را پرورش دهید
هرچه فرزندتان احساس کنترل بیشتری بر محیطش داشته باشد، کمتر احساس ناامیدی و ناکامی میکند. افزایش خودکنترلی کودک همچنین به تقویت عزتنفس و سبک زندگی سالم او کمک زیادی میکند، پس آن را دست کم نگیرید.
ابراز احساسات و کنترل هیجانات را آموزش دهید
هر چه بیشتر احساسات منفی‌مان را بشناسیم، بهتر می‌توانیم آن‌ها را کنترل کنیم و درنتیجه، کمتر به مشکلات هیجانی مانند ناامیدی یا پرخاشگری دچار می‌شویم. ما در 2 مقاله آموزش ابراز احساسات به کودکان و آموزش کنترل هیجان به کودکان دراین‌باره به صورت کامل صحبت کرده‌ایم.
فضای خانه را با خوشبینی معطر کنید
کودک را درگیر مشکلات کاری، زناشویی و شخصی خودتان نکنید. اگر نیاز داشتید در مورد موضوعی که برای کودکان مناسب نیست صحبت و هیجانات‌تان را تخلیه کنید، این گفتگو را با یک فرد بزرگسال دیگر به زمانی که کودکان حضور ندارند واگذار کنید. علاوه بر این:
- با نگاه و تفکر مثبت، الگویی از خوشبینی برای کودکان باشید؛ حتی زمانی که زندگی سخت و چالش برانگیز است.
- وقتی مشکلی برای فرزندتان پیش میآید، به او روحیه بدهید و تشویقش کنید.
معجزه شکرگزاری را دست کم نگیرید
شکرگزاری بدون اغراق معجزه میکند و نقطه مقابل آن یعنی بدبینی و بهانه‌گیری، همیشه فرزندتان را در غم و حسرت نداشته‌ها نگه می‌دارد و به اختلالاتی مانند افسردگی در کودکان مبتلا می‌‌سازد. پس از همین امروز:
- تمرین شکرگزاری روزانه را در خانه راه بیندازید تا به این صورت همه‌ی افراد خانواده بتوانند بر نکات مثبت زندگی‌شان تمرکز کنند؛ مثلا هر شب بعد از شام و قبل از خواب، هر کسی سه اتفاق خوب طول روزش را برای بقیه تعریف کند.
گفت‌وگوی مثبت را به فرزندتان بیاموزید
خودگویی مثبت به فرزندتان کمک میکند تا در هنگام مواجهه با دشواری‌ها و شکست‌ها امیدش را از دست ندهد. جمله ساده‌ا‌ی مثل:
- «خب اشکال نداره، یه بار دیگه هم امتحان می‌کنم.» به بچه‌ها یاد می‌دهد زمانی که شکست می‌خورند، می‌توانند برگردند.
جایگزینی افکار منفی با همتایان مثبت
به فرزندتان کمک کنید تا جملات و اصطلاحات مثبت را جایگزین تفکرات منفی کند. اگر شنیدید که کودکتان از جملاتی نظیر:
- «هیچ کسی منو دوست نداره.»
استفاده میکند، اولین کاری که از دستتان برمی‌آید این است که با او همدلی کنید و به او نشان دهید که به صحبت‌هایش گوش می‌دهید. سپس به او کمک کنید تا متوجه شود این فقط یک فکر یا یک احساس است نه یک واقعیت! به او کمک کنید تا تفکری شبیه به این را جایگزین فکر قبلی کند:
- «پیداکردن دوست اونم اوایل سال تحصیلی یه‌کم سخته. به‌نظرم یه‌کم زمان میبره تا دوست موردعلاقه‌ات رو پیدا کنی.»
بازی های تاب آوری کودک در خانه
کودکان با بازی بهتر یاد می‌گیرند. اگرچه بازی خاصی برای پرورش تابآوری وجود ندارد، اما شما می‌توانید با آموخته‌های بالا از هر فرصتی در این زمینه استفاده کنید؛ مثلا می‌توانید:
- وقتی اسباب‌بازی کودک خراب شد، با یکدیگر راهی برای تعمیرش پیدا کنید.
- از بازی‌های گروهی برای کودکان کمک بگیرید و رقابت سالم بین آن‌ها برگزار کنید.
- بازی‌های معمایی انجام دهید و در حین آن، نحوه تحمل ابهامات و رسیدن به نتیجه را به فرزندتان بیاموزید.
- در طول بازی‌های وانمودی نقش دانش‌آموزی را بگیرید که به‌دنبال پیداکردن راهی برای غلبه بر مشکلات تحصیلی است تا فرزندتان هم نحوه مقابله با مشکلاتی مانند استرس امتحان را از شما یاد بگیرد.
سخن پایانی
تابآوری بد مهم است. آنقدر مهم که اگر کار و بارتان را به کناری بگذارید و تمام وقت‌تان را برای افزایش آن در فرزندتان صرف کنید هم جای دوری نمی‌رود. تابآوری یعنی مواجهه با این زندگی پر از فراز و نشیب که شمشیر را از رو بسته و با هیچ‌کدام‌مان سر شوخی ندارد. پس برای افزایش تابآوری فرزندتان وقت بگذارید. ابتدا رفتار فرزندتان را در زمان‌های بروز چالش و مشکل نظاره کنید تا ضعف‌هایش را ببینید. سپس به کمک عوامل موثر بر تابآوری این ضعف‌ها را تجزیه‌وتحلیل کنید و علت آن‌ها را بیابید. در نهایت هم با کمک روش‌های تقویت تابآوری در کودکان، ضعف‌ها را پوشش و تحمل فرزندتان را افزایش دهید.
سوالات متداول
- برای آموزش تابآوری به کودکان چه راهکارهایی وجود دارد؟
همدلی، آموزش ابراز احساسات و کنترل هیجانات، تقویت خودکنترلی، پرورش خوشبینی، تشویق خودگویی مثبت، اصلاح افکار منفی و تلفیق بازی با آموزش مهارتهای موثر بر تابآوری از مهمترین راهکارها در این زمینه هستند. - منظور از تابآوری در کودکان چیست؟
بهمعنای توان کودک برای تحمل ناملایمات زندگی و سازگاری با استرسهاست. هر چه تابآوری کودک بیشتر باشد، زودتر با مشکلات و مصائب کنار میآید و بهتر برای چالشها راهحل پیدا میکند. - تابآوری کودک به چه عواملی بستگی دارد؟
تحتتاثیر عوامل زیادی از جمله فضای حمایتی خانواده، تیپ شخصیتی، هدفمندی و خودانگیختگی، روحیه خلاق و کنجکاو، سطح عزتنفس و میزان اعتمادبهنفس و خودکارآمدی کودک در انجام کارهای مختلف قرار دارد.
