کودکان به ظرافت برگِ گل هستند و توجه به نیازهایشان از نان شب واجب‌تر است. آن ها را مثل یک نهال کوچک تصور کنید که برای رشد کردن به مراقبت شبانه روزی نیاز دارند تا بزرگ و قوی شوند. اگر از آنها به‌درستی مراقبت کنیم، از یک درخت تنومند هم بسیار قوی‌تر می‌شوند و نه تنها باد که توپ هم آن ها را تکان نخواهد داد. اما امان از زمانی که والدین نسبت به نیازهای کودکان بی‌تفاوت باشند و باعث عدم امنیت و سپس اضطراب در کودکان گردند. اولین و اصلی‌ترین عامل در بروز اکثر اختلالات روانی احساس اضطراب و عدم امنیت است، پس نیاز است که مراقب باشیم تا کودک یا نوجوانمان دچار مشکلات اضطرابی نشود.
تعریف اضطراب در کودکان و نوجوانان
اضطراب یکی از مهم‌ترین نشانه های نیاز فرزند به روان شناس کودک است. دقت داشته باشید که اضطراب با ترس تفاوت دارد: ما از چیزهای خطرناک اطرافمان می‌ترسیم، مثلا همه ما وقتی حیوان درنده‌ای ببینیم احساس ترس می‌کنیم. در احساس اضطراب، دقیقا نمی‌دانیم چه چیزی ما را نگران کرده است. به همین دلیل است که وقتی از افراد در مورد اضطراب شان سوال می‌کنیم، معمولا جواب می‌دهند: «نمی‌دانم! فقط می‌دانم حالم خوب نیست». پس تعریف ما از اضطراب این شد: «هر چیزی که ما را ترسانده، اما دوست نداریم به آن فکر کنیم و سعی می‌کنیم به هر طریقی که شده نادیده‌اش بگیریم».
تعریف اضطراب در کودکان و نوجوانان نیز همین است، با این تفاوت که کودکان توانایی جسمی و هیجانی خیلی خیلی کمتری نسبت به ما بزرگ سالان دارند. آن ها خیلی از ما آسیب‌پذیرتر هستند و هنوز شبیه یک نهال کوچک به مراقبت نیاز دارند. آن ها از تنبیه والدین، نداشتن استقلال و عدم امنیت عاطفی می‌ترسند. وقتی این ترس‌ها توسط والدین و جامعه نادیده گرفته شوند، پس کودکان مجبورند آن ها را سرکوب کنند. سرکوب افراطی هیجانات از مهم ترین عوامل ابتلا به اختلالات روانی از جمله سندروم خستگی مزمن در کودکان و نوجوانان است.
علائم اضطراب در کودکان و نوجوانان
به‌صورت کلی علائم اضطراب به چهار دسته شناختی، هیجانی، بدنی و رفتاری تقسیم می‌شوند. بعضی از این علائم معمولا توسط والدین قابل مشاهده نیستند و متخصص آن ها را تشخیص می‌دهد. برخی دیگر در تعامل با کودک و نوجوان آشکار هستند و می‌توانید به‌راحتی آن ها را تشخیص دهید:
- فراموشکاری کودکان
- خواب ناکافی و کابوس‌های شبانه
- بی‌میلی به خوراک (بی‌اشتهایی)
- زودرنجی، پرخاشگری و نافرمانی
- نگرانی مداوم و منفی بافی
- احساس بی‌قراری یا استفاده مکرر از دستشویی
- گریه مداوم
- چسبیدن زیاد به والدین و دور نشدن از آن ها برای بازی
- احساس شکم درد و ناخوشی
این علائم معمولا بعد از اتفاقات خاصی مثل مرگ فردی عزیز شروع می‌شوند. هر کدام از این علائم را در کودکتان مشاهده کردید حتما با آن ها در مورد نگرانی‌شان صحبت کنید.
انواع اضطراب در کودکان و نوجوانان
اضطراب در کودکان چیست و چگونه خود را نشان می‌دهد؟ شایع‌ترین اضطراب‌ها در کودکان و نوجوانان، انواع زیر هستند:
اضطراب جدایی
کودکان در سنین بین 6 ماهگی تا حدود دو سالگی به‌صورت طبیعی از غریبه‌ها می‌ترسند. در حدود 6 ماهگی، بینایی کودکان توانایی تشخیص دقیق غریبه‌ها از والدین را دارد. همین موضوع باعث میشود که تا مدت‌ها از غریبه‌ها بترسند و کاملا هم طبیعی است. اما اگر بعد از 2 سالگی هنوز هم ادامه پیدا کند، احتمالا کودک دچار اختلال اضطراب جدایی شده است. اضطراب جدایی کلاس اولی ها نیز یکی از پیامدهای همین اختلال است.
اختلال لالی انتخابی
کودک قادر به حرف زدن است و مشکل گفتاری ندارد. همچنین اختلالی در برقراری ارتباط ندارد و مهارت حرف زدن را مثل افراد عادی یاد گرفته است. مشکل این است که در یک موقعیت اجتماعی خاص مثل مدرسه صحبت نمی‌کند، اما در خانه به‌راحتی صحبت می‌کند، یعنی به دلیل نگرانی از صحبت کردن طفره می‌رود. لالی انتخابی را می‌توان جزو اختلالات روانی شایع در مدارس به حساب آورد.
پیشنهاد مطالعه: علت بی اشتهایی کودک چیست و چه راه حلی دارد
فوبی خاص
فوبیا در کودکان شایع است. به‌خصوص اگر فرد بزرگسالِ نادانی آن ها را از موضوع یا حیوان خاصی مثل گربه یا سگ بترساند. کودکان واقعا حساس هستند و نیاز است خیلی از آن ها مراقبت کنیم.
اختلال استرس پس از ضربه (رویداد به‌شدت دردآور)
بعضی از آسیب‌های روحی مثل «سوء استفاده جسمی و جنسی یا کودک آزاری»، آنقدر جدی هستند که منجر به اختلال خاصی به نام استرس پس از ضریه (رویداد دردآور) می‌شوند. افرادی که این اختلال را تجربه می‌کنند، مدام آن صحنه در ذهنشان تکرار میشود و کابوس می‌بینند. این تروماهای کودکی در بروز دیگر اختلالات روانی مانند اختلال سلوک در کودکان و نوجوانان نیز به شدت تاثیرگذارند.
پیشنهاد مطالعه: کودک آزاری آنلاین
اضطراب ناشی از دلبستگی
وقتی کودکان یک مراقب ثابت مثل مادر نداشته باشند، امنیت عاطفی کاملا از بین می‌رود. این کودکان یا منزوی و گوشه گیر می‌شوند و یا فرقی بین غریبه و آشنا قائل نیستند و سریع با همه صمیمی می‌شوند. علائم هر چه باشد فرقی نمی‌کند، مشکل اصلی آن ها نداشتن رابطه عاطفی و صمیمی با مادری دائمی است و این موضوع باعث شکل‌گیری دلبستگی ناایمن در کودکان میشود.
اضطراب اجتماعی
اگر بخواهیم یک جواب به سوال اضطراب در نوجوانان چیست بدهیم، حتما اضطراب اجتماعی را بیان می‌کنیم. این مشکل معمولا از نوجوانی شروع میشود و فرد از بودن در جمع و تعامل با دیگران می‌ترسد. در مهمانی‌ها و مکان‌های شلوغ احساس خجالت دارند و کمتر در این مکان‌ها حضور پیدا می‌کنند. اضطراب اجتماعی در نوجوانی ممکن است موقعیتی یا فراگیر باشد، یعنی فردی ممکن است تنها از سخنرانی کردن بترسد، اما فرد دیگری از بودن در همه مکان‌های عمومی احساس اضطراب کند.
پیشنهاد مطالعه: در مواجهه با طرد کودک از جمع همسالان چگونه رفتار کنیم؟
دلایل بروز اضطراب در کودکان و نوجوانان
بعضی از کودکان به‌صورت ژنتیکی اضطراب بیشتری تجربه می‌کنند و توانایی کمتری در سازگاری با موقعیت‌های جدید دارند. بعضی‌دیگر به دلایل محیطی مثل زندگی در کنار والدین مضطرب و روشهای اشتباه تربیتی مانند طرد و قهر والدین با کودکان به این مشکل مبتلا می‌شوند. مهم‌ترین دلایل محیطی مشکلات اضطرابی در کودکان عبارت‌اند از:
رویدادهای استرس زا
بعضی از رویدادهای استرس زا به‌قدری شدید و دردناک هستند که ممکن است باعث افزایش اضطراب در کودکان شوند. رویدادهای زیر از مهم‌ترین آن ها هستند:
- جابه‌جایی مداوم خانه یا مدرسه
- مشاجره والدین
- مرگ فردی عزیز
- بیماری جدی یا تصادف
- مشکلات مربوط به مدرسه مثل امتحانات یا قلدری (در مورد این موضوع حتما با مسئولان مدرسه صحبت کنید و راهی برای مقابله با دعوای بچه ها در مدرسه پیدا کنید.)
- سوء استفاده جسمی و جنسی
- غفلت از نیازهای مادی و عاطفی کودک
این رویدادهای استرسزا، در بروز دیگر اختلالات شایع دوران کودکی مانند شب ادراری کودکان و اختلال وحشتزدگی در کودکان هم به‌شدت تاثیرگذارند.
کمال گرایی
یکی از علل بسیار مهم اضطراب، کمال گرایی و وسواس در کودکان است. از بس والدین و جامعه انتظارات بالایی از کودکان و نوجوانان دارند، آن ها اجازه اشتباه کردن را به خود نمی‌دهند. دوست دارند همه کارها را به‌صورت کامل و دقیق انجام دهند! احتمال انجام دادن یک کار به‌صورت کامل و دقیق تقریبا برابر با صفر است و در نتیجه این کودکان مضطرب، گوشه گیر و افسرده خواهند شد. دلیلش در ابتدا چه بوده؟ فشارهای والدین و جامعه برای پیشرفت تحصیلی و شخصی و …!
عدم احساس امنیت
یکی از نیازهای اساسی کودکان، امنیت است. بی‌توجهی یا توجه افراطی به نیازهای کودکان منجر به اضطراب میشود: «وقتی نسبت به نیازهای کودکان بی‌تفاوت باشیم عزت‌نفس‌شان کاهش پیدا می‌کند و اگر زیادی آن ها را لوس کنیم، توانایی‌های لازم برای ورود به جامعه را کسب نمی‌کنند.» مثلا در اضطراب جدایی مقصر اصلی والدین هستند؛ زیرا زمانی که کودک علاقه به کشف دنیا دارد، والدین اجازه تنهایی بازی کردن و مستقل شدن کودک را به او نمی‌دهند و این حس را به فرزندشان منتقل می‌کنند که دنیا جای خطرناکی است. این کودک به نظرتان در آینده به چه مشکلی دچار میشود؟ درست حدس زدید، یا به اختلالاتی مانند اضطراب جدایی و لالی انتخابی دچار می‌شوند یا از آن‌‌طرف بوم می‌افتند و نشانههای اختلالات رفتاری تخریبی کودکان را نشان می‌دهند.
احساس حقارت و گناه
مگر کودکان هم احساس گناه و حقارت را تجربه می‌کنند؟ بله، احساس گناه در کودکان شیوع بالایی دارد. کودکان مهارت‌های بسیار کمتری از بزرگ سالان دارند و به همین دلیل نیاز به ثابت کردن خودشان دارند. اگر به آن ها فرصت و فضای کافی برای انجام اعمال مختلف داده نشود یا از تنبیه کودک برای تربیت‌شان استفاده شود، احساس ضعف و گناهکاری می‌کنند و به مشکلاتی مانند افسردگی کودک مبتلا می‌شوند.
اعتقاد به تماشاچی خیالی در نوجوانان
اکثر نوجوانان تصور می‌کنند که همیشه و در همه جا دیگران در حال توجه به رفتارشان هستند. اعتقاد به تماشاگران خیالی باعث افزایش استرس و احتمال اختلال اضطراب اجتماعی در نوجوانان میشود. اضطراب اجتماعی یکی از شایع‌ترین مشکلات رفتاری و روانی نوجوانان است.
درمان اضطراب در کودکان و نوجوانان
کارهایی که والدین در هنگام بروز استرس و نگرانی در کودکشان می‌توانند انجام دهند:
گفت و گو در مورد نگرانی
در همه مشکلات روانی یک قاعده کلی وجود دارد: گفت و گو حداقل به‌صورت موقت حال فرد را بهتر می‌کند. پس اول از همه چیز با کودکتان صحبت کنید. هرگز نگرانی‌های کودک را بی‌اهمیت جلوه ندهید، بلکه به آن ها نشان دهید که درکشان می‌کنید.
توضیح در مورد احساس استرس
اگر فرزندتان به‌اندازه کافی بزرگ شده است، دلیل اضطراب و اثراتش روی بدن و هیجانات را توضیح دهید. یکی از تبیین‌های خوب از استرس این است: «اضطراب مثل موجی است که بالا می‌رود، اما نهایتا در کنار ساحل آرام می‌گیرد».
پیشنهاد راه حل برای مشکل
پیدا کردن راه حل برای مشکلات استرس زا به‌اندازه صحبت کردن با کودکان اهمیت دارد. به‌عنوان مثال، اگر کودکتان به خاطر امتحانات مدرسه نگران است، به آن ها روشهای موثر مطالعه پیشنهاد بدهید. سعی کنید کودکتان به‌جای فرار و نادیده گرفتن مشکلات به دنبال راهی برای حل آن ها باشد.
آموزش شناسایی نشانههای اضطراب
یکی از تکنیکهای موثر در درمان اضطراب، آشنایی با نشانههای آن است. شناخت نشانههای استرس باعث کمک در جهت رفع آن ها میشود. مثلا اگر ضربان قلب افزایش پیدا کند، می‌توانیم با روشهایی مثل نفس عمیق کشیدن آن را کاهش دهیم. به کودکانتان نشانههای استرس را آموزش دهید تا در مواقع لزوم آن ها را تشخیص و کاهش دهند.
برنامه منظم روزانه
یکی از دلایل اضطراب، تغییرات ناگهانی شرایط زندگی است. برای کودکان سخت است که هر روز با چالش‌های جدید رو به رو شوند، پس بهتر است تا حد امکان به برنامه‌های معمول روزانه پایبند باشید.
استفاده از بازی های تخیلی
اضطراب را به یک موجود واقعی یا خیالی تبدیل کنید و بر اساس آن یک بازی طراحی کنید. مثلا یک جعبه «خالی» دستمال کاغذی را به جعبه نگرانی تبدیل کنیم و از کودک بخواهیم در مورد نگرانی‌هایش بنویسد یا نقاشی بکشد و آن ها را در جعبه بیاندازد. با مرتب کردن نوشته و نقاشی‌ها در آخر هفته، کودک درک بهتری از نگرانی‌ها پیدا می‌کند.
استفاده از درمان حرفه‌ای
اگر اضطرابِ کودکتان به‌اندازه‌ای شدید است که زندگی روزانه او را مختل می‌کند، حتما از یک روان شناس بالینی کودک و نوجوان وقت مشاوره بگیرید و در صورت لزوم از درمان‌های تخصصی مانند درمان شناختی رفتاری برای اختلالات کودکان و نوجوانان استفاده کنید.
سخن پایانی
دلایل اصلی اضطراب در کودکان و نوجوانان را بررسی کردیم و تقریبا همه آن ها به شیوه مراقبت و رفتار والدین با کودک برمی گردد. با فرزندتان مهربان و خوش رفتار باشید، آن ها ارزش احترام و محبت شما را دارند. تجربه اضطراب در زندگی کاملا طبیعی است، اما کودکان هنوز برای رو به رو شدن با بعضی از مشکلات آمادگی ندارند. رویدادهای استرسزا تاثیر بسیار زیادی بر کودکان می‌گذارند، زیرا توانایی هضم آن ها را ندارند. اگر به هر دلیلی کودکتان احساس ناراحتی و اضطراب داشت، از روشهای بالا برای کنترل اضطراب استفاده کنید. در صورت افزایش اضطراب و مختل شدن زندگی کودک، از متخصصان سلامت روان (روان شناس بالینی کودک و نوجوان) کمک بگیرید.
پیشنهاد می‌کنیم راهکارهای اضطراب امتحان را نیز مطالعه کنید.
سوالات متداول
- برای از بین اضطراب در کودکان و نوجوانان چه باید کرد؟
شناسایی نشانههای اضطراب، بازیهای نمادین و گفت و گو در مورد نگرانی از روشهای موثر در از بین بردن استرس است. در متن مقاله، روشهای درمان اضطراب با جزئیات دقیق معرفی شده است. - چگونه اضطراب اجتماعی را در نوجوانان درمان کنیم؟
استفاده از تکنیکهای ذهن آگاهی، آرام سازی عضلات، افزایش تدریجی روابط اجتماعی و مشاهده رفتارهای خود در آینه، باعث بهبود این مشکل میشود. - چگونه اضطراب جدایی مادر از کودک را کاهش دهیم؟
یکی از موثرترین روشها، شکل دهی رفتار است. یعنی هر وقت کودک از والدین فاصله گرفت از روشهایی مثل پاداش برای تقویت رفتار استفاده کنیم. هر بار که توانست فاصله بیشتری از والدین بگیرد و به بازی و کارهای خودش مشغول شود، پاداش خواهد گرفت. - برای درمان اضطراب به چه متخصصی مراجعه کنیم؟
روان شناس بالینی کودک و نوجوان بهترین گزینه است.
